Skip to content

Skip to table of contents

Lea mo Hono ʻUhinga ʻo e Ngaahi Foʻi Lea ʻi he Tohi Tapú

A E F H K L M N NG O P S T U V ʻ

A

  • Ano Afi.

    Ko ha feituʻu fakaefakatātā ʻoku “ulo afi mo e sūlifa,” ʻoku toe fakamatalaʻi ia ko e “mate hono uá.” ʻOku lī ki ai ʻa e kau angahala taʻefakatomalá, Tēvoló, pea naʻa mo e maté mo e Faʻitoká (pe, Hētesi). Ko e kau ki ai ʻa ha meʻamoʻui laumālie pea pehē ki he maté mo Hētesí, ʻa ia ʻoku ʻikai lava kotoa ke uesia ʻe he afí, ʻoku fakahaaʻi ai ko e ano ko ení ko ha fakatātā, ʻo ʻikai ʻo e fakamamahi taʻengata, ka ko e fakaʻauha taʻengata.—Fkh 19:20; 20:14, 15; 21:8.

  • Anga-Līʻoa Fakaʻotua.

    Ko e ʻapasia, lotu, mo e ngāue kia Sihova ko e ʻOtuá, fakataha mo e mateaki ki hono tuʻunga-hau fakalevelevá.—1Tī 4:8; 2Tī 3:12.

  • Anga-Tonu.

    Ko e anga-tonú ʻokú ne maʻu ʻa e foʻi fakakaukau ʻo e hoko ʻo faitotonu, taʻemele, māʻoniʻoni mo taʻehaʻila. Kae kehe, ʻoku kau ki he anga-tonú ʻa e meʻa lahi ange ia ʻi hono fai pē ʻa e meʻa ʻoku totonú. Ko ha fakakaukau fakapotopoto fakaeʻulungaanga pe kakato ʻa e lotó ʻi he līʻoa ki he ʻOtuá.

  • Aselgeia.

    Sio ki he FAIKOVI TAʻEMĪNGAO.

E

  • Efa.

    Ko ha fua mōmoa ʻo ha meʻa mo e ʻaiʻanga meʻá tonu, ʻa ia naʻe ngāueʻaki ki hono fua ʻo e uité. Naʻe tatau ia mo ha fua huhuʻa pate, ʻa ia ʻoku fakafuofua ki he lita ʻe 22 (kuata ʻe 20 ʻi he fua mōmoa). (ʻEk 16:36; ʻIs 45:10)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E14.

F

  • Faikovi Taʻemīngao.

    Mei he foʻi lea faka-Kalisi ko e a·selʹgei·a, ko ha kupuʻi lea ʻoku ʻuhingá ki he ngaahi tōʻonga ʻoku maumauʻi lahi ai ʻa e ngaahi lao ʻa e ʻOtuá pea ʻoku tapua atu mei ai ha anga-taʻemīngao pe taʻetokaʻi taʻetoeufi; ko ha laumālie ʻoku fakahāhā ai ʻa e taʻefakaʻapaʻapa pe naʻa mo hono taʻetokaʻi ʻo ha mafai, ngaahi lao, mo ha ngaahi tuʻunga. ʻOku ʻikai ʻuhinga ia ki he ʻulungaanga kovi ʻa ē ʻoku natula maʻamaʻá.—Kal 5:19; 2Pi 2:7.

  • Faka-Alamea.

    Ko ha lea naʻe fekauʻaki vāofi mo e lea faka-Hepeluú, ʻo ngāueʻaki ʻa e ʻalafapeti tatau. Naʻe muʻaki leaʻaki ia ʻe he kau Alameá ka ki mui ai naʻe hoko ia ko e lea fakavahaʻapuleʻanga ʻo e fefakatauʻakí mo e fetuʻutakí ʻi he ʻemipaea ʻAsīliá mo e ʻemipaea Pāpiloné. Naʻe toe hoko ia ko e lea fakapuleʻanga naʻe ngāueʻaki ʻi he ʻEmipaea Pēsiá. (Esl 4:7) Ko e ngaahi konga ʻo e tohi ʻa ʻĒsela, Selemaia mo Tanielá naʻe hiki ia ʻi he faka-Alameá.—Esl 4:8–6:18; 7:12-26; Sel 10:11; Tan 2:4e–7:28.

  • Fakafofonga Tefito.

    Ko e foʻi lea faka-Kalisí ʻoku ʻuhinga tefito ia ki ha “Taki Tefito.” ʻOku ʻuhinga eni ki he ngafa tefito ʻo Sīsū Kalaisi ʻi hono fakatauʻatāinaʻi ʻa e faʻahinga faitōnunga ʻo e tangatá mei he nunuʻa fakatupu mate ʻo e angahalá pea taki atu kinautolu ki he moʻui taʻengatá.—Ngā 3:15; 5:31; Hep 2:10; 12:2.

  • Fakahaʻele Faʻahikehe.

    Ko e tui ʻoku hao moʻui atu ʻa e ngaahi laumālie ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá kuo maté ʻi he mate ʻa e sino fakamatelié pea ʻoku lava ke nau fetuʻutaki mo e kau moʻuí, tautefito fakafou ʻi ha tokotaha (ko ha taula faʻahikehe) ʻoku mātuʻaki tōngofua ʻi heʻenau tākiekiná. Ko e foʻi lea faka-Kalisi ki hono “fai ʻa e ngaahi ngāue fakafaʻahikehé” ko e phar·ma·kiʹa, ʻa ia ʻoku ʻuhinga fakafoʻileá ko e “ngāueʻaki ʻa e faitoʻo kona tapú.” Ko e foʻi leá ni naʻe fehokotaki ia mo e fakahaʻele faʻahikehé koeʻuhí ʻi he kuonga muʻá, naʻe ngāueʻaki ai ʻa e faitoʻo kona tapú ʻi hono kōlenga ʻa e mālohi ʻo e kau tēmenioó koeʻuhi ke fai ʻa e fakalouʻakaú.—Kal 5:20; Fkh 21:8.

  • Fakalaloa.

    Ko e tokotaha ʻoku tuʻu ʻi he vahaʻa ʻo ha ongo faʻahi koeʻuhí ke fakaleleiʻi kinaua. ʻI he Folofolá, ko Mōsese mo Sīsū ʻa e fakalaloa taki taha ʻo e fuakava Laó mo e fuakava foʻoú.—Kal 3:19; 1Tī 2:5.

  • Fakalilolilo Toputapu.

    Ko ha tafaʻaki ʻo e taumuʻa ʻa e ʻOtuá ʻoku tupu mei he ʻOtuá, ʻa ia ʻoku fufū kae ʻoua ke aʻu ki heʻene taimi kotofá, pea ʻoku fakaeʻa pē ia ki he faʻahinga ʻokú ne fili ke fakaʻilo ia ki aí.—Mak 4:11; Kol 1:26.

  • Fakalouʻakau.

    Ko e ngāueʻaki ʻo e mālohi ʻa ia ʻoku fakahaaʻi ko e haʻu mei he ngaahi laumālie fulikivanú.—2Ka 33:6.

  • Fakamaau, Kau.

    Ko e kau tangata naʻe fokotuʻu ʻe Sihova ke nau fakahaofi hono kakaí ki muʻa ʻi he vahaʻa taimi naʻe hoko ai ha kau tangata ko e ngaahi tuʻi ʻo ʻIsilelí.—Fkm 2:16.

  • Fakamalaʻiaʻi.

    Ko hono fakamanamanaʻi pe talatukiʻi ʻo ha taha pe ko ha meʻa. ʻOku ʻikai totonu ke fetoʻoaki eni mo e anga fakalieliá pe ʻita fakamālohí. Ko ha mala ʻoku faʻa ʻuhinga ia ki hano talaki ʻo ha fanongonongo pe tomuʻa tala ʻo ha kovi ʻe hoko, pea ʻi he taimi ʻoku fai ai ia ʻe he ʻOtuá pe ʻe ha tokotaha maʻu mafai, ʻoku ʻi ai hono mahuʻinga mo e mālohi fakaekikite.—Sēn 12:3; Nōm 22:12; Kal 3:10.

  • Fakamatala Talateu.

    Ko e fakahinohino ʻi he kamataʻanga ʻo ha saame ʻoku fakahaaʻi ai ʻa e tokotaha-tohí, ʻomai ai ʻa e fakamatala ki hono puipuituʻá, ʻomai ʻa e fakahinohino fakamūsika, pe fakahaaʻi ʻa hono ngāueʻaki pe ko e taumuʻa ʻo e sāmé.—Sio ki he fakamatala talateu ʻo e Saame 3, 4, 5, 6, 7, 30, 38, 60, 92, 102.

  • Fakamoʻoni.

    Ko e “Fakamoʻoní” ʻoku faʻa ʻuhinga iá ki he Fekau ʻe Hongofulú ʻi hono hiki ʻi he ongo lauʻimaka naʻe ʻoange kia Mōsesé.—ʻEk 31:18.

  • Fakatahaʻanga.

    Ko ha kulupu ʻo ha kakai ʻoku nau fakatahataha ki ha taumuʻa pe ko ha ngāue pau. ʻI he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú, ʻoku faʻa ʻuhinga ia ki he puleʻanga ʻIsilelí. ʻI he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané, ʻoku ʻuhinga ia ki he ngaahi fakatahaʻanga tāutaha ʻo e kau Kalisitiané ka ʻoku faʻa meimei ʻuhinga lahi ange ki he fakatahaʻanga Kalisitiané fakalūkufua.—1Tu 8:22; Ngā 9:31; Lom 16:5.

  • Fakatapui, Fakaʻilonga Toputapu ʻo e. 

    Ko ha lauʻimeʻa ngingila naʻe ngaohi mei he koula haohaoa ʻo tongi ai ʻa e ngaahi leá ni ʻi he faka-Hepeluú, “Ko e māʻoniʻoní ʻoku ʻa Sihova ia.” Naʻe fokotuʻu ia ʻi muʻa ʻi he faʻufaʻu ʻo e taulaʻeiki lahí. (ʻEk 39:30)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E5.

  • Fakatomala.

    ʻI hono ngāueʻaki Fakatohitapú, ko ha liliu ʻo e fakakaukaú ʻoku ʻalu fakataha mo e ongoʻi fakaʻiseʻisa ʻi ha ʻalunga moʻui ki muʻa, ngaahi tōʻonga hala, pe ko ha meʻa kuo tōnounou ke te fakahoko. Ko e fakatomala moʻoní ʻokú ne ʻomai ʻa e fua, ko ha tōʻonga kuo liliu.—Māt 3:8; Ngā 3:19; 2Pi 3:9.

  • Fakatupuhōifuaʻanga.

  • Fakaʻilonga.

    Ko ha meʻa, ngāue, tuʻunga, pe ko ha meʻa ngalikehe ʻoku hoko ʻa ia ʻoku mahuʻinga ʻi heʻene tala ha meʻa kehe, ʻi he lolotongá pe ko e kahaʻú.—Sēn 9:12, 13; 2Tu 20:9; Māt 24:3; Fkh 1:1.

  • Fakaʻosiʻosi ʻo e Fokotuʻutuʻu Lolotonga.

    Ko e vahaʻa taimi ia ʻoku taki atu ki he ngataʻanga ʻo e fokotuʻutuʻu lolotongá, pe ngaahi meʻa ʻo e fokotuʻutuʻu ʻoku puleʻi ʻe Sētané. ʻOku lele taimi taha ia mo e ʻi heni ʻa Kalaisí. ʻI he malumalu ʻo e tataki ʻa Sīsuú, ʻe hanga ʻe he kau ʻāngeló ʻo “fakamavaheʻi ʻa e kau fulikivanú mei he lotolotonga ʻo e kau māʻoniʻoní” pea fakaʻauha kinautolu. (Māt 13:40-42, 49) Naʻe mahuʻingaʻia ʻa e kau ākonga ʻa Sīsuú ʻi he taimi “fakaʻosiʻosi” ko iá. (Māt 24:3) Ki muʻa ke ne foki ki hēvaní, naʻá ne talaʻofa ki hono kau muimuí te ne ʻiate kinautolu ʻo aʻu ki he taimi ko iá.—Māt 28:20.

  • Fālesi, Kau.

    Ko ha kulupu lotu mavahe tuʻu-ki-muʻa ʻi he lotu faka-Siú ʻi he ʻuluaki senituli T.S. Naʻe ʻikai ko ha tupuʻi taulaʻeiki kinautolu, ka naʻa nau nōfoʻi ʻi hono tauhi ʻo e Laó ʻo aʻu ki hono fakaikiiki valevale tahá, pea naʻa nau hakeakiʻi ʻa e ngaahi talatukufakaholo naʻe leaʻakí ke ʻi he tuʻunga tatau mo e Laó. (Māt 23:23) Naʻa nau fakafepakiʻi ha tākiekina pē ʻi he tōʻonga faka-Kalisí, pea ʻi honau tuʻunga ko e kau mataotao ʻi he Laó mo e talatukufakaholó, naʻa nau maʻu ha mafai lahi ki he kakaí. (Māt 23:2-6) Naʻe hoko foki ha niʻihi ʻo kinautolu ko e kau mēmipa ʻo e Sanetalimí. Naʻa nau faʻa fakafepakiʻi ʻa Sīsū ʻi he fekauʻaki mo hono tauhi ʻo e Sāpaté, ngaahi talatukufakaholó, mo e feohi mo e kau angahalá pea mo e kau tānaki tukuhaú. Naʻe hoko ʻa e niʻihi ko e kau Kalisitiane, ʻo kau ai ʻa Saula ʻo Tāsusí.—Māt 9:11; 12:14; Mak 7:5; Luk 6:2; Ngā 26:5.

  • Faʻahi ʻa Hēlotá.

    Naʻe toe ʻiloa ko e kau Hēlotiané. Ko ha faʻahi kinautolu ʻo ha kau mamahiʻi-fonua naʻa nau poupouʻi ʻa e ngaahi taumuʻa fakapolitikale ʻa e haʻa tuʻi Hēlotá ʻi heʻenau pule ʻi he malumalu ʻo e kau Lomá. ʻOku ngalingali naʻe kau ʻa e niʻihi ʻo e kau Sātusí ki he faʻahi ko ení. Naʻe kau fakataha ʻa e kau Hēlotiané mo e kau Fālesí ʻi hono fakafepakiʻi ʻo Sīsuú.—Mak 3:6.

  • Faʻitoka.

    ʻI he taimi ʻoku mataʻitohi siʻisiʻi aí, ʻoku ʻuhinga ia ki ha faʻitoka fakatāutaha; ʻi he taimi ʻoku mataʻitohi lahi aí, ko e faʻitoka anga-maheni ia ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá, ʻo tatau mo e “Seoli” ʻi he faka-Hepeluú mo e “Hētesi” ʻi he faka-Kalisí. ʻOku fakamatalaʻi ia ʻi he Tohi Tapú ko ha feituʻu pe tuʻunga fakaefakatātā ʻa ia ʻoku ʻikai ke toe ʻi ai ha moʻui pe ngāue.—Sēn 47:30; Tml 9:10; Ngā 2:31.

  • Faʻufaʻu Makehe.

    Ko ha konga tupenu naʻe haʻihaʻi takai ʻi he ʻulú pea naʻe tui ko ha tatā. Naʻe tui ʻe he taulaʻeiki lahí ha faʻufaʻu makehe naʻe ngaohi mei he līneni lelei, mo ha lauʻimeʻa ngingila mei he koulá naʻe haʻihaʻi ʻi hono konga ki muʻá ʻaki ha afo lanu pulū. Naʻe tui ʻe he tuʻí ha faʻufaʻu makehe ʻi loto ʻi hono kalauní. Naʻe ngāueʻaki fakaefakatātā ʻe Siope ʻa e foʻi leá ʻi heʻene fakatatau ʻene fakamaau totonú ki ha faʻufaʻu makehe.—ʻEk 28:36, 37; Sop 29:14; ʻIs 21:26.

  • Fehokotaki Fakasino Taʻetaau.

    Mei he foʻi lea faka-Kalisi ko e por·neiʹa, ko ha foʻi lea ʻoku ngāueʻaki ʻi he Folofolá ke ʻuhinga ki he ngaahi tōʻonga fakaefehokotaki fakasino ʻe niʻihi ʻoku tapui ʻe he ʻOtuá. ʻOku kau ki ai ʻa e tonó, feʻauakí, fehokotaki fakasino ʻi he vahaʻa ʻo e faʻahinga taʻemali tāutahá, fakasōtomá, pea mo e mohe mo e manú. ʻOku ngāueʻaki fakaefakatātā ia ʻi he tohi Fakahaá ʻo fekauʻaki mo ha fefine feʻauaki fakalotu ʻoku ui ko “Pāpilone ko e Lahi” ke fakamatalaʻi ʻaki ʻa ʻene feohi mo e kau pule ʻo e māmani ko ení ke maʻu ai ha mafai mo ha tupu fakamatelié. (Fkh 14:8; 17:2; 18:3; Māt 5:32; Ngā 15:29; Kal 5:19)—Sio ki he FEʻAUAKI, TOKOTAHA.

  • Feilaulau.

    Ko ha foaki ʻoku ʻoatu ki he ʻOtuá ko ha fakaʻilonga ke fakahaaʻi ʻa e fakamālō, fakahaaʻi ʻa e halaia pea ke toe maʻu ha vahaʻangatae lelei mo ia. Kamata meia ʻĒpeli, naʻe fai ʻe he tangatá ʻa e ngaahi feilaulau loto-tauʻatāina, ʻo kau ai ʻa e monumanu, ka ʻi he fuakava Lao ʻa Mōsesé naʻe hoko ia ko ha fiemaʻu pau. Ko e ngaahi feilaulau monumanú naʻe ʻikai ke toe fiemaʻu ia ʻi he hili hono foaki atu ʻe Sīsū ʻene moʻuí ko ha feilaulau haohaoa, neongo ia ʻoku kei hokohoko atu ʻa e kau Kalisitiané ke ʻoatu ha ngaahi feilaulau fakalaumālie ki he ʻOtuá.—Sēn 4:4; Hep 13:15, 16; 1Si 4:10.

  • Feilaulau Angahala.

    Ko ha feilaulau naʻe fai koeʻuhi ko ha angahala fāinoa tupu mei he vaivai ʻa e kakano taʻehaohaoá. Ko e ngaahi feilaulau monumanu kehekehe, mei he pulu tangatá ki he lupé, naʻe ngāueʻaki ia ʻo fakatatau ki he tuʻunga mo e meʻa naʻe hoko ki he tokotaha ʻa ia ko ʻene angahalá ē naʻe fai hono fakamolemoleʻí.—Liv 4:27, 29; Hep 10:8.

  • Feilaulau Fakafetaʻi.

    Ko ha feilaulau feʻinasiʻaki naʻe fakataumuʻa ke fakahīkihikiʻi ʻa e ʻOtuá ʻi heʻene ngaahi tokonakí mo ʻene ʻofa mateakí. Naʻe kai ai ʻa e kanomate ʻo e feilaulau monumanú mo e mā lēvaní mo e mā taʻelēvaní fakatouʻosi. Naʻe pau ke kai ʻa e kanomaté ʻi he ʻaho tatau.—2Ka 29:31.

  • Feilaulau Feʻinasiʻaki.

    Ko ha feilaulau naʻe ʻoatu kia Sihova ko ha kole ke maʻu ha melino mo ia. Ko e tokotaha lotú mo hono falé, taulaʻeiki faifatongiá mo e kau taulaʻeiki ʻoku ngāué naʻa nau maʻu ʻinasi kotoa mei ai. Naʻe maʻu ʻe Sihova, hangē ko e laú, ʻa e kohu fakahōifua ʻo e ngako naʻe tutú. Ko e totó, ʻa ia ʻokú ne fakafofongaʻi ʻa e moʻuí, naʻe ʻoange foki ia kiate ia. Naʻe hangē ia naʻe tangutu ʻa e kau taulaʻeikí mo e kau lotú ʻo kai fakataha mo Sihova ʻi ha houa kai, ʻo fakahaaʻi ai ha vahaʻangatae melino.—Liv 7:29, 32; Teu 27:7.

  • Feilaulau Fuakava.

    Ko ha feilaulau loto-tauʻatāina naʻe ʻalu fakataha mo e ngaahi fuakava ʻe niʻihi.—Liv 23:38; 1Sā 1:21.

  • Feilaulau Halaia.

    Ko ha feilaulau maʻá e ngaahi angahala fakafoʻituituí. ʻOku kiʻi kehe siʻi pē mei he ngaahi feilaulau angahala kehé ʻa ia naʻe fai ia ke fakafiemālieʻi pe ke toe fakafoki ha ngaahi totonu fakaefuakava ʻe niʻihi naʻe mole mei he tokotaha faihala fakatomalá koeʻuhi ko ha angahala pea ke fakaʻatā ia mei he tauteá.—Liv 7:37; 19:22; ʻAi 53:10.

  • Feilaulau Hapai.

    Ko ha feilaulau ʻa ia ʻoku hā naʻe ʻai ʻe he taulaʻeikí hono ongo nimá ʻi lalo ʻi he ongo nima ʻo e tokotaha lotu ʻa ia naʻá ne pukepuke ʻa e feilaulau ke foakí pea hapai ia ki muʻa mo mui; pe ko e taulaʻeikí tonu naʻá ne hapai ʻa e feilaulaú. Naʻe fakafofongaʻi ʻe he meʻá ni hono foaki ʻo e ngaahi meʻa naʻe feilaulauʻakí kia Sihova.—Liv 7:30.

  • Feilaulau Inu.

    Ko ha feilaulau uaine naʻe lilingi ʻi he ʻōlitá pea ʻoatu fakataha ia mo e lahi taha ʻo e ngaahi feilaulau kehé. Naʻe ngāueʻaki fakaefakatātā ʻe Paula ke fakahaaʻi ʻaki ʻene loto-lelei ke ne foaki atu ʻa ia tonu ki hono kaungā-Kalisitiané.—Nōm 15:5, 7; Fil 2:17.

  • Feilaulau Tutu.

    Ko ha feilaulau monumanu naʻe tutu ʻi he ʻōlitá ko ha feilaulau kakato ki he ʻOtuá; naʻe ʻikai ha konga ʻo e monumanú (pulu tangata, sipi tangata, kosi tangata, kulukulu, pe lupe mui) naʻe tauhi ʻe he tokotaha lotú.—ʻEk 29:18; Liv 6:9.

  • Feilaulau ʻUfiʻufi Angahala.

    ʻI he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú, ko e foʻi fakakaukau ko ení naʻe felāveʻi ia mo e ngaahi feilaulau naʻe fai ke fakaʻatā ai ʻa e kakaí ke nau fakaofiofi ki he ʻOtuá ʻo lotu kiate ia. ʻI he malumalu ʻo e Lao ʻa Mōsesé, naʻe fai ai ha ngaahi feilaulau, tautefito ʻi he ʻAho ʻo e ʻUfiʻufi Angahala fakataʻú, koeʻuhí ke fakahoko ai ʻa e fakalelei mo e ʻOtuá neongo ʻa e ngaahi angahala ʻa e faʻahinga tāutahá pea mo e puleʻangá fakakātoa. Naʻe tuhu ʻa e ngaahi feilaulau ko ení ki he feilaulau ʻa Sīsuú, ʻa ia naʻe fakamolemoleʻi fakaʻaufuli tā-tuʻo-taha ai ʻa e angahala ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá, ʻo ʻoange ai ʻa e faingamālie ki he kakaí ke nau fakalelei mo Sihova.—Liv 5:10; 23:28; Kol 1:20; Hep 9:12.

  • Feituʻu Toputapu.

    ʻI he tuʻunga lahi, ko ha feituʻu ia ʻoku fakamavaheʻi, ʻoku toputapu ki he lotú. Neongo ia, ʻoku faʻa ʻuhinga ia ki he tāpanekalé pe ko e temipale ʻi Selusalemá. ʻOku toe ngāueʻaki foki ʻa e foʻi leá ki he ʻafioʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi hēvaní.—ʻEk 25:8, 9; 2Tu 10:25; 1Ka 28:10; Fkh 11:19.

  • Felo.

    Ko ha hingoa fakalakanga ʻo e ngaahi tuʻi ʻo ʻIsipité. ʻOku hā ʻa e hingoa ʻo e felo ʻe nima ʻi he Tohi Tapú (Sīsake, Sō, Tilaka, Neko, mo Hōfila), ka ko e ngaahi felo kehé ʻoku ʻikai ke hā honau hingoá, ʻo kau ai ʻa kinautolu naʻa nau feangainga lahi mo ʻĒpalahame, Mōsese mo Siosifá.—ʻEk 15:4; Lom 9:17.

  • Fetuʻu Pongipongi.

    Sio ki he FETUʻU ʻAHO.

  • Fetuʻu ʻAho.

    ʻOku meimei ʻuhinga tatau mo e “fetuʻu pongipongi.” Ko e foʻi fetuʻu fakamuimui taha ia ke hopo hake mei he tafatafaʻakilangi fakahahaké ki muʻa ke hā mai ʻa e laʻaá, ʻo ne fakamelomelo mai ʻa e mafoa ʻa e ata ʻo ha ʻaho foʻou.—Fkh 22:16; 2Pi 1:19.

  • Feʻauaki.

  • Feʻauaki, Tokotaha.

    Ko ha tokotaha ʻokú ne fai ʻa e fehokotaki fakasino ʻi tuʻa ia mei he haʻi ʻo e nofo malí, tautefito ke maʻu ha paʻanga. (Ko e foʻi lea faka-Kalisi ki he “tokotaha feʻauakí,” porʹne, ʻoku ʻuhinga tefito ia ki he “fakatau atu.”) ʻOku faʻa ʻuhinga ki ha fefine, neongo ʻoku toe lave ʻa e Tohi Tapú ki he kau tangata feʻauaki. Naʻe fakahalaiaʻi ʻi he Lao ʻa Mōsesé ʻa e faifeʻauakí, pea ko ha totongi ʻo e faifeʻauakí naʻe ʻikai tali ia ke hoko ko ha tokoni ʻi he temipale ʻo Sihová, ʻo kehe ia mei he tōʻonga fakapangani ʻi hono ngāueʻaki ʻa e kau faifeʻauaki ʻi he temipalé ko ha maʻuʻanga paʻanga. (Teu 23:17, 18; 1Tu 14:24) ʻOku toe ngāueʻaki fakaefakatātā ʻe he Tohi Tapú ʻa e foʻi leá ni, ʻo ʻuhinga ki he kakai, ngaahi puleʻanga, pe ngaahi kautaha ʻoku nau kau ʻi ha tōʻonga ʻo e tauhi ʻaitolí lolotonga ia ʻenau taukaveʻi ko e kau lotu kinautolu ki he ʻOtuá. Ko e fakatātaá, ko e kautaha fakalotu ʻoku ui “Ko Pāpilone ko e Lahi,” ʻoku fakamatalaʻi ʻi he tohi Fakahaá ko ha fefine feʻauaki koeʻuhi kuó ne fetakinima mo e kau taki ʻo e māmani ko ení ke maʻu ʻa e mafai mo e koloa fakamatelie.—Fkh 17:1-5; 18:3; 1Ka 5:25.

  • Filisitia; Filisitia, Kau.

    Ko e fonua ʻi he matāfonua fakatonga ʻo ʻIsilelí naʻe hoko ʻo ui ko Filisitia. Ko e faʻahinga naʻe hiki mei Kēliti ʻo nofo aí naʻe ui kinautolu ko e kau Filisitia. Naʻe ikunaʻi kinautolu ʻe Tēvita, ka naʻa nau kei tauʻatāina pē pea ko e ngaahi fili tuʻumaʻu kinautolu ʻo ʻIsileli. (ʻEk 13:17; 1Sā 17:4; ʻĒm 9:7)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E4.

  • Fili ʻo Kalaisi.

    Ko e foʻi lea faka-Kalisí ʻoku ua ʻa hono ʻuhingá. ʻOku ʻuhinga ia ki he fakafepaki, pe fakafetau kia Kalaisi. ʻE toe ʻuhinga foki ia ki ha Kalaisi loi, ko e tokotaha ʻokú ne fetongi ʻa Kalaisi. Ko e kakai, ngaahi kautaha, pe kulupu kotoa pē ʻoku nau taukaveʻi loi ʻoku nau fakafofongaʻi ʻa Kalaisi pe taukaveʻi ko kinautolu ʻa e Mīsaiá pe fakafepaki kia Kalaisi mo ʻene kau ākongá ʻe lava moʻoni ke ui kinautolu ko e ngaahi fili ʻo Kalaisi.—1Si 2:22.

  • Filo Lalanga Fakalōloa.

    ʻI he lalangá, ko e ngaahi filo ia naʻe lele ʻo fakatatau ki he lōloa ʻo e tupenú. Ko e filo lalanga fakamaaukupú ʻa e ʻotu filo naʻe lalanga hokohoko ʻi ʻolunga mo lalo ʻi hení naʻe tuʻu hangatonu ʻo lele ki he tafaʻaki ʻe taha ʻo e tupenú.—Fkm 16:13.

  • Filo Lalanga Fakamaaukupu.

    ʻI he lalangá, ko e ʻotu filo ia ʻoku lele ʻi he māukupu ʻo e tupenú. Naʻe lalanga hokohoko eni ʻi ʻolunga mo lalo ʻi he filo lalanga fakalōloá, ʻa ia, ko e ʻotu filo ia naʻe lele ʻo fakatatau ki he lōloa ʻo e tupenú.—Liv 13:59.

  • Filōsefa Sitoiko, Kau.

    Ko e kau ako filōsefa Kalisi naʻa nau tui ko e fiefiá ʻoku kau ki ai ʻa e moʻui ʻo fakatatau ki he ʻuhingá mo natula. ʻI heʻenau fakafuofuá, ko e tangata poto moʻoní, naʻe ʻikai tokanga ia ki he mamahí pe ko e fiefiá.—Ngā 17:18.

  • Filōsefa ʻEpikuliō, Kau.

    Ko e kau muimui ʻo e filōsefa Kalisi ko ʻEpikulioó (341-270 K.M.). Ko ʻenau poto fakafilōsefá naʻe fakatefito ia ʻi he foʻi fakakaukau ko hono maʻu ʻe ha taha ʻa e fiefiá ʻa e taumuʻa tefito ʻo e moʻuí.—Ngā 17:18.

  • Foaki ʻOfa, Ngaahi.

    Ko e ngaahi meʻaʻofa naʻe foaki ke tokoni ki ha taha ʻoku masiva. ʻOku ʻikai ke lave fakahangatonu ki he ngaahi meʻá ni ʻi he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú, ka naʻe ʻoange ʻe he Laó ha ngaahi tuʻutuʻuni pau ki he kau ʻIsilelí ʻo fekauʻaki mo honau ngafa ki he kau masivá.—Māt 6:2.

  • Foha ʻo e Tangata.

    Ko ha kupuʻi lea ʻoku hā tuʻo 80 nai ʻi he ngaahi Kōsipelí. ʻOku ngāueʻaki ia kia Sīsū Kalaisi pea ʻoku fakahaaʻi ai fakafou ʻi hono ʻaloʻi ko ha kakanó, naʻá ne hoko ai ko ha tangata pea naʻe ʻikai ko ha meʻamoʻui laumālie pē naʻe liliu sino. ʻOku toe fakahaaʻi ʻi he kupuʻi leá ʻe fakahoko ʻia Sīsū ʻa e kikite ʻoku hiki ʻi he Taniela 7:13, 14. ʻI he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú, naʻe ngāueʻaki ai ʻa e kupuʻi lea ko ení kia ʻIsikeli mo Taniela, ʻo fakahaaʻi ai ʻa e kehekehe ʻi he vahaʻa ʻo e ongo tangata lea ko e meʻa noa peé mo e Tupuʻanga fakaʻotua ʻo ʻena pōpoakí.—ʻIsi 3:17; Tan 8:17; Māt 19:28; 20:28.

  • Foha ʻo Tēvita.

    Ko ha kupuʻi lea naʻe faʻa ngāueʻaki kia Sīsū, ʻo fakamamafaʻi ko e ʻEa ia ʻo e fuakava ki he Puleʻangá ʻa ia naʻe pau ke fakahoko ʻi ha taha ʻi he laine hohoko ʻo Tēvitá.—Māt 12:23; 21:9.

  • Foha ʻo ʻĒlone, Ngaahi.

    Ko e hako ʻo e mokopuna ʻo Līvai ko ʻĒloné, ʻa ia naʻe fili ke nau hoko ko e ʻuluaki taulaʻeiki ʻi he malumalu ʻo e Lao ʻa Mōsesé. Ko e ngaahi foha ʻo ʻĒloné naʻa nau fakahoko ʻa e ngaahi fatongia fakataulaʻeiki ʻi he tāpanekalé mo e temipalé.—1Ka 23:28.

  • Fokotuʻutuʻu ko Ení (Lolotonga).

    Ko e liliu ia ʻo e foʻi lea faka-Kalisi ko e ai·onʹ ʻi heʻene ʻuhinga ki he tuʻunga ʻo e ngaahi meʻa lolotongá pe ki he ngaahi tafaʻaki ʻokú ne fakaʻilongaʻi ha vahaʻa taimi pau, ʻēpoki, pe kuonga. ʻOku lau ʻa e Tohi Tapú ki he “ngaahi meʻa ʻo e fokotuʻutuʻu lolotongá,” ʻo ʻuhingá ki he ngaahi meʻa ʻoku lolotonga hoko ʻi he māmaní fakalūkufua mo e founga moʻui fakamāmaní. (2Tī 4:10) Fakafou ʻi he fuakava Laó, naʻe ʻomai ai ʻe he ʻOtuá ha fokotuʻutuʻu lolotonga ʻoku ui nai ʻe he niʻihi ko e ʻēpoki ʻo ʻIsilelí pe kau Siú. Fakafou ʻi heʻene feilaulau huhuʻí, naʻe ngāueʻaki ai ʻe he ʻOtuá ʻa Sīsū Kalaisi ke ne fokotuʻu ha fokotuʻutuʻu lolotonga kehe, ko e fokotuʻutuʻu naʻe fekauʻaki tefito mo e fakatahaʻanga ʻo e kau Kalisitiane paní. Naʻe fakaʻilongaʻi ʻe he meʻá ni ʻa e kamataʻanga ʻo ha ʻēpoki foʻou, naʻe fakamatalaʻi ʻe he ngaahi meʻa moʻoni naʻe tomuʻa fakatātaaʻi ʻe he fuakava Laó. ʻI he taimi ʻoku pulula aí, ʻoku ʻuhinga ʻa e kupuʻi lea ko ení ki he ngaahi fokotuʻutuʻu lolotonga kehekehe, pe ngaahi meʻa ʻoku lolotonga hokó, kuo hokó pe ʻe hokó.—Māt 24:3; Mak 4:19; Lom 12:2; 1Ko 10:11.

  • Fōnise.

    Ko ha meʻa naʻe ngaohi ki hono haka mo fakavaia ʻa e mētalé; naʻe toe ngāueʻaki ki hono tutu ʻo e naunau ʻumeá mo e ngaahi meʻa maka kehe. ʻI he taimi ʻo e Tohi Tapú, naʻe ngaohi ʻa e fōnisé mei he piliki pe maka.—Sēn 15:17; Tan 3:17; Fkh 9:2.

  • Fonualoto Fakamanatu.

    Ko ha tanuʻanga ʻa ia naʻe tuku ai ha tokotaha mate. Ko e foʻi lea ko ení ʻoku liliu ai ʻa e foʻi lea faka-Kalisi ko e mne·meiʹon, ʻa ia ʻoku haʻu mei he foʻi veape “ke fakamanatu,” ʻo fakahuʻunga ai ʻoku manatuʻi ʻa e tokotaha kuo maté.—Sio 5:28, 29.

  • Foʻi Lulu, Ngaahi.

    Ko e fanga kiʻi maka pe fanga kiʻi kongokonga papa pe maka naʻe ngāueʻaki ʻi hono fai ʻo ha ngaahi fili. Naʻe fakatahatahaʻi ia ki he pelu ʻo ha kofu pe ki ha ʻaiʻanga meʻa pea luluʻi leva. Ko e foʻi lulu naʻe tō ki ha taha pe naʻe tohoʻí ko e tokotaha ia kuo filí. Naʻe faʻa fai eni fakataha mo e lotu. Ko e foʻi lea “lulu” ʻoku ngāueʻaki hangatonu mo fakaefakatātā ia ʻo ʻuhingá ko e “ʻinasi.”—Sos 14:2; Sam 16:5; Pal 16:33; Māt 27:35.

  • Foʻi Māʻolunga.

    ʻI he lea faka-Hepeluú ko e “Milo,” ʻa ia ko e haʻu mei he tupuʻi lea ʻoku ʻuhingá ko e “fakatafunga.” ʻOku liliu ia ʻi he Sepituakiní ko e “feituʻu fakakolotau.” ʻOku hā ngali ko ha tafaʻaki fakasiokālafi pe fakaelanga ia ʻo e Kolo-ʻo-Tēvitá, ka ko hono faʻunga totonú ʻoku kei ʻikai pē ke ʻiloʻi.—2Sā 5:9; 1Tu 11:27.

  • Fuakava.

    Ko ha felotoi pe aleapau totonu ʻi he vahaʻa ʻo e ʻOtuá mo e tangatá pe ʻi he vahaʻa ʻo ha ongo faʻahi fakaetangata ke fakahoko ha meʻa pe fakaʻehiʻehi mei hono fai ha meʻa. ʻI he taimi ʻe niʻihi ko e faʻahi pē ʻe taha naʻe fiemaʻu ke ne fakahoko ʻa e aleapaú (ko ha fuakava ʻa ha faʻahi pē ʻe taha, ʻa ia ko hono moʻoní ko ha palōmesi). ʻI ha ngaahi taimi kehe naʻe pau ai ki he ongo faʻahí ke na fakahoko ʻa e aleapaú (ko ha fuakava ʻa ha faʻahi ʻe ua). Tuku kehe ʻa e ngaahi fuakava naʻe fai ʻe he ʻOtuá mo e tangatá, ʻoku lave ʻa e Tohi Tapú ki he ngaahi fuakava ʻi he vahaʻa ʻo e kau tangata, ngaahi matakali, ngaahi puleʻanga, pe ngaahi kulupu ʻo ha kakai. ʻI he lotolotonga ʻo e ngaahi fuakava kuo ʻi ai ʻa hono ngaahi ola lelei lahi tahá ko e fuakava ko ia naʻe fai ʻe he ʻOtuá mo ʻĒpalahame, Tēvita, puleʻanga ʻo ʻIsilelí (fuakava Laó), pea mo ʻIsileli ʻa e ʻOtuá (fuakava foʻoú).—Sēn 9:11; 15:18; 21:27; ʻEk 24:7; 2Ka 21:7.

  • Fuakava (Fakapapau).

    Ko ha fakamatala fakapapau ke fakapapauʻi ʻoku moʻoni ha meʻa, pe ko ha palōmesi mafatukituki ʻe fai pe heʻikai ke fai ʻe ha taha ha meʻa pau. Ko ha fuakava ia ʻoku faʻa fai ki ha tokotaha māʻolunga, tautefito ki he ʻOtuá. Naʻe fakafefekaʻi ʻe Sihova ʻa ʻene fuakava mo ʻĒpalahamé ʻaki ha fuakava fakapapau.—Sēn 14:22; Hep 6:16, 17.

  • Fuakava (Palōmesi).

    Ko ha palōmesi mafatukituki naʻe fai ki he ʻOtuá ke fakahoko ha ngāue, fai ha feilaulau pe foaki ha meʻaʻofa, hū ʻo kau ʻi ha ngāue, pe ko ha fakaʻehiʻehi mei ha ngaahi meʻa ʻe niʻihi naʻe ʻikai taʻefakalao.—Nōm 6:2; Tml 5:4; Māt 5:33.

  • Fuʻu Fakataha.

    Ko ha kulupu ʻo e kakai naʻa nau alea ke fai ha fakatahataha. ʻI he ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú, ʻoku faʻa lave ʻa e foʻi lea ko ení ki he ngaahi fakatahataha ʻa e kakai ʻo ʻIsilelí ʻi he ngaahi kātoanga fakalotú pe ko e ngaahi meʻa mahuʻinga lahi fakapuleʻanga.—Teu 16:8; 1Tu 8:5.

H

  • Hala Fakafale ʻo Solomone.

    ʻI he temipalé ʻi he taimi ʻo Sīsuú, ko ha hala faliki ia ʻi he tafaʻaki fakahahake ʻo e lotoʻā ʻi tuʻá, ʻoku ʻi ai ʻa e tui lahi ko ha toetoenga ia ʻo e temipale ʻo Solomoné. Naʻe luelue ai ʻa Sīsū ʻi he “taimi momokó,” pea naʻe fakataha ai ʻa e muʻaki kau Kalisitiané ke fai ʻenau lotú. (Sio 10:22, 23; Ngā 5:12)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E11.

  • Hanga.

    Ko ha fua laine hangatonu ʻoku fakafuofua naʻe tatau mo e mamaʻo ʻi he vahaʻa ʻo e ngataʻanga ʻo e motuʻa tuhú mo e ngataʻanga ʻo e kiʻi foʻi tuhu fōsiʻí ʻi he taimi ʻoku folahi ai ʻa e nimá. Makatuʻunga ʻi he kiupite senitimita ʻe 44.5 (ʻinisi ʻe 17.5), ko e hangá ʻe senitimita ʻe 22.2 (ʻinisi ʻe 8.75) ʻa hono lōloá. (ʻEk 28:16; 1Sā 17:4)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E14.

  • Heamesi.

    Ko ha ʻotua Kalisi, ko e foha ʻo Siusi. ʻI Līsita, naʻe fai ʻa e maʻuhala ʻo ui ai ʻa Paula ko Heamesi ʻi hono fakahoa ki he ngafa ʻo e ʻotua ko iá ko ha talafekau ʻa e ngaahi ʻotuá pea ko e ʻotua pōtoʻi lea.—Ngā 14:12.

  • Helekosi, Ngaahi.

    Ko e ngaahi meʻangāue naʻe ngāueʻaki ʻi he tāpanekalé mo e temipalé, naʻe ngaohi mei he koula pe kopa. Naʻe ngāueʻaki ki hono kosikosi ʻa e ngaahi vavae māmá.—2Tu 25:14.

  • Hēlota.

    Ko e hingoa fakafāmili ʻo ha haʻa tuʻi ʻa ia naʻa nau pule ki he kau Siú ʻi hano fakanofo mei Loma. Naʻe ʻiloa ʻa Hēlota ko e Lahi ʻi heʻene toe langa ʻa e temipale ʻi Selusalemá pea ʻi heʻene tuʻutuʻuni ke tāmateʻi ʻa e fānaú ʻi heʻene feinga ke tāmateʻi ai ʻa Sīsū. (Māt 2:16; Luk 1:5) Ko Hēlota ʻAkileosi mo Hēlota ʻAnitipasa, ʻa e ongo foha ʻo Hēlota ko e Lahí, naʻe fakanofo kinaua ke na pule ki he ngaahi vahefonua ʻi he feituʻu naʻe puleʻi ʻe heʻena tamaí. (Māt 2:22) Ko ʻAnitipasá ko ha kōvana, naʻe ʻiloa ʻi he lave ki ai ko ha “tuʻi,” ʻa ia naʻe pule lolotonga ʻa e taʻu ʻe tolu mo e konga ʻo e ngāue fakafaifekau ʻa Kalaisí pea ʻi he kotoa ʻo e vahaʻa taimi ʻo aʻu ki he tohi Ngāue vahe 12. (Mak 6:14-17; Luk 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Ngā 4:27; 13:1) ʻI he hili iá, naʻe tāmateʻi ʻe ha ʻāngelo ʻa Hēlota ʻAkilipa I, ko e mokopuna ʻo Hēlota ko e Lahí ʻi he hili ʻene pule ʻi ha taimi nounou. (Ngā 12:1-6, 18-23) Ko hono fohá, ʻa Hēlota ʻAkilipa II, naʻá ne hoko ko e pulé pea naʻá ne pule ʻo aʻu ki he taimi ʻo e angatuʻu ʻa e kau Siú ki Lomá.—Ngā 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.

  • Hepelū.

    Naʻe ʻuluaki vaheʻi ke uiʻaki ʻa ʻEpalame (ʻĒpalahame), ke fakafaikehekeheʻi ia mei hono ngaahi kaungāʻapi ʻĀmolí. Naʻe ngāueʻaki ia ki mui ai ke ʻuhinga ki he hako ʻo ʻĒpalahamé fakafou ʻi hono mokopuna ko Sēkopé pea pehē foki ki heʻenau leá. ʻI he taimi ʻo Sīsuú, ko e lea faka-Hepeluú naʻe kau ki ai ʻa e ngaahi kupuʻi lea faka-Alamea lahi pea ko e lea ia naʻe leaʻaki ʻe Kalaisi mo ʻene kau ākongá.—Sēn 14:13; ʻEk 5:3; Ngā 26:14.

  • Hētesi.

    Ko ha foʻi lea faka-Kalisi ʻoku fehoanaki mo e foʻi lea faka-Hepelū ko e “Seoli.” ʻOku liliu ia ko e “Faʻitoka” (mataʻitohi lahi), ke mahino ʻoku ʻuhinga ia ki he faʻitoka anga-maheni ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá.—Sio ki he FAʻITOKA.

  • Heʻe, Fanga.

    Ko ha fanga ʻinisēkite ʻoku nau fononga fakapupunga holo. Naʻe vakai ki ai ʻi he Lao ʻa Mōsesé ʻoku maʻa ke kai. Ko ha fuʻu pupunga heʻe ʻoku nau keina ʻa e meʻa kotoa pē ʻi honau halá, ʻo fakatupunga ha fakaʻauha lahi, naʻe vakai ki ai ko ha mala.—ʻEk 10:14; Māt 3:4.

  • Hikaione.

    Ko ha foʻi lea ʻoku ngāueʻaki ʻi he fakahinohino ki he hivá. Hangē ko hono ngāueʻaki ʻi he Saame 9:16, ko e foʻi leá ʻoku fakahaaʻi ai ha tā ʻo ha haʻape leʻo-matolu makehe pe ko ha kiʻi longo ʻoku mahuʻinga ki hano fai ʻo ha fakalaulauloto.

  • Hilifaki Nima.

    Naʻe fai ha hilifaki nima ʻi ha tokotaha ke fakanofo ia ki ha ngāue makehe pe fili ia ke ne maʻu ha tāpuaki, fai ha fakamoʻui mahaki, pe maʻu ʻa e meʻaʻofa ʻo e laumālie māʻoniʻoní. ʻI he taimi ʻe niʻihi naʻe hilifaki ai ʻa e nimá ʻi he fanga manú ki muʻa ke feilaulauʻaki kinautolú.—ʻEk 29:15; Nōm 27:18; Ngā 19:6; 1Tī 5:22.

  • Hina Kiliʻimanu.

    Ko ha hina naʻe ngaohi mei he kili ʻo ha kosi pe ko ha sipi, pea naʻe ngāueʻaki ke ʻutu ai ʻa e uainé. Naʻe ʻai ʻa e uainé ki he ngaahi hina kiliʻimanu foʻou, koeʻuhi ʻi heʻene tupú, ʻokú ne faʻu ha kāponi taiʻokisaiti ʻo ne teke mālohi ʻa e ngaahi hina kiliʻimanú. Ko e ngaahi hina kiliʻimanu foʻoú ʻoku fano ia; ko e ngaahi hina motuʻá ʻi he ʻikai lava ke fanó ʻoku pā ia ʻi he mālohi ʻo e kasá.—Sos 9:4; Māt 9:17.

  • Hini.

    Ko ha fua huhuʻa pea ko e ʻaiʻanga meʻa ia ki he fua ko iá. ʻOku tatau ia mo e lita ʻe 3.67 (painite ʻe 7.75). (ʻEk 29:40)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E14.

  • Hiva ʻo e ʻAlu Hake.

    Ko e fakamatala talateu ʻo e Saame 120-134. Neongo ʻoku ʻi ai ʻa e fakakaukau kehekehe ki he ʻuhinga ʻo e kupuʻi leá, ʻoku tui ʻa e tokolahi ko e saame ko eni ʻe 15 naʻe hivaʻi ia ʻe he kau lotu fiefia ʻo ʻIsilelí ʻi heʻenau ‘ʻalu hake’ ki Selusalemá, ʻa ia naʻe tuʻu ʻi ʻolunga ʻi he ngaahi moʻunga ʻo Siutá, koeʻuhí ke nau kau ki he kātoanga fakataʻu lalahi ʻe tolu naʻe fai aí.

  • Hōlepi; Moʻunga Hōlepi.

    Ko e feituʻu moʻungaʻia takatakai ʻi Moʻunga Sainai. Ko ha toe hingoa ia ʻe taha ki Moʻunga Sainai. (ʻEk 3:1; Teu 5:2)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E3.

  • Homa.

    Ko ha fua mōmoa ʻoku tatau mo e fua koá. Makatuʻunga ʻi he fakafuofua ʻo e lahi ʻo e fua paté, naʻe tatau ia mo e lita ʻe 220 (kuata ʻe 200 ʻi he fua mōmoa). (Liv 27:16)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E14.

  • Huhuʻi.

    Ko ha totongi ʻoku fai ke fakatauʻatāinaʻi ha taha mei he nofo pōpula, tautea, faingataʻaʻia, angahala pe naʻa mo ha moʻua. Naʻe ʻikai ko ha paʻanga maʻu pē ʻa e totongí. (ʻAi 43:3) Naʻe fiemaʻu ʻa e huhuʻí ʻi ha ngaahi tuʻunga kehekehe. Ko e fakatātaá, ko e ʻuluaki foha kotoa pē pe fanga manu tangata ʻi ʻIsilelí naʻe ʻa Sihova ia, pea ko ha huhuʻi, pe totongi huhuʻi, naʻe fiemaʻu ke totongi ia ke fakatauʻatāinaʻi kinautolu mei hono ngāueʻaki maʻataʻatā pē ki he ngāue ʻa Sihová. (Nōm 3:45, 46; 18:15, 16) Kapau naʻe tāmateʻi ha taha ʻe ha pulu fakatuʻutāmaki taʻeleʻohi, naʻe hilifaki ha totongi huhuʻi ki he tokotaha ʻoku ʻaʻana iá koeʻuhi ke ne ʻatā mei he tautea mate naʻe tuha mo iá. (ʻEk 21:29, 30) Kae kehe naʻe ʻikai tali ha totongi huhuʻi maʻa ha tokotaha fakapō loto-lelei. (Nōm 35:31) Ko e meʻa ʻoku mahuʻinga tahá, ʻoku fakamamafaʻi ʻe he Tohi Tapú ʻa e huhuʻi naʻe totongi ʻe Kalaisi ʻaki ʻene pekia fakaefeilaulau koeʻuhi ke fakatauʻatāinaʻi ʻa e faʻahinga talangofua ʻo e tangatá mei he angahalá mo e maté.—Sam 49:7, 8; Māt 20:28; ʻEf 1:7.

K

  • Kafukafu.

    Ko e kofukofu manifi ʻoku fakamavaheʻi mei he konga ʻo e uité ʻoku kaí ʻi hono haha mo ʻauʻaú. ʻOku ngāue fakaefakatātā ʻaki ʻa e kafukafú ki ha meʻa ʻoku ʻikai hano ʻaonga mo ʻikai fiemaʻú.—Sam 1:4; Māt 3:12.

  • Kaho.

    Ko ha foʻi lea naʻe ngāueʻaki ki he ʻuluʻakau naʻe angamaheniʻaki ʻene tupu ʻi he ngaahi feituʻu vaí. Ko e ʻakau ʻoku ngalingali ʻoku ʻuhinga ki ai ʻi he ngaahi tuʻungá ni ko e Arundo donax. (Sop 8:11; ʻAi 42:3; Māt 27:29; Fkh 11:1)—Sio ki he KAHO FUA.

  • Kaho Fua.

    Ko ha kaho fua naʻe kiupite ʻe ono ʻa hono lōloá. Makatuʻunga ʻi he kiupite anga-mahení, ko hono fuá ko e mita ʻe 2.67 (fute ʻe 8.75); makatuʻunga ʻi he kiupite lōloá, ko hono fuá ko e mita ʻe 3.11 (fute ʻe 10.2) (ʻIs 40:3, 5; Fkh 11:1)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E14.

  • Kai Efiafi ʻa e ʻEiki.

    Ko ha kai naʻe kau ki ai ha mā taʻelēvani mo e uaine ko e ongo meʻa fakaefakatātā ʻo e sino mo e taʻataʻa ʻo Kalaisí; ko ha fakamanatu ʻo e pekia ʻa Sīsuú. Koeʻuhi ko ha kātoanga eni naʻe fiemaʻu Fakatohitapu ke tauhi ʻe he kau Kalisitiané, ʻoku toe feʻungamālie hono ui ia ko e “Fakamanatu.”—1Ko 11:20, 23-26.

  • Kalaisi.

    Ko e hingoa fakalakanga ia ʻo Sīsū, mei he foʻi lea faka-Kalisi ko e Khri·stosʹ, ʻa ia ʻoku tatau ia mo e foʻi lea faka-Hepelū ʻoku liliu ko e “Mīsaia,” pe “Tokotaha Pani.”—Māt 1:16; Sio 1:41.

  • Kalasi Uite Kehe.

    Ko ha faʻahinga uite ʻikai loko lelei (Triticum spelta), ko e meʻa ʻi lotó ʻoku ʻikai ke mavahe ia mei he kafukafú.—ʻAi 28:25.

  • Kalisi.

    Ko e lea ia naʻe leaʻaki ʻe he kakai ʻo Kalisí; pehē foki, ko ha tupuʻi fonua Kalisi pe ko ha taha ko e tupu hono fāmilí mei ai. ʻI he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané, ʻoku toe ʻi ai hono ngāueʻaki lahi ange ʻo e foʻi leá, ʻo ʻuhinga ki he kakai ʻikai Siu kotoa pē pe ki he faʻahinga naʻe tākiekina ʻe he lea mo e anga fakafonua faka-Kalisí.—Soe 3:6; Sio 12:20.

  • Kalisitiane.

    Ko e hingoa kuo ʻai ʻe he ʻOtuá ki he kau muimui ʻo Sīsū Kalaisí.—Ngā 11:26; 26:28.

  • Kalitia; Kalitia, Kau.

    ʻOku ʻuluaki ʻuhingá ki he fonua mo e kakai ʻoku nau nofoʻi ʻa e ngutuʻi vaitafe Taikilisí mo ʻIufaletesí; ʻi he faai mai ʻa e taimí naʻe ngāueʻaki ʻa e ongo foʻi leá ni ki he kotoa ʻo e vahefonua Pāpiloné mo hono kakaí. Naʻe toe ʻuhinga ʻa e “kau Kalitiá” ki ha kulupu ako lelei ʻo e kakaí ʻa ia naʻa nau ako saienisi, hisitōlia, mo e ngaahi lea, mo e ʻasitalōnomá ka naʻa nau tōʻongaʻaki ʻa e faimaná pea pehē ki he vavalo ki he fetuʻú.—Esl 5:12; Tan 4:7; Ngā 7:4.

  • Kamu.

    Ko hono toʻo ia ʻo e muʻa kili ʻo e fakatangatá. Ko e founga eni naʻe tuʻutuʻuniʻi kia ʻĒpalahame mo hono hakó, ka ʻoku ʻikai ko ha fiemaʻu pau ia ki he kau Kalisitiané. ʻOku toe ngāueʻaki fakaefakatātā ia ʻi he ngaahi potutohi kehekehe.—Sēn 17:10; 1Ko 7:19; Fil 3:3.

  • Kapa.

    Ko ha fua mōmoa ko e lita ʻe 1.22 (kuata ʻe 1.11 ʻi he fua mōmoa), ʻo makatuʻunga ʻi he fakafuofua ki he lahi ʻo ha fua pate. (2Tu 6:25)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E14.

  • Kasia.

    Ko ha meʻa ʻoku maʻu mei he kili ʻo e ʻakau ko e kasiá (Cinnamomum cassia), ʻa ia ko e ʻakau ʻoku ʻi he fāmili tatau mo e sinamoní. Naʻe ngāueʻaki ʻa e kasiá ko ha meʻa fakanamulelei pea naʻe toe ngāueʻaki foki ʻi he lolo pani toputapú.—ʻEk 30:24; Sam 45:8; ʻIs 27:19.

  • Kātoanga ʻo e Fakatapui.

    Ko e ʻaho fakataʻu ʻo e fakamanatu hono fakamaʻa ʻo e temipalé hili hono ʻuliʻi ʻe ʻAnitiokasi ʻEpifeiní. Naʻe kamata ʻa e kātoangá ʻi Kisileu 25 ʻo lele ai ʻi he ʻaho ʻe valu.—Sio 10:22.

  • Kātoanga ʻo e Fale Louʻakau.

    ʻOku toe ui ko e Kātoanga ʻo e Tāpanekale, pe Kātoanga ʻo e Tānaki. Naʻe fakahoko ia ʻi ʻEtanimi 15-21. Naʻe kātoangaʻi ai ʻa e utu-taʻú ʻi he ngataʻanga ʻo e taʻu fakangoue ʻi ʻIsilelí pea ko ha taimi ia ʻo e fakafiefia mo e fakamālō ki he ngaahi tāpuaki ʻa Sihova ki heʻenau ngoué. Lolotonga ʻa e ngaahi ʻaho ʻo e kātoangá, naʻe nofo ʻa e kakaí ʻi he fale louʻakau pe ngaahi palepale, ke fakamanatu kiate kinautolu ʻa e ʻEkisoto mei ʻIsipité. Ko e taha ia ʻi he kātoanga ʻe tolu naʻe fiemaʻu ki he kakai tangatá ke nau ʻalu ʻo fakahoko ʻi Selusalema.—Liv 23:34; Esl 3:4.

  • Kātoanga ʻo e Mā Taʻelēvani.

    Ko e ʻuluaki ia ʻi he kātoanga fakataʻu lalahi ʻe tolu ʻa e kau ʻIsilelí. Naʻe kamata ia ʻi Nīsani 15, ko e ʻaho ia hili ʻa e Pāsová, pea naʻe hokohoko atu ʻi he ʻaho ʻe fitu. Ko e mā taʻelēvaní pē naʻe lava ke kai, ʻi hono fakamanatu ʻa e ʻEkisoto mei ʻIsipité.—ʻEk 23:15; Mak 14:1.

  • Kātoanga ʻo e Utu-Taʻu; Kātoanga ʻo e Ngaahi Uike.

    Sio ki he PENITEKOSI.

  • Kaʻate ʻa e ʻEmipola.

    Ko ha kulupu ʻo e kau sōtia Lomá naʻe fokotuʻu ko ha kau leʻo ʻa e ʻemipola Lomá. Naʻe hoko ʻa e kaʻaté ko ha tākiekina fakapolitikale mālohi ia ki hono poupouʻi pe liua ʻo ha ʻemipola.—Fil 1:13.

  • Kela.

    Ko ha fua mamafa naʻe tatau mo e kalami ʻe 0.57 (ʻaunise ʻe 0.01835). Naʻe fehoanaki ia mo e sikeli 1/20. (Liv 27:25)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E14.

  • Kēnani.

    Ko e mokopuna ʻo Noa, pea ko e foha fika fā ia ʻo Hamí. Ko e matakali ʻe 11 naʻe tukuʻau mai meia Kēnaní naʻe faai mai pē ʻo nau nofoʻi ʻa e feituʻu ʻi he hahake ʻo e Metiteleniané ʻi he vahaʻa ʻo ʻIsipite mo Sīliá. Ko e feituʻu ko iá naʻe ui ko e “fonua ko Kēnaní.” (Liv 18:3; Sēn 9:18; Ngā 13:19)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E4.

  • Kihena.

    Ko e hingoa faka-Kalisi ki he Teleʻa ʻo Hīnomí, ʻi he tonga mo e tonga-hihifo ʻo Selusalema ʻo e kuonga muʻá. (Sel 7:31) Naʻe lave fakaekikite ki ai ko ha feituʻu ʻe laku ki ai ʻa e ngaahi sino kuo maté. (Sel 7:32; 19:6) ʻOku ʻikai ha fakamoʻoni naʻe ʻi ai ha fanga monumanu pe ko ha tangata naʻe laku ki Kihena ke tutu moʻui pe fakamamahiʻi ai. Ko ia ʻoku ʻikai lava ke fakafofongaʻi ʻe he feituʻú ni ha potu taʻehāmai ʻa ia ʻoku fakamamahiʻi taʻengata ai ha faʻahinga ʻi ha afi. Ka naʻe ngāueʻaki ʻe Sīsū mo ʻene kau ākongá ʻa Kihena ke fakafofongaʻi ʻaki ʻa e tautea taʻengata ko e “mate hono uá,” ʻa ia ko e fakaʻauha taʻengata.—Fkh 20:14; Māt 5:22; 10:28.

  • Kikite.

    Ko ha pōpoaki fakamānavaʻi, tatau ai pē pe ko ha fakahā ʻo ha finangalo fakaʻotua pe ko hano fanongonongo ia. Ko e kikité ko ha akonaki fakaeʻulungaanga, ko ha fakahaaʻi ʻo ha tuʻutuʻuni pe fakamaau fakaʻotua, pe ko hano talaki ʻo ha meʻa ʻe hoko mai.—ʻIs 37:9, 10; Tan 9:24; Māt 13:14; 2Pi 1:20, 21.

  • Kilia.

    Ko ha mahaki kili kovi ʻaupito. ʻI he Folofolá, ʻoku ʻikai fakangatangata pē ʻa e kiliá ki he mahaki ko ia ʻoku uiʻaki he ʻaho ní, he ʻoku lava ke ne uesia ʻo ʻikai ngata pē ʻi he faʻahinga ʻo e tangatá kae toe pehē foki ki he valá mo e ngaahi falé.—Liv 14:54, 55; Luk 5:12.

  • Kiliati.

    ʻI hono ʻai mahinó, ko e feituʻu maʻuiʻui ia ʻi he hahake ʻo e Vaitafe Sioataní naʻe aʻu atu ki he tafaʻaki fakatokelau mo e fakatonga ʻo e Teleʻa Siapokí. ʻI he taimi ʻe niʻihi naʻe ngāueʻaki ia ki he vahefonua fakakātoa ʻo ʻIsileli ki he hahake ʻo Sioataní, ʻa ia naʻe nofo ai ʻa e matakali ʻo Lūpeni, Kata, mo e vaeua ʻo e matakali ʻo Manasé. (Nōm 32:1; Sos 12:2; 2Tu 10:33)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E4.

  • Kīmosi.

    Ko e ʻotua tefito ia ʻo e kau Mōapé.—1Tu 11:33.

  • Kisileu.

    Ko e hingoa ia ʻo e māhina hono hiva ʻo e tohimāhina toputapu faka-Siú hili ʻa e foki ʻa e kau Siú mei Pāpiloné, pea ko e māhina ia hono tolu ʻi he tohimāhina ʻa e māmaní. Naʻe lele ia mei he vaeuaʻanga ʻo Nōvemá ki he vaeuaʻanga ʻo Tīsemá. (Neh 1:1; Sāk 7:1)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E15.

  • Kitita.

    Ko ha foʻi lea fakamūsika ʻoku ʻikai ke fakapapauʻi hono ʻuhingá, neongo ʻoku hā ngali ko e toʻo mei he foʻi lea faka-Hepelū ko e gath. ʻOku tui ʻa e niʻihi ko ha fasi ia naʻe fekauʻaki mo e ngaahi hiva ki hono ngaohi ʻo e uainé, koeʻuhi ʻoku ʻuhinga ʻa e gath ki ha tataʻoʻanga uaine.—Sam 81:Fkt.

  • Kiupite.

    Ko ha fua lōloa ʻoku fakafuofua mei he tuiʻinimá ki ʻolunga ʻi he foʻi tuhu ʻi loto-mālié. Naʻe faʻa ngāueʻaki ʻe he kau ʻIsilelí ʻa e kiupite ko e senitimita nai ʻe 44.5 (ʻinisi ʻe 17.5), ka naʻa nau toe ngāueʻaki ha kiupite lahi ange ʻa ia naʻe lōloa hake ʻaki ha laulahi ʻo e lauʻinimá, ko e senitimita nai ʻe 51.8 (ʻinisi ʻe 20.4). (Sēn 6:15; Luk 12:25)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E14.

  • Koa.

    Ko ha fua mōmoa mo ha fua huhuʻa. ʻOku tatau ia mo e lita ʻe 220 (kālani ʻe 58.1/kuata ʻo e meʻa mōmoa ʻe 200), ʻo makatuʻunga ʻi he fakafuofua ki he lahi ʻo ha fua pate. (1Tu 5:11)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E14.

  • Koloa Vete.

    Ko e koloa fakafoʻituitui pe fakafāmili, fanga monumanu, pe ko e ngaahi meʻa mahuʻinga kehe ʻoku toʻo fakamālohi mei ha fili kuo ikunaʻi pe maʻu ʻi hano kaihaʻasi.—Sos 7:21; 22:8; Hep 7:4.

  • Kolo Hūfanga, Ngaahi.

    Ko e ngaahi kolo ʻo e kau Līvaí ʻa ia naʻe lava ke kumi hūfanga ki ai ha tokotaha tāmate tangata fāinoa mei he tokotaha faisāuni ʻo e totó. Ko e ngaahi kolo pehē ʻe ono, naʻe tuʻu ia ʻi he feituʻu kehekehe ʻi he Fonua ʻo e Talaʻofá, naʻe vaheʻi ʻe Mōsese pea ki mui ai ʻe Siosiua, ʻi he malumalu ʻo e tataki ʻa Sihová. ʻI he aʻu ki ha kolo hūfanga, naʻe fakahaaʻi ʻe he tokotaha holá ʻa e meʻa naʻá ne faí ki he kau mātuʻá ʻi he matapā ʻo e koló pea naʻe talitali lelei ia. Ke taʻofi ʻa e kau fakapō loto-leleí mei haʻanau ngāuehalaʻaki ʻa e tokonaki ko ení, naʻe pau ke hopoʻi ʻa e tokotaha kumi hūfangá ʻi he kolo naʻe fai ai ʻa e tāmaté ke fakamoʻoniʻi ʻene tonuhiá. Kapau naʻe fakamoʻoniʻi ʻokú ne tonuhia, naʻá ne foki leva ki he kolo hūfangá, ʻa ia naʻe pau ke ne nofo ʻi loto ʻi hono ngaahi ngatangataʻangá ʻi he toenga ʻo ʻene moʻuí pe kae ʻoua ke mate ʻa e taulaʻeiki lahí.—Nōm 35:6, 11-15, 22-29; Sos 20:2-8.

  • Kolo-ʻo-Tēvita.

    Ko e hingoa naʻe ʻai ki he kolo ko Siepusí ʻi he hili hono ikunaʻi ʻe Tēvita pea langa ai hono nofoʻanga fakatuʻí. ʻOku toe ui ia ko Saione. Ko e tafaʻaki fakatongahahake ia pea ko e konga motuʻa taha foki ia ʻo Selusalemá.—2Sā 5:7; 1Ka 11:4, 5.

  • Kōvana.

    Ko e kōvana tefito ʻo ha vahefonua naʻe puleʻi ʻe he Senatu Loma. Naʻe ʻi ai hono mafai fakaefakamaau mo fakakautau, pea neongo ko ʻene ngaahi ngāué naʻe tuku ke vakaiʻi ʻe he Senatú, naʻá ne maʻu ʻa e mafai māʻolunga ʻi he vahefonuá.—Ngā 13:7; 18:12.

  • Kuini ʻo Hēvani.

    Ko e hingoa fakalakanga ʻo e ʻotua fefine naʻe lotu ki ai ʻa e kau ʻIsileli tafoki ʻo fakafepaki ki he moʻoní ʻi he ngaahi ʻaho ʻo Selemaiá. ʻOku pehē ʻe he niʻihi ʻoku ʻuhinga ia ki he ʻotua fefine Pāpilone ko ʻIsitā (ʻAsitate). Ko e hingoa ʻo e ʻotua tatau mo ia ʻi Sumēlia, ko ʻInana, ʻo ʻuhingá ko e “Kuini ʻo Hēvani.” Tuku kehe ʻene fekauʻaki mo hēvaní, ko e ʻotua fefine ia ʻo e fakafanaú. Ko ʻAsitate ʻoku toe ui ko e “Taʻahine ʻo Hēvani” ʻi ha tā tongitongi ʻi ʻIsipite.—Sel 44:19.

  • Kulupu Lotu Mavahe.

    Ko ha kulupu ʻo ha kakai ʻoku nau pipiki ki ha tokāteline pe ko ha taki pea muimui ki heʻenau tui pē ʻanautolu. ʻOku ngāueʻaki ia ki he ongo vaʻa tuʻu-ki-muʻa ʻo e lotu faka-Siú, ko e kau Fālesí mo e kau Sātusí. Naʻe ui foki ʻe he faʻahinga ʻikai ko e kau Kalisitiané ʻa e lotu faka-Kalisitiané ko ha “kulupu lotu mavahe” pe “kulupu lotu mavahe ʻa e kau Nāsaletí,” ʻo vakai nai ki ai ko ha mavahe mei he lotu faka-Siú. Naʻe faʻa tupu hake ʻa e ngaahi kulupu lotu mavahe ʻi he fakatahaʻanga Kalisitiané; ko e “kulupu lotu ʻa Nikolaiasí” ʻoku lave hangatonu ki ai ʻi he tohi Fakahaá.—Ngā 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Fkh 2:6; 2Pi 2:1.

L

  • Lao.

    ʻI hono tohi mataʻitohi lahí, ʻoku faʻa ʻuhinga ʻa e foʻi lea ko ení ki he Lao ʻa Mōsesé pe ko e ʻuluaki ngaahi tohi ʻe nima ʻo e Tohi Tapú. ʻI hono tohi mataʻitohi siʻisiʻí, ʻoku ʻuhinga nai iá ki he ngaahi lao tāutaha ʻo e Lao ʻa Mōsesé pe ko ha tefitoʻi moʻoni ʻo e laó.—Nōm 15:16; Teu 4:8; Māt 7:12; Kal 3:24.

  • Lao ʻa Mōsese.

    Ko e Lao naʻe ʻoange ʻe Sihova ki ʻIsileli fakafou ʻia Mōsese ʻi he toafa ʻo Sainaí ʻi he 1513 K.M. Ko e ʻuluaki tohi ʻe nima ʻo e Tohi Tapú ʻoku faʻa lave ki ai ko e Lao.—Sos 23:6; Luk 24:44.

  • Laumālie.

    Ko e foʻi lea faka-Hepelū ko e ruʹach mo e foʻi lea faka-Kalisi ko e pneuʹma ʻoku faʻa liliu ia ko e “laumālie,” ʻo lahi hono ngaahi ʻuhingá. ʻOku ʻuhinga kotoa ia ki he meʻa ʻoku taʻehāmai ki he sio ʻa e tangatá pea ʻokú ne ʻomai ʻa e fakamoʻoni ʻo e ngāue ʻa ha ivi. Ko e foʻi lea faka-Hepeluú mo e faka-Kalisí ʻoku ngāueʻaki ia ʻo ʻuhinga ki he (1) matangí, (2) ivi moʻui ʻoku ngāue ʻi he ngaahi meʻamoʻui ʻi he māmaní, (3) ko e mālohi faitākiekina ʻoku haʻu mei ha loto ʻo ha tokotaha ʻo fakatupunga ai ia ke ne leaʻaki pea fai ha ngaahi meʻa ʻi ha founga pau, (4) ngaahi lea fakamānavaʻi ko e tupu mei ha matavai taʻehāmai, (5) ko e faʻahinga laumālie, mo e (6) ko e ivi ngāue ʻo e ʻOtuá, pe laumālie māʻoniʻoní.—ʻEk 35:21; Sam 104:29; Māt 12:43; Luk 11:13.

  • Laumālie Māʻoniʻoni.

    Ko e ivi mālohi taʻehāmai ʻoku ʻai ʻe he ʻOtuá ke ngāue ke fakahoko ʻa hono finangaló. ʻOku māʻoniʻoni ia koeʻuhí he ʻoku haʻu meia Sihova, ʻa ia ʻoku maʻa mo māʻoniʻoni ʻi he tuʻunga māʻolunga tahá, pea koeʻuhí he ko e founga ia ʻa e ʻOtuá ke fakahoko ʻaki ʻa e meʻa ʻoku māʻoniʻoní.—Luk 1:35; Ngā 1:8.

  • Lēhapi.

    Ko ha kupuʻi lea naʻe ngāueʻaki fakaefakatātā ʻi he tohi ʻa Siope, Saame mo ʻAiseá (ʻoua naʻa fetoʻoaki eni mo e fefine ko Lēhapi ʻi he tohi Siosiuá). ʻI he tohi Siopé, ʻoku tokoni ʻa e potutohí ke fakahaaʻi ko Lēhapí ko ha fuʻu manu ʻi he tahí; ʻi he ngaahi potutohi kehé ʻoku ngāueʻaki ai ʻa e fuʻu manu ko eni ʻi he tahí ko ha fakaʻilonga ʻo ʻIsipite.—Sop 9:13; Sam 87:4; ʻAi 30:7; 51:9, 10.

  • Lepitoni.

    ʻI he vahaʻa taimi ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané, ko e foʻi koini Siu kopa pe polonise siʻisiʻi tahá ia. (Mak 12:42; Luk 21:2; fkm. ʻi lalo)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E14.

  • Levaiatani.

    Ko ha monumanu ʻoku faʻa fakafekauʻaki mo e vaí, ngalingali ko ha faʻahinga meʻamoʻui ʻoku nofo he vaí. ʻI he Siope 3:8 mo e 41:1, ʻoku hā ngali ʻoku ʻuhinga iá ki he kalokatailé pe ko ha meʻamoʻui kehe ʻoku nofo he vaí ʻa ia ʻoku lahi mo mālohi. ʻI he Saame 104:26, ko e faʻahinga nai ia ʻo e tofuaʻá. ʻOku ngāueʻaki fakaefakatātā ia ʻi ha toe feituʻu kehe pea ʻoku ʻikai uiʻaki ia ha monumanu pē ʻe taha.—Sam 74:14; ʻAi 27:1.

  • Lēvani.

    Ko ha meʻa ʻoku tānaki ki he takaonga mahoaʻá pe ki ha huhuʻa ke ʻai ke tupu; tautefito ki ha konga ʻo ha takaonga ʻoku fakatupu naʻe fakatolonga mai mei ha takaonga ki muʻa. ʻOku faʻa ngāueʻaki ʻi he Tohi Tapú ko ha fakaʻilonga ʻo e angahala mo e fakameleʻi, ʻoku toe ngāueʻaki ia ke fakahaaʻi ha meʻa ʻoku tupu ʻo ʻikai ha ʻilo ki ai.—ʻEk 12:20; Māt 13:33; Kal 5:9.

  • Līvai; Līvai, Tokotaha.

    Ko e foha hono tolu ʻo Sēkope mo hono uaifi ko Liá; pehē foki ki he matakali naʻe uiʻaki iá. Ko hono foha ʻe toko tolú naʻa nau kamataʻi ʻa e vāhenga tefito ʻe tolu ʻo e kau Līvaí. ʻI he taimi ʻe niʻihi, ko e foʻi lea “kau Līvaí” ʻoku ngāueʻaki ia ki he matakalí fakakātoa, ka ʻoku ʻikai ke faʻa fakakau ki ai ʻa e fāmili taulaʻeiki ʻo ʻĒloné. Naʻe ʻikai ke maʻu ʻe he matakali Līvaí ha ʻinasi kelekele ʻi he Fonua ʻo e Talaʻofá ka naʻe ʻoange kiate kinautolu ʻa e kolo ʻe 48 ʻi loto ʻi he ngaahi ngatangataʻanga ʻo e kelekele naʻe vaheʻi ki he ngaahi matakali kehé.—Teu 10:8; 1Ka 6:1; Hep 7:11.

  • Loka.

    Ko e fua huhuʻa siʻisiʻi taha ia ʻoku lave ki ai ʻi he Tohi Tapú. ʻI he Talamata Faka-Siú, ʻoku fakamatalaʻi ai ko ha 1/12 ʻo ha hini, ko ia ʻi hono ngāueʻaki ia ko ha fua tefitó, ko e loká ko hono lahí ko ha lita ʻe 0.31 (painite ʻe 0.66). (Liv 14:10)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E14.

  • Lotoʻā.

    Ko ha foʻi ʻataʻatā takatakai ʻi he tāpanekalé naʻe ʻaaʻi, pea ki mui ai ko ha foʻi ʻēlia ʻataʻatā takatakai ʻi he fale tefito ʻo e temipalé naʻe holisi. Ko e ʻōlita ʻo e feilaulau tutú naʻe tuʻu ia ʻi he lotoʻā ʻo e tāpanekalé pea ʻi he lotoʻā ʻi loto ʻo e temipalé. (Sio ki he Fakamatala Fakalahi E5, E8, E11.) ʻOku toe lave ʻa e Tohi Tapú ki he ngaahi lotoʻā ʻi he fekauʻaki mo e ngaahi fale mo e ngaahi palasí.—ʻEk 8:13; 27:9; 1Tu 7:12; Est 4:11; Māt 26:3.

  • Luo Taʻehanotakele.

    Mei he foʻi lea faka-Kalisi ko e aʹbys·sos, ʻoku ʻuhingá ko e “loloto fau” pe “taʻealamakupusi, taʻefakangatangata.” ʻOku ngāueʻaki ia ʻi he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané ʻo ʻuhingá ki ha feituʻu pe tuʻunga ʻo e nofo pilīsone. ʻOku kau ki ai ʻa e faʻitoká ka ʻoku ʻikai fakangatangata pē ia ki ai.—Luk 8:31; Lom 10:7; Fkh 20:3.

M

  • Mā Foaki.

    Ko e foʻi mā ʻe 12 naʻe tuku ʻi he fokotuʻunga ʻe ua ʻo taki ono ʻi he tēpile he loki Toputapu ʻo e tāpanekalé pea mo e temipalé. Naʻe toe ui ia ko e “fokotuʻunga mā.” Ko e foaki ko eni naʻe fai ki he ʻOtuá naʻe fetongiʻaki ia ʻa e mā foʻou ʻi he Sāpate taki taha. Ko e mā ko ia naʻe toʻó naʻe anga-maheni ʻaki ʻa hono kai ia ʻe he kau taulaʻeikí pē. (2Ka 2:4; Māt 12:4; ʻEk 25:30; Liv 24:5-9; Hep 9:2)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E5.

  • Mā Fono.

    Sio ki he MĀ FOAKI.

  • Mahaki Fakaʻauha.

    Ko ha mahaki pipihi mafola vave ʻoku malava ke ʻi ha tuʻunga lahi fakaʻulia pea fakatupu mate. ʻOku faʻa fekauʻaki ia mo hono fakahoko ʻo e tautea ʻi he fakamaau fakaʻotuá.—Nōm 14:12; ʻIs 38:22, 23; ʻĒm 4:10.

  • Mahalati.

    Ko ha foʻi lea, ʻoku hā mahino ʻoku fekauʻaki mo e hivá, ʻoku maʻu ia ʻi he fakamatala talateu ʻo e Saame 53 mo e 88. ʻOku felāveʻi nai ia mo ha foʻi veape tefito faka-Hepelū ʻoku ʻuhingá ko e “fakaʻaʻau ke vaivai; puke,” ʻoku fakahuʻunga mai ai ha tō fakaumiuminoa mo mamahi ʻo e leʻó, ʻa ia naʻe fehoanakimālie mo e meʻa fakamamahi ʻi he ongo foʻi hivá.

  • Māhina Foʻou.

    Ko e ʻuluaki ʻaho ʻo e māhina taki taha ʻi he tohimāhina faka-Siú, ʻa ia naʻe tauhi ko ha ʻaho ki he fakatahataha, kātoanga, mo hono fai ʻo e ngaahi feilaulau makehe. ʻI he ngaahi vahaʻa taimi ki mui maí, naʻe hoko ai ʻa e ʻaho ko iá ko ha kātoanga fakapuleʻanga mahuʻinga, pea naʻe tuku ai ʻe he kakaí ʻa ʻenau ngāué.—Nōm 10:10; 2Ka 8:13; Kol 2:16.

  • Maile.

    Ko ha fua ʻo e mamaʻó ʻoku hā tuʻo taha pē ʻi he muʻaki konga tohi ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané ʻi he Mātiu 5:41, ʻo ngalingali ʻoku ʻuhingá ki he maile faka-Lomá ʻa ia naʻe tatau mo e mita ʻe 1,479.5 (fute ʻe 4,854). Ko e ngaahi hā kehe ʻe tolu ʻa e “maile” ʻi he Luke 24:13, Sione 6:19, mo e Sione 11:18 ʻoku ʻuhinga iá ki he maile anga-mahení ʻi hono liliu mei he sitētia motuʻa ʻo e muʻaki konga tohí.—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E14.

  • Maka Feo.

    Ko ha meʻa fefeka hangē ha maká ʻa ia ʻoku faʻu mei he ngaahi hui ʻo e fanga kiʻi manu valevale ʻi he tahí. ʻOku maʻu ia ʻi he moaná ʻi ha ngaahi lanu kehekehe, kau ai ʻa e kulokula, hinehina mo e ʻuliʻuli. Naʻe lahi ʻa e maka feó tautefito ʻi he Tahi Kulokulá. ʻI he taimi ʻo e Tohi Tapú, ko e maka feo kulokulá naʻe totongi mamafa ʻaupito pea naʻe ngaohiʻaki ia ʻa e ngaahi foʻi kula mo e ngaahi meʻa-teuteu kehe.—Pal 8:11.

  • Maka Momosi.

    Ko ha maka fuopotopoto ʻi ʻolunga ʻi ha maka meimei tatau pea naʻe ngāueʻaki ke momosi ʻa e uite ke hoko ko e mahoaʻá. Naʻe fokotuʻu ha pine ʻi loto-mālie ʻi he maka tokalaló ko ha viloʻanga ia ki he maka tokaʻolungá. ʻI he taimi ʻo e Tohi Tapú, ko e ngaahi maka momosi-nima naʻe ngāueʻaki ʻe he kau fefiné naʻe ngāueʻaki ia ʻi he lahi taha ʻo e ngaahi ʻapí. Koeʻuhi ko e fakatefito ʻa e mā fakaʻaho ʻa ha fāmili mei he maka momosi-nimá, naʻe tapui ʻi he Lao ʻa Mōsesé ʻa hono ʻave fakamālohi ia pe ko hono ʻai ʻa e maka momosi tokaʻolungá ko ha meʻa maluʻi. Ko e ngaahi maka momosi lalahi ange naʻe faʻu meimei tatau mo iá naʻe vilohi ia ʻe ha fanga monumanu.—Teu 24:6; Mak 9:42.

  • Makatā.

    Ko ha lauʻi leta pe ko ha leta naʻe lalanga mei he ngaahi meʻa hangē ko e uoua ʻo e monumanú, kutá, pe fulufuluʻimanú. Ko e konga matolu ʻi loto-mālié naʻe ʻi ai ʻa e meʻa ke makatāʻí, ʻa ia naʻa faʻa ngāueʻaki ha foʻi maka. Ko e ngataʻanga ʻe taha ʻo e makataá naʻe haʻihaʻi ia ki he nimá pe kiaʻi nimá, lolotonga ia naʻe puke ʻa e ngataʻanga ʻe tahá pea tukuange atu ʻi hono takaiʻi ʻa e makataá. Naʻe ngāueʻaki ʻe he ngaahi puleʻanga ʻi he kuonga muʻá ʻa e kau tangata toʻo makatā ʻi heʻenau kau taú.—Fkm 20:16; 1Sā 17:50.

  • Maka-Tuliki.

    Ko ha maka naʻe fokotuʻu ʻi he tafaʻaki pe tuliki ʻo ha fale ʻa ia ʻoku fetaulaki ai ʻa e ongo holisí, ʻoku mahuʻinga ʻi hono hokoʻi mo haʻi fakataha kinauá. Ko e maka-tuliki tefitó ʻa e maka-tuliki ʻo e fakavaʻé; ko ha fuʻu maka mālohi naʻe faʻa fili ki he ngaahi langa ʻa e puleʻangá mo e ngaahi ʻā ʻo e koló. ʻOku ngāueʻaki fakaefakatātā ʻa e foʻi leá ki he tanupou ʻo e māmaní, pea ʻoku lave kia Sīsū ko e ‘maka-tuliki ʻo e makatuʻunga’ ʻo e fakatahaʻanga Kalisitiané, ʻa ia ʻoku fakatatau ki ha fale fakalaumālie.—ʻEf 2:20; Sop 38:6.

  • Mala.

    ʻI he ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú, ʻoku faʻa ʻuhinga ai ʻa e foʻi leá ni ki ha kovi, ko ha mahaki, pe ko ha fakatamaki ʻoku ʻomai ʻe Sihova ko ha tautea. ʻI he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané, ʻoku ʻuhinga iá ki he tā pe haha ʻaki ha uipi ʻoku ʻi ai hono ngaahi fakapona pe hikuhiku mata māsila.—Nōm 16:49; Sio 19:1.

  • Malekami.

    Ngalingali ʻoku tatau pē ia mo Moloke, ko e ʻotua tefito ʻo e kau ʻĀmoní. (Sēf 1:5)—Sio ki he MOLOKE.

  • Mali mo e Tokoua ʻo e Husepāniti.

    Ko ha tōʻonga fakafonua naʻe fakakau ki mui ki he Lao ʻa Mōsesé, ʻa ia naʻe mali ai ha tangata mo ha uitou ko e uaifi ʻo hono tokouá ka naʻe ʻikai ke ʻi ai haʻana tama tangata koeʻuhi ke maʻu ha fānau ke hokohoko atu ai ʻa e laine fakafāmili ʻo hono tokouá. Naʻe toe ʻiloa eni ko e mali mo e tuongaʻane-ʻi-he-fono.—Sēn 38:8; Teu 25:5.

  • Mamahi Lahi, Fuʻu.

    Ko e foʻi lea faka-Kalisi ki he “mamahi” ʻokú ne maʻu ʻa e foʻi fakakaukau ʻo e fakamamahi pe faingataʻaʻia tupu mei he ngaahi tenge ʻi ha ngaahi tuʻunga ʻoku hoko. Naʻe lea ʻa Sīsū ʻo fekauʻaki mo e “fuʻu mamahi lahi” taʻehanotatau naʻe teu ke hoko ki Selusalema kae tautefito ki he fuʻu mamahi lahi ʻe hoko mai ʻamui ki he faʻahinga ʻo e tangatá ʻi he fekauʻaki mo ʻene ‘haʻu fakataha mo e lāngilangí’ ʻi he kahaʻú. (Māt 24:21, 29-31) Naʻe fakamatalaʻi ʻe Paula ʻa e mamahi ko ení ko ha foʻi ngāue māʻoniʻoni ia ʻa e ʻOtuá “ki he faʻahinga ko ia ʻoku ʻikai te nau ʻiloʻi ʻa e ʻOtuá pea mo e faʻahinga ko ia ʻoku ʻikai te nau talangofua ki he ongoongo lelei” fekauʻaki mo Sīsū Kalaisí. ʻOku fakahaaʻi ʻi he Fakahā vahe 19 ʻa Sīsū ko e tokotaha ʻokú ne taki atu ʻa e ngaahi kau tau fakahēvaní ke faitau mo e “manu fekaí mo e ngaahi tuʻi ʻo e māmaní mo ʻenau kau taú.” (2Te 1:6-8; Fkh 19:11-21) ʻOku hā ko ha “fuʻu kakai lahi” te nau hao atu ʻi he mamahi ko iá. (Fkh 7:9, 14)—Sio ki he ʻĀMAKETONE.

  • Mama Sila.

    Ko ha faʻahinga sila naʻe tui ʻi he foʻi tuhú pe ko ha afo, ʻo tui nai ʻi he kiá. Ko e fakaʻilonga ia ʻo e mafai ʻo ha taki pe ko ha ʻōfisa. (Sēn 41:42)—Sio ki he SILA.

  • Mana.

    Ko e meʻakai tefito ʻa e kau ʻIsilelí lolotonga ʻenau ʻi he toafá he taʻu ʻe 40. Naʻe tokonaki mai ia ʻe Sihova. Naʻe hā fakaemana ia ʻi he kelekelé ʻi lalo he hahaú he pongipongi kotoa pē tuku kehe ʻa e ʻaho Sāpaté. ʻI he ʻuluaki sio ai ʻa e kau ʻIsilelí, naʻa nau pehē, “Ko e hā nai ia?” Pe ʻi he lea faka-Hepeluú, “man huʼ?” (ʻEk 16:13-15, 35) ʻI he ngaahi potutohi kehé, ʻoku lave ki ai ko e “uite ʻo e langí” (Sam 78:24), “mā mei he langí” (Sam 105:40), mo e “mā ʻa e faʻahinga mālohí” (Sam 78:25). Naʻe toe lave ʻa Sīsū ki he maná ʻi ha ʻuhinga fakaefakatātā.—Sio 6:49, 50.

  • Mana; Ngāue Fakaofo, Ngaahi.

    Ko e ngaahi ngāue pe ko ha meʻa makehe atu ʻoku fakalaka ia ʻi he ngaahi mālohi kotoa ʻoku ʻiloʻi ʻe he tangatá pea ʻoku taku ko ha ngāue ia ʻa ha fakafofonga mahulu hake ʻi natula. Ko e ngaahi foʻi lea hangē ko e “fakaʻilonga,” mo e “mana,” mo e “meʻa fakaofo” ʻoku ngāueʻaki ia he taimi ʻe niʻihi ki he ʻuhinga tatau ʻi he Tohi Tapú.—ʻEk 4:21; Ngā 4:22; Hep 2:4.

  • Masikili.

    Ko ha foʻi lea faka-Hepelū ʻoku ʻikai ke fakapapauʻi ʻa hono ʻuhingá ʻi he fakamatala talateu ʻi he ngaahi saame ʻe 13. Ngalingali ʻoku ʻuhingá ko e “maau ʻoku fai ki ai ʻa e fakalaulauloto.” ʻOku fakakaukau ʻa e niʻihi ʻoku felāveʻi nai ʻa hono ʻuhingá mo ha foʻi lea meimei tatau ʻi hono faʻungá, naʻe liliu ko e ‘ngāue ʻi he fakapotopoto.’—2Ka 30:22; Sam 32:Fkt.

  • Masitōnia.

    Ko ha vahefonua ʻi he tokelau ʻo Kalisí naʻe ʻiloa ʻi he malumalu ʻo ʻĀlekisānita ko e Lahí pea naʻe tauʻatāina ʻo aʻu ki hono toki ikunaʻi ʻe he kau Lomá. Ko Masitōniá ko ha vahefonua Loma ia ʻi he taimi naʻe fai ai ʻe he ʻapositolo ko Paulá ʻene ʻuluaki ʻaʻahi ki ʻIulopé. Naʻe ʻaʻahi tuʻo tolu ʻa Paula ki he feituʻú ni. (Ngā 16:9)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E13.

  • Matalōloa.

    Ko ha tokotaha naʻe ʻai ʻe he ʻOtuá ke ne malava ʻo ʻiloʻi ʻa e finangalo fakaʻotuá, ko e tokotaha naʻe fakaʻā hono matá ke ne ʻiloʻi pe mahinoʻi ʻa e ngaahi meʻa naʻe ʻikai mahino ki he faʻahinga ʻo e tangatá fakalūkufua. Ko e foʻi lea faka-Hepeluú ko e toʻo ia mei ha tupuʻi lea ʻoku ʻuhingá ko e “sio,” moʻoni pe fakaefakatātā. Ko e matalōloá ko e tokotaha ia naʻe kumi faleʻi ki ai ʻa e niʻihi kehé ki ha akonaki fakapotopoto ʻi he ngaahi palopalema naʻa nau fetaulaki mo iá.—1Sā 9:9.

  • Maʻa.

    ʻI he tuʻunga Fakatohitapú, ʻoku ʻuhinga ʻa e foʻi leá ni ʻo ʻikai ki he maʻa fakaesinó pē kae pehē foki ki hono tauhi maʻu pe toe fakafoki ki ha tuʻunga ʻoku taʻemele, taʻehaʻila, pea ʻatā mei ha meʻa pē ʻoku ʻuli, taʻemaʻa, pe fakameleʻi ʻi ha founga fakaeʻulungaanga pe fakalaumālie. ʻI he Lao ʻa Mōsesé, ʻoku ʻuhinga ʻa e foʻi leá ki he hoko ʻo maʻa fakaeouau.—Liv 10:10; Sam 51:7; Māt 8:2; 1Ko 6:11.

  • Māʻoniʻoni.

    ʻI he Folofolá, ko e meʻa ia ʻoku tonu ʻo fakatatau ki he tuʻunga ʻa e ʻOtuá ki he tonú mo e halá.—Sēn 15:6; Teu 6:25; Pal 11:4; Sēf 2:3; Māt 6:33.

  • Māʻoniʻoni; Toputapu.

    Ko ha anga ʻoku maʻu tefito ʻe Sihova; ko ha tuʻunga ʻo e maʻa fakaʻaufuli fakaeʻulungaanga mo e toputapu. (ʻEk 28:36; 1Sā 2:2; Pal 9:10; ʻAi 6:3) ʻI he lave ki he tangatá (ʻEk 19:6; 2Tu 4:9), fanga manú (Nōm 18:17), ngaahi meʻá (ʻEk 28:38; 30:25; Liv 27:14), ngaahi feituʻú (ʻEk 3:5; ʻAi 27:13), ngaahi vahaʻa taimí (ʻEk 16:23; Liv 25:12), mo e ngaahi ngāué (ʻEk 36:4), ko e muʻaki foʻi lea faka-Hepeluú ʻoku fakahaaʻi ai ʻa e fakakaukau ʻo e mavahe, maʻataʻatā, pe fakatoputapuʻi ki he ʻOtua māʻoniʻoní; ko ha tuʻunga ʻo e fakamavaheʻi ki he ngāue ʻa Sihová. ʻI he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané, ko e ngaahi foʻi lea naʻe liliu ko e “māʻoniʻoní” ʻoku fakahaaʻi tatau ai ʻa e fakamavaheʻi ki he ʻOtuá. ʻOku toe ngāueʻaki ʻa e ngaahi foʻi leá ʻo ʻuhingá ki he maʻa ʻi he ʻulungaanga fakafoʻituitui ʻo ha taha.—Mak 6:20; 2Ko 7:1; 1Pi 1:15, 16.

  • Melotaki.

    Ko e ʻotua tefito ʻo e kolo ko Pāpiloné. ʻI he hili hono ʻai ʻe he tuʻi Pāpilone mo e faʻu-lao ko Hamulapí ʻa Pāpilone ko e kolomuʻa ia ʻo e vahefonua Pāpiloné, naʻe fakautuutu ai ʻa e mahuʻinga ʻo Melotakí (pe Matukú), ʻo faifai pē peá ne fetongi ʻa e ngaahi ʻotua ki muʻá peá ne hoko ai ko e ʻotua tefito ʻo e ngaahi ʻotua ʻi Pāpiloné. ʻI he ngaahi vahaʻa taimi ki muí, naʻe fetongi ai ʻa e hingoa Melotakí (pe Matukú) ʻaki ʻa e hingoa fakalakanga ko e “Pēlū” (“Tokotaha ʻOku ʻOʻona”), pea naʻe angamaheniʻaki ʻa e lea fekauʻaki mo Melotakí ko Pēlī.—Sel 50:2.

  • Mēsianiti.

    Ko ha tangata fefakatauʻaki ʻokú ne fakatau mai mo fakatau atu pe fakafetongi koloa ʻi he taumuʻa ke maʻu mai ha tupu.

  • Meʻa Lalanga.

    Ko ha meʻa naʻe ngāueʻaki ki hono lalanga ʻo e filó ke hoko ko e tupenú.—ʻEk 39:27.

  • Meʻa Talifaki.

    Ko ha meʻa pe ko ha koloa fakafoʻituitui ʻoku ʻoatu ʻe ha tokotaha fakamoʻua ki he tokotaha tali fakamoʻuá ke fakapapauʻi ʻe totongi ʻi he kahaʻú ʻa e noó. Naʻe toe ui ia ko ha meʻa maluʻi. Naʻe ʻi he Lao ʻa Mōsesé ʻa e tuʻutuʻuni fekauʻaki mo e meʻa talifakí koeʻuhí ke maluʻi ʻaki ʻa e totonu ʻa e kau masivá mo e ngaahi mēmipa ʻi he puleʻangá ʻoku ʻikai hanau tokoni.—ʻEk 22:26; ʻIs 18:7.

  • Meʻatui.

    ʻOku ʻuhinga ki he meʻatui ʻo e fanga manú, ʻa ia naʻe ngāueʻaki ko e ʻaiʻanga inu, ʻaiʻanga lolo, ʻaiʻanga vaitohi mo e ʻaiʻanga meʻa-teuteu, pea ko e ngaahi meʻalea ʻi he hivá pe fai ʻaki ha fakaʻilonga. (1Sā 16:1, 13; 1Tu 1:39; ʻIs 9:2) ʻOku faʻa ngāueʻaki fakaefakatātā ʻa e “meʻatui” ki he mālohinga, ikuna mo e mālohi.—Teu 33:17; Mai 4:13; Sāk 1:19.

  • Meʻatui ʻo e ʻŌlita.

    Ko e tomo ki tuʻa hangē ha meʻatuí mei he tuliki ʻe fā ʻo e ngaahi ʻōlita ʻe niʻihi. (Liv 8:15; 1Tu 2:28)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E5 mo e E8.

  • Mikitami.

    Ko ha foʻi lea faka-Hepelū naʻe ngāueʻaki ʻi he fakamatala talateu ʻo e ngaahi saame ʻe ono (Sam 16, 56-60). Ko ha foʻi lea ia ʻoku ʻikai ke fakapapauʻi ʻa hono ʻuhingá, neongo ʻoku felāveʻi nai ia mo e foʻi lea ko e “tohi tongí.”

  • Milikomi.

    Ko ha ʻotua naʻe lotu ki ai ʻa e kau ʻĀmoní, ngalingali ʻoku tatau pē ia mo e ʻotua ko Moloké. (1Tu 11:5, 7) Naʻe langa ʻe Solomone ʻi he ofi ki he ngataʻanga ʻo ʻene pulé ʻa e ngaahi potu māʻolunga ki he ʻotua loi ko ení.—Sio ki he MOLOKE.

  • Mina.

    Ko ha meʻa ʻoku fakatou ʻi ai hono mamafa mo hono mahuʻinga fakapaʻanga. Makatuʻunga ʻi he fakamoʻoni ʻi he keli fakatotoló naʻe tatau ha mina mo e sikeli ʻe 50, pea ko e mamafa ʻo ha sikeli ko e kalami ʻe 11.4, ko e mina ʻi he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú ko hono mamafá ko e kalami ʻe 570 (ʻaunise ʻe 18.35). Naʻe ʻi ai nai foki mo ha mina fakatuʻi, hangē ko ia ʻi he kiupité. ʻI he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané, ko ha mina naʻe tatau ia mo e tulekimā ʻe 100. Ko hono mamafá ko e kalami ʻe 340 (ʻaunise ʻe 10.9). Ko e mina ʻe 60 naʻe tatau ia mo ha talēniti ʻe taha. (Esl 2:69; Luk 19:13)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E14.

  • Mīsaia.

    Ko ha foʻi lea naʻe haʻu mei he foʻi lea faka-Hepelū ki he “pani” pe “tokotaha pani.” Ko e “Kalaisí” ko e foʻi lea tatau ia naʻe haʻu mei he lea faka-Kalisí.—Tan 9:25; Sio 1:41.

  • Mītia; Mītia, Kau.

    Ko ha kakai naʻe tukuʻau mai mei he foha ʻo Sēfeti ko Mataí; naʻa nau nofo ʻi he manafa moʻungaʻia ʻo ʻIulaní ʻa ia naʻe hoko ko e fonua ko Mītiá. Naʻe kau fakataha ʻa e kau Mītiá mo e kau Pāpiloné ke nau ikunaʻi ʻa ʻAsīlia. ʻI he taimi ko iá, ko Pēsiá ko ha vahefonua ia ʻi he malumalu ʻo Mītiá, ka naʻe angatuʻu ʻa Kōlesi pea naʻe kau fakataha ai ʻa Mītia mo Pēsia ʻo faʻu ai ʻa e ʻEmipaea Meto-Pēsia naʻá ne ikunaʻi ʻa e ʻEmipaea Neo-Pāpiloné ʻi he 539 K.M. Naʻe ʻi Selusalema ʻa e kau Mītiá ʻi he Penitekosi he 33 T.S. (Tan 5:28, 31; Ngā 2:9)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E9.

  • Mōleki.

    Sio ki he MOLOKE.

  • Moloke.

    Ko ha ʻotua ʻo e kau ʻĀmoní; ngalingali ʻoku tatau pē ia mo Malekami, Milikomi mo Mōleki. Ko ha hingoa fakalakanga nai ia kae ʻikai ko e hingoa ʻo ha ʻotua pau. Ko e Lao ʻa Mōsesé naʻe fiemaʻu ai ʻa e tautea mate ki ha taha pē naʻá ne feilaulauʻaki ʻene fānaú kia Moloke.—Liv 20:2; Sel 32:35; Ng 7:43.

  • Mula.

    Ko ha toiʻi ʻakau namu-lelei naʻe maʻu mei he fanga kiʻi ʻakau talatala kehekehe pe fanga kiʻi fuʻu ʻakau iiki mei he kalasi ʻo e Commiphora. Naʻe kau ʻa e mulá ʻi hono ngaohi ʻo e lolo pani toputapú. Naʻe ngāueʻaki ia ke fakanamuleleiʻaki ʻa e ngaahi meʻa hangē ko e ngaahi kofu pe ngaahi mohenga, pea naʻe tānaki ia ki he lolo ki he fotofotá mo e meʻa milimili ki he sinó. Naʻe toe ngāueʻaki ʻa e mulá ki hono teuʻi ʻo e ngaahi sinó ki hono tanú.—ʻEk 30:23; Pal 7:17; Sio 19:39.

  • Muti-Lapeni.

    Ko ha foʻi lea ʻi he fakamatala talateu ʻo e Saame 9. ʻI he talatukufakaholó, ko hono ʻuhingá naʻe “fekauʻaki mo e mate ʻa e fohá.” ʻOku pehē ʻe he niʻihi ko e hingoa ia pe ko e ngaahi lea kamata nai ʻo ha fasi anga-maheni ke ngāueʻaki ʻi hono hivaʻi ʻa e saame ko ení.

N

  • Nāsaleti.

    Ko ha hingoa kia Sīsū, ko e tokotaha mei he kolo ko Nāsaletí. Ngalingali naʻe felāveʻi ia mo e foʻi lea faka-Hepelū naʻe ngāueʻaki ʻi he ʻAisea 11:1 ki he “huli.” Naʻe ngāueʻaki foki ia ki mui ki he kau muimui ʻo Sīsuú.—Māt 2:23; Ngā 24:5.

  • Nāsili.

    Ko ha foʻi lea ko e toʻo mei he foʻi lea faka-Hepelū ki he “Tokotaha Fakatapui,” “Tokotaha Kuo Fakamavaheʻi.” Naʻe kalasi ʻe ua ʻa e kau Nāsilí: Ko e faʻahinga naʻa nau pole ki ai mo e faʻahinga naʻe fakanofo ki ai ʻe he ʻOtuá. Naʻe lava ke fai ʻe ha tangata pe ko ha fefine ha fuakava makehe kia Sihova ke ne moʻui ko ha Nāsili ʻi ha vahaʻa taimi. Ko e faʻahinga naʻa nau pole ke fai ʻa e fuakavá naʻe ʻi ai honau fakangatangata tefito ʻe tolu: Naʻe ʻikai fiemaʻu ke nau inu ha ʻolokaholo pe kai ha meʻa pē naʻe ngaohi mei he kālepí, naʻe ʻikai fiemaʻu ke kosi honau ʻulú, pea naʻe ʻikai fiemaʻu ke nau ala ki ha sino kuo mate. Ko e faʻahinga naʻe fakanofo ʻe he ʻOtuá ko e kau Nāsilí naʻa nau nofo pehē ai pē ʻi he kotoa ʻo ʻenau moʻuí, pea naʻe fakahaaʻi mahino ʻe Sihova ʻa e ngaahi fiemaʻu kiate kinautolú.—Nōm 6:2-7; Fkm 13:5.

  • Naʻati.

    Ko ha lolo namu-kakala mahuʻinga naʻe lanu kulokula vaivai, ko e maʻu mei he ʻakau ko e naʻatí (Nardostachys jatamansi). Koeʻuhí naʻe mamafa hono totongí, naʻe faʻa fio ʻa e naʻatí mo e ngaahi lolo naʻe ʻikai loko leleí, pea naʻe ngaohi ʻi he taimi ʻe niʻihi ha lolo kehe ke pehē pē ko e lolo naʻati. ʻOku taau ke fakatokangaʻi, naʻe fakahaaʻi fakatouʻosi ʻe Maʻake mo Sione naʻe ngāueʻaki kia Sīsū ha “naʻati moʻonia.”—Mak 14:3; Sio 12:3.

  • Nefilimi.

    Ko e ngaahi foha fekolosiʻaki anga-fakamālohi kinautolu ʻa ia ko e fānau ʻa e kau ʻāngelo naʻe liliu sinó mo e ngaahi ʻofefine ʻo e tangatá ki muʻa ʻi he Lōmakí.—Sēn 6:4.

  • Nehiloti.

    Ko ha foʻi lea ʻoku ʻikai ke fakapapauʻi ʻa hono ʻuhingá, ʻoku hā ʻi he fakamatala talateu ʻo e Saame 5. ʻOku tui ʻa e niʻihi ʻoku ʻuhinga iá ki ha meʻalea ʻoku ifi, ʻo fakafekauʻaki ia mo ha tupuʻi lea faka-Hepelū naʻe felāveʻi mo e cha·lilʹ (fulutá). Kae kehe, ʻoku lava ke ʻuhinga ia ki he fasi ʻo ha hiva.

  • Nephesh.

    Neʹphesh. Ko e foʻi lea faka-Hepelū ko e neʹphesh ʻoku ʻuhinga tefito ia ki he (1) kakai, (2) fanga manu, pe (3) ko e moʻui ʻoku maʻu ʻe ha taha pe ko ha manu. (Sēn 1:20; 2:7; Nōm 31:28) ʻOku fakahaaʻi ʻe he Tohi Tapú ʻa e neʹphesh, ʻo fekauʻaki mo e ngaahi meʻamoʻui ʻi he māmaní, ʻo ʻuhinga ki he meʻa fakamatelie, lava ke ala ki ai, hā mai, pea lava ke mate. ʻI he liliu ko ení, kuo fakalea ai ʻa e foʻi lea ko eni ʻi he muʻaki leá ʻo fakatatau ki hono ʻuhingá ʻi he potutohi taki taha, ʻo ngāueʻaki ʻa e ngaahi foʻi lea hangē ko e “moʻui,” “meʻamoʻui,” “tokotaha,” “ko kita kakato,” pe ki ha hoanauna ʻo ha taha (ko e fakatātaá, “ko au”). ʻI he ngaahi potutohi ʻe niʻihi, ko e foʻi lea ko eni ʻi he muʻaki leá ʻe lava ke ngāueʻaki ia ʻo ʻuhinga ki he holi pe saiʻia ʻa ha meʻamoʻui. ʻOku lava ke toe ʻuhinga ia ki ha tokotaha mate pe ko ha sino kuo mate.—Nōm 6:6; Pal 23:2; ʻAi 56:11; Hāk 2:13.

  • Netinimi.

    Ko e kau sevāniti, pe kau fakahoko fatongia ʻikai ko e kau ʻIsileli ʻi he temipalé. Ko e foʻi lea faka-Hepeluú ʻoku ʻuhinga fakafoʻileá ko e “Faʻahinga Kuo Foaki,” ʻo fakahuʻunga ai naʻe foaki kinautolu ki he ngāue ʻi he temipalé. Ngalingali, ko e tokolahi ʻo e kau Netinimí ko e hako kinautolu ʻo e kau Kipioné, ʻa ia naʻe fokotuʻu ʻe Siosiua ke nau hoko ko e “kau tā fefie mo e kau ʻutu vai ki he fuʻu fakatahá pea ki he ʻōlita ʻo Sihová.”—Sos 9:23, 27; 1Ka 9:2; Esl 8:17.

  • Nīsani.

    Ko e hingoa foʻou ia ki ʻĀpipí, ʻa e ʻuluaki māhina ʻi he tohimāhina toputapu faka-Siú ʻi he hili ʻa e ʻave fakamālohi ki Pāpiloné, pea ko e māhina ia hono fitu ʻi he tohimāhina ʻa e māmaní. Naʻe lele ia mei he vaeuaʻanga ʻo Maʻasí ki he vaeuaʻanga ʻo ʻEpelelí. (Neh 2:1)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E15.

  • Nofoʻanga Fakamaau.

    Ko ha peletifoomu ʻi tuʻa naʻe faʻa faʻu ki ʻolunga, ʻo kaka ki ai ʻi ha sitepu, ʻa ia naʻe lava ʻa e kau maʻu mafai naʻe tangutu mei aí ke nau lea ki he fuʻu kakaí mo tala ʻenau tuʻutuʻuní. Ko e kupuʻi lea “nofoʻanga fakamaau ʻo e ʻOtuá” mo e “nofoʻanga fakamaau ʻo e Kalaisí” ʻokú na fakatātaaʻi ʻa e fokotuʻutuʻu ʻa Sihova ki hono fakamāuʻi ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá.—Lom 14:10; 2Ko 5:10; Sio 19:13.

NG

  • Ngāue Toputapu.

    Ko e fatongia pe ngāue ʻoku toputapu, ʻoku kaunga hangatonu ia ki he lotu ʻa ha taha ki he ʻOtuá.—Lom 12:1; Fkh 7:15.

O

  • Oma.

    Ko ha fua mōmoa naʻe tatau mo e lita ʻe 2.2 (kuata ʻe 2 ʻi he fua mōmoa), pe ko ha vahe hongofulu ʻo ha efa. (ʻEk 16:16, 18)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E14.

  • Ongoongo Lelei.

    ʻI he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané, ʻoku ʻuhinga eni ki he ongoongo lelei ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá mo e fakamoʻui fakafou ʻi he tui kia Sīsū Kalaisí.—Luk 4:18, 43; Ngā 5:42; Fkh 14:6.

P

  • Palataisi.

    Ko ha paʻake fakaʻofoʻofa, pe ko ha ngoue hangē ha paʻaké. Ko e ʻuluaki feituʻu hangē ko iá ko ʻĪteni, naʻe ngaohi ʻe Sihova maʻá e ʻuluaki ongo meʻa fakaetangatá. ʻI he lea ʻa Sīsū ki he taha ʻo e ongo faihia ʻi hono tafaʻakí ʻi he ʻakau fakamamahí, naʻá ne fakahaaʻi ai ʻe hoko ʻa e māmaní ko ha palataisi. ʻI he 2 Kolinitō 12:4, ʻoku hā mahino ai ʻoku ʻuhinga ʻa e foʻi leá ki ha palataisi ʻi he kahaʻú, pea ʻi he Fakahā 2:7, ki ha palataisi fakahēvani.—Hiv 4:13; Luk 23:43.

  • Palōfita.

    Ko ha tokotaha ʻoku fakafou mai ʻiate ia ʻa hono ʻai ke ʻiloʻi ʻa e ngaahi taumuʻa fakaʻotuá. Naʻe ngāue ʻa e kau palōfitá ko e kau tangata-lea maʻá e ʻOtuá, ʻo ʻikai ngata pē ʻi heʻenau tomuʻa tala ha meʻa kae pehē foki ki he ngaahi akonaki, tuʻutuʻuni mo e fakamaau ʻa Sihová.—ʻĒm 3:7; 2Pi 1:21.

  • Palōveepi.

    Ko ha lea ʻo e poto pe ko ha talanoa nounou ʻokú ne akoʻi mai ha lēsoni pe fakahaaʻi mai ha moʻoni loloto ʻi ha ngaahi foʻi lea siʻisiʻi pē. Ko ha palōveepi Fakatohitapu ʻoku hangē nai ko ha lea fakapuputuʻu pe ko ha tupuʻa. ʻOku fakasino mai ʻe ha palōveepi ha moʻoni ʻi ha lea mohu ʻuhinga, ʻo faʻa tuʻu fakaefakatātā. Naʻe hoko ʻa e ngaahi lea ʻe niʻihi ko ha ngaahi kupuʻi lea anga-maheni ia ʻo e manuki pe fakamaaʻi ai ʻo ha kakai.—Tml 12:9; 2Pi 2:22.

  • Pani.

    Ko e foʻi lea faka-Hepeluú ʻoku ʻuhinga tefito iá ko e “valiʻaki ha huhuʻa.” Naʻe ʻai ʻa e loló ki ha tokotaha pe ko ha meʻa ke fakaʻilongaʻi ʻaki ʻa hono fakatapui ki ha ngāue makehe. ʻI he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané, ʻoku toe ngāueʻaki ai ʻa e foʻi leá ki hono huaʻi ʻa e laumālie māʻoniʻoní ki he faʻahinga kuo fili ki he ʻamanaki fakahēvaní.—ʻEk 28:41; 1Sā 16:13; 2Ko 1:21.

  • Papitaiso.

    Ko e foʻi veapé ʻoku ʻuhingá “ki he fakauku,” pe unu ke puli ʻi he vaí. Naʻe ʻai ʻe Sīsū ʻa e papitaisó ko ha fiemaʻu ia ki hono kau muimuí. ʻOku toe lave ʻa e Folofolá ki he papitaiso ʻa Sioné, papitaiso ʻaki ʻa e laumālie māʻoniʻoní, mo e papitaiso ʻaki ʻa e afí, ʻi he lotolotonga ʻo e niʻihi kehé.—Māt 3:11, 16; 28:19; Sio 3:23; 1Pi 3:21.

  • Pāsova.

    Ko ha kātoanga fakataʻu naʻe kātoangaʻi ʻi he ʻaho hono 14 ʻo ʻĀpipí (naʻe ui ki mui ko Nīsaní) ke fakamanatuʻaki ʻa e fakatauʻatāinaʻi ʻo e kau ʻIsilelí mei ʻIsipité. Naʻe kātoangaʻi ia ʻaki hono tāmateʻi ʻo tunu ha lami (pe kosi), ʻa ia naʻe toki kai ʻaki leva ʻa e lauʻiʻakau ifo kona mo e mā taʻelēvani.—ʻEk 12:27; Sio 6:4; 1Ko 5:7.

  • Pate.

    Ko ha fua huhuʻa ʻa ia ʻoku fakafuofua ki he lita nai ʻe 22 (kālani ʻe 5.81), fakatatau ki hono maʻu ʻo e ngaahi mapakipakiʻi siā ʻoku tuʻu ai ʻa e foʻi leá ni ʻi he keli fakatotoló. Ko e lahi taha ʻo e ngaahi fua mōmoa kehé mo e ngaahi fua huhuʻa ʻi he Tohi Tapú ʻoku fikaʻi ia ʻo felāveʻi mo e lahi ʻo ha fua pate. (1Tu 7:38; ʻIs 45:14)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E14.

  • Paʻame.

    Ko ha toʻi namu-lelei mo lolololo naʻe maʻu mei he faʻahinga ʻakau pau. Naʻe ngāueʻaki ia ki he faitoʻó mo e fakanamuleleí pea naʻe vakai ki ai ko ha meʻa mahuʻinga ʻaupito. ʻOku ʻikai ko e ʻakau eni ko e pāmé.

  • Pēali.

    Ko ha ʻotua Kēnani naʻe vakai ki ai ʻoku ʻoʻona ʻa e langí pea ko e tokotaha foaki mai ia ʻo e ʻuhá mo e fānaú. Naʻe ngāueʻaki foki ʻa e “Pēalí” ko ha hingoa ki he ngaahi ʻotua fakafeituʻu māʻulalo angé. Ko e foʻi lea faka-Hepeluú ʻoku ʻuhingá ko e “Tokotaha ʻOku ʻOʻona; Pule.”—1Tu 18:21; Lom 11:4.

  • Pelisipupe.

    Ko ha hingoa naʻe ngāueʻaki kia Sētane, ko e ʻeiki, pe pule, ʻo e kau tēmenioó. ʻOku ngalingali ko hano kiʻi liliu ia ʻo e hingoa Pēali-sepupé, ʻa e Pēali naʻe lotu ki ai ʻa e kau Filisitiá ʻi ʻEkiloní.—2Tu 1:3; Māt 12:24.

  • Penitekosi.

    Ko e kātoanga fika ua ia ʻi he kātoanga lalahi ʻe tolu naʻe fiemaʻu ʻa e kau tangata Siu kotoa pē ke nau kātoangaʻi ʻi Selusalemá. Ko e Penitekosí, ʻa ia ʻoku ʻuhingá ko e “(ʻAho) Hono Nimangofulú,” ʻa e hingoa naʻe ngāueʻaki ʻi he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané ki he meʻa ʻoku ui ko e Kātoanga ʻo e Utu-Taʻú pe Kātoanga ʻo e Ngaahi Uiké ʻi he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú. Naʻe kātoangaʻi ia ʻi he ʻaho hono 50 ʻo lau mei Nīsani 16.—ʻEk 23:16; 34:22; Ngā 2:1.

  • Pepailo.

    Ko ha ʻakau hangē ha kahó ʻi he vaí naʻe ngāueʻaki ki hono ngaohi ʻa e ngaahi meʻa hangē ko e ngaahi kato, ngaahi ʻaiʻanga meʻa, mo e ngaahi vaka. Naʻe toe ngāueʻaki ia ke ngaohiʻaki ha naunau ki he tohí ʻo meimei tatau mo e pepá pea naʻe ngāueʻaki ia ki he ngaahi takainga tohi lahi.—ʻEk 2:3.

  • Pēsia; Pēsia, Kau.

    Ko ha fonua mo ha kakai naʻe toutou lave fakataha ki ai, pea ʻoku hā mahino naʻe felāveʻi ia mo e kau Mītiá. ʻI honau muʻaki hisitōliá, naʻe maʻu pē ʻe he kau Pēsiá ʻa e tonga-hihifo ʻo e manafa ʻo ʻIulaní. ʻI he malumalu ʻo Kōlesi ko e Lahí (ʻa ia fakatatau ki he lau ʻa e kau faihisitōlia ʻe niʻihi ʻo e kuonga muʻá ko ʻene tamaí ko ha Pēsiá pea ko ʻene faʻeé ko ha Mītia), naʻe hoko ʻo puleʻi ʻe he kau Pēsiá ʻa e kau Mītiá, neongo ia naʻe kei hoko atu pē ʻena tuʻu fakataha ko e ʻemipaeá. Naʻe ikunaʻi ʻe Kōlesi ʻa e ʻEmipaea Pāpiloné ʻi he 539 K.M. peá ne fakaʻatā ʻa e kau Siu naʻe nofo pōpulá ke nau foki ki honau fonua tupuʻangá. Naʻe lele ʻa e ʻEmipaea Pēsiá mei he Vaitafe ʻInitasí ʻi he hahaké ki he Tahi ʻĪsiní ʻi he hihifó. Ko e kau Siú naʻa nau ʻi he malumalu ʻo e pule ʻa Pēsiá ʻo aʻu ki hono ikunaʻi ʻe ʻĀlekisānita ko e Lahi ʻa e kau Pēsiá ʻi he 331 K.M. Naʻe tomuʻa mamata ʻa Taniela ʻi ha vīsone ki he ʻEmipaea Pēsiá, pea naʻe fakahaaʻi ia ʻi he tohi ʻa ʻĒselá, Nehemaia, mo ʻĒsetá. (Esl 1:1; Tan 5:28; 8:20)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E9.

  • Pimi.

    Ko ha fua mamafa pea pehē foki ko e totongi ia naʻe tuku atu ʻe he kau Filisitiá ki hono fakamata ʻa e ngaahi naunau mētale kehekehe. Ko e ngaahi maka fua mamafa naʻe maʻu ʻi he ngaahi keli fakatotolo ʻi ʻIsileli naʻe hā ai ʻa e konisinānite faka-Hepelū motuʻa ʻo e “pimi”; ko e fakaʻavalisi honau mamafá ko e kalami ʻe 7.8 (ʻaunise ʻe 0.2508), ʻa ia ʻoku fakafuofua ko e vahe tolu ia ʻe ua ʻo ha sikeli.—1Sā 13:20, 21.

  • Piʻimoti (Hipopotama).

    Ko ha fuʻu manu kili matolu mo ʻikai mei ʻi ai hano fulufulu ʻoku māʻunga nofo ʻi he ngaahi vaitafé, ngaahi anovaí mo e ngaahi anó.

  • Pomikānite.

    Ko ha fuaʻiʻakau ʻoku hangē ha foʻi ʻāpelé, ʻa ia naʻe hangē ha kalauní ʻa hono tafaʻaki ʻe taha. Naʻe ʻi loto ʻi hono kili fefeká ha kili manifi naʻe fonu ʻi he huhuʻá pea mo e fanga kiʻi tenga pingikī pe kulokula. Naʻe teuteuʻaki ha meʻa-teuteu hangē ha pomikānité ʻa e tapa ʻo e kofu taʻenima lanu pulū ʻo e taulaʻeiki lahí pea pehē ki he ʻuluʻi-pou ʻo e ongo fuʻu pou ko Siakini mo Pōasí ʻi muʻa ʻi he temipalé.—ʻEk 28:34; Nōm 13:23; 1Tu 7:18.

  • Potu Fungani Toputapu.

    Ko e loki taupotu taha ki loto ʻo e tāpanekalé mo e temipalé, ʻa ia naʻe tauhi ai ʻa e ʻaʻake ʻo e fuakavá; naʻe toe ui ia ko e Feituʻu Toputapu Tahá. Fakatatau ki he Lao ʻa Mōsesé, ko e tokotaha pē naʻe fakaʻatā ke ne hū ki he Potu Fungani Toputapú ko e taulaʻeiki lahí, pea naʻe lava ke ne toki hū pē ki ai ʻi he ʻAho ʻo e ʻUfiʻufi Angahala fakataʻú.—ʻEk 26:33; Liv 16:2, 17; 1Tu 6:16; Hep 9:3.

  • Potu Māʻolunga.

    Ko ha feituʻu faiʻanga lotu naʻe faʻa ʻi ʻolunga ʻi ha foʻi māʻolunga, ko ha moʻunga, pe ko ha peletifoomu faʻu ʻe he tangatá. Neongo naʻe faʻa ngāueʻaki ʻa e ngaahi potu māʻolungá ki he lotu ki he ʻOtuá, ʻoku faʻa fakafekauʻaki kinautolu mo e lotu pangani ki he ngaahi ʻotua loí.—Nōm 33:52; 1Tu 3:2; Sel 19:5.

  • Potu Toputapu.

    Ko e ʻuluaki loki pea ko e loki lahi ange ia ʻo e tāpanekalé pe ʻo e temipalé, ʻo kehe ia mei he loki taupotu taha ʻi lotó, ʻa e Potu Fungani Toputapú. ʻI he tāpanekalé naʻe ʻi he Potu Toputapú ʻa e tuʻunga-maama koulá, ʻōlita koula ʻo e ʻinisēnisí, tēpile ʻo e mā foakí, mo e ngaahi naunau koulá; ʻi he temipalé, naʻe ʻi ai ʻa e ʻōlita koulá, tuʻunga-maama koula ʻe hongofulú, mo e tēpile mā foaki ʻe hongofulú. (ʻEk 26:33; Hep 9:2)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E5 mo e E8.

  • Pou Maka Toputapu.

    Ko ha fuʻu pou hangatonu, ʻo faʻa ngaohi mei he maká, pea ʻoku hā mahino ko ha fakaʻilonga fakaefehokotaki fakasino ʻo Pēali pe ngaahi ʻotua loi kehé.—ʻEk 23:24.

  • Pou.

    Naʻe fokotuʻu ʻa e pou ʻe niʻihi ke fakamanatu ʻaki ha ngaahi ngāue pe ngaahi meʻa naʻe hoko ʻi he hisitōliá. Naʻe ngāueʻaki ʻa e ngaahi fuʻu pou pehē ʻi he temipalé pea mo e ngaahi langa fisifisimuʻa naʻe fai ʻe Solomoné. Naʻe fokotuʻu ʻe he kau panganí ha ngaahi pou toputapu ʻi he fekauʻaki mo ʻenau lotu loí, pea naʻe fai ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻe he kau ʻIsilelí ʻa e tōʻonga ko ení. (Fkm 16:29; 1Tu 7:21; 14:23)—Sio ki he ʻULUʻI-POU.

  • Pou ʻAkau Toputapu.

    Ko e foʻi lea faka-Hepelū (ʼashe·rahʹ) ʻoku ʻuhinga ia (1) ki ha pou toputapu ʻokú ne fakafofongaʻi ʻa ʻĀsela, ko ha ʻotua fefine Kēnani ʻo e fakafanaú, pe (2) ko ha ʻīmisi ʻo e ʻotua fefine ko ʻĀselá. Ko e ngaahi poú ʻoku hangehangē naʻe tuʻu hangatonu pea naʻe ngaohi hono konga mei he ʻakaú. Naʻe ʻi ai nai ʻa e ngaahi fuʻu pou naʻe ʻikai tā tongitongi, pe ko ha ʻuluʻakau pē nai.—Teu 16:21; Fkm 6:26; 1Tu 15:13.

  • Porneia.

  • Psykhe.

    Psy·kheʹ. Ko e foʻi lea faka-Kalisi ko e psy·kheʹ ʻoku ʻuhinga tefito ia ki he (1) kakai, (2) fanga manu, pe (3) ko e moʻui ʻoku maʻu ʻe ha taha pe ko ha manu. (1Pi 3:20) ʻOku fakahaaʻi ʻe he Tohi Tapú ʻa e psy·kheʹ, ʻo fekauʻaki mo e ngaahi meʻamoʻui ʻi he māmaní, ʻo ʻuhinga ki he meʻa fakamatelie, lava ke ala ki ai, hā mai, pea lava ke mate. ʻI he liliu ko ení, kuo fakalea ai ʻa e foʻi lea ko eni ʻi he muʻaki leá ʻo fakatatau ki hono ʻuhingá ʻi he potutohi taki taha, ʻo ngāueʻaki ʻa e ngaahi foʻi lea hangē ko e “moʻui,” “meʻamoʻui,” “tokotaha,” pe “ko kita kakato.”

  • Puipui.

    Ko ha tupenu naʻe lalanga fakaʻofoʻofa ʻo tui ki ai ʻa e fakatātā ʻo e ngaahi selupimí ʻa ia naʻá ne vaheʻi ʻa e Potu Toputapú mei he Potu Fungani Toputapú fakatouʻosi ʻi he tāpanekalé pea mo e temipalé. (ʻEk 26:31; 2Ka 3:14; Māt 27:51; Hep 9:3)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E5.

  • Pule Hiva.

    Hangē ko ia ko hono ngāueʻaki ʻi he ngaahi Sāmé, ʻoku ʻuhinga nai ʻa e foʻi lea faka-Hepeluú ki he tokotaha ʻokú ne fokotuʻutuʻu ʻa e ngaahi hivá pea puleʻi ʻa hono hivaʻí, ʻo ʻahiʻahiʻi mo akoʻi ʻa e kau hiva Līvaí, pea aʻu ʻo ne tataki ʻa hono fakahoko iá. ʻOku fakalea ʻe he ngaahi liliu kehe ʻa e foʻi leá ni ko e “pule faihiva” pe “talēkita mūsika.”—Sam 4:Fkt; 5:Fkt.

  • Puleʻanga ʻo e ʻOtua.

    Naʻe ngāueʻaki ʻa e kupuʻi leá ni ʻo tautefito ki he tuʻunga-hau ʻo e ʻOtuá ʻi hono fakafofongaʻi ʻe he founga-pule fakatuʻi ʻa hono ʻAló, ʻa Kalaisi Sīsū.—Māt 12:28; Luk 4:43; 1Ko 15:50.

  • Puli.

    Ko e hingoa ia ʻo e māhina hono valu ʻo e tohimāhina toputapu faka-Siú pea ko e māhina ia hono ua ʻi he tohimāhina ʻa e māmaní. ʻOku haʻu mei ha foʻi ʻuhinga tefito ko e “fakatupu; laku fua” ʻo lele mei he vaeuaʻanga ʻo ʻOkatopá ki he vaeuaʻanga ʻo Nōvemá. (1Tu 6:38)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E15.

  • Pulimi.

    Ko e kātoanga fakataʻu naʻe fai ʻi he ʻaho 14 mo e 15 ʻo ʻĀtalí. ʻOku fakamanatu ai ʻa e fakahaofi ʻo e kau Siú mei hono fakaʻauha ʻi he taimi ʻo Kuini ʻĒsetá. Ko e foʻi lea ʻikai faka-Hepelū ko eni ko e pu·rimʹ ʻoku ʻuhingá ko e “lulu.” Ko e Kātoanga ʻo Pulimí, pe Kātoanga Lulú, naʻe maʻu ia mei hono fai ʻe Hāmani ha Puli (Lulu) ke fakapapauʻi ʻaki ʻa e ʻaho ke fakahoko ai ʻene faʻufaʻu ke fakaʻauha ʻa e kau Siú.—Est 3:7; 9:26.

S

  • Saame.

    Ko ha hiva ʻo e fakahīkihiki ki he ʻOtuá. Naʻe fakafasi ʻa e ngaahi sāmé pea hivaʻi ʻe he kau lotú, ʻo fakakau ʻi he lotu ʻa e kakaí kia Sihova ko e ʻOtuá ʻi hono temipale ʻi Selusalemá.—Luk 20:42; Ngā 13:33; Sēm 5:13.

  • Saione; Moʻunga Saione.

    Ko e hingoa ʻo e kolo fakakolotau Siepusi ʻa ia naʻe ʻi he foʻi māʻolunga fakatongahahake ʻo Selusalemá. ʻI he hili hono hamu ia ʻe Tēvitá, naʻá ne langa ai ʻa hono nofoʻanga fakatuʻí, pea naʻe hoko ʻo ui ia “ko e Kolo-ʻo-Tēvita.” (2Sā 5:7, 9) Naʻe hoko ʻa Saione ko ha moʻunga naʻe mātuʻaki toputapu kia Sihova ʻi he taimi naʻe hiki ai ki ai ʻe Tēvita ʻa e ʻAʻaké. Ki mui ai, naʻe kau ki he hingoá ʻa e ʻēlia ʻo e temipale ʻi Moʻunga Molaiá, pea naʻe kau ki ai ʻi ha taimi ʻa e kolo fakakātoa ko Selusalemá. ʻOku faʻa ngāueʻaki fakaefakatātā ia ʻi he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané.—Sam 2:6; 1Pi 2:6; Fkh 14:1.

  • Saliote.

    Ko ha meʻa fefonongaʻaki vaʻe ua, naʻe toho ʻe he hoosi ʻa ia naʻe ngāueʻaki tefito ʻi he taú.—ʻEk 14:23; Fkm 4:13; Ngā 8:28.

  • Samēlia.

    Ko e kolomuʻa ia ʻo e puleʻanga matakali ʻe hongofulu ʻo ʻIsileli ʻi he tokelaú ʻi he taʻu ʻe 200, pea ko e hingoa foki ia ʻa hono vahefonuá fakakātoa. Naʻe langa ʻa e koló ʻi ha moʻunga ʻo na hingoa tatau pē. ʻI he taimi ʻo Sīsuú, naʻe hoko ʻa e Samēliá ko e hingoa ia ʻo ha vahefonua ʻi he vahaʻa ʻo Kāleli ʻi he tokelaú mo Siutea ʻi he tongá. Naʻe faʻa fakaʻehiʻehi ʻa Sīsū mei he malanga ʻi he vahefonuá ni ʻi heʻene ngaahi fonongá, ka ʻi he taimi ʻe niʻihi naʻá ne fou atu ai pea naʻá ne lea ki he kau nofo aí. Naʻe ngāueʻaki ʻe Pita ʻa e kī fakaefakatātā hono ua ʻo e Puleʻangá ʻi he taimi naʻe maʻu ai ʻe he kau Samēliá ʻa e laumālie māʻoniʻoní. (1Tu 16:24; Sio 4:7; Ngā 8:14)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E10.

  • Samēlia, Kau.

    Naʻe muʻaki ʻuhinga ʻa e foʻi leá ki he kau ʻIsileli ʻi he puleʻanga matakali ʻe hongofulu ʻi he tokelaú, ka ʻi he hili hono ikunaʻi ʻo Samēlia ʻe he kau ʻAsīliá ʻi he 740 K.M., naʻe kau ai ʻa e kau muli naʻe ʻomai ki ai ʻe he kau ʻAsīliá. ʻI he taimi ʻo Sīsuú, ʻi he ʻikai ke ʻuhinga fakamatakali pe fakapolitikalé, naʻe faʻa ʻuhinga ʻa e hingoá ia ki he faʻahinga naʻa nau kau ki he kulupu lotu mavahe naʻe tuʻu ʻi he feituʻu ʻo Sīkemi mo Samēlia ʻo e kuonga muʻá. Ko e kau muimui ki he kulupu lotu mavahé naʻe ʻi ai ʻenau ngaahi tui naʻe kehe ʻaupito ia mei he tui ʻa e faʻahinga ʻi he lotu faka-Siú.—Sio 8:48.

  • Sanetalimi.

    Ko e fakamaauʻanga māʻolunga faka-Siu ia ʻi Selusalemá. ʻI he taimi ʻo Sīsuú, naʻe faʻuʻaki ia ʻa e kau mēmipa ʻe toko 71, ʻo kau ai ʻa e taulaʻeiki lahí mo e niʻihi kehe ʻa ia naʻa nau maʻu ʻa e lakanga ko e taulaʻeiki lahí, ko e kau mēmipa ʻo e ngaahi fāmili ʻo e taulaʻeiki lahí, kau mātuʻa, kau taki fakamatakalí mo e ngaahi ʻuluʻi fāmilí, pea mo e kau sikalaipé.—Mak 15:1; Ngā 5:34; 23:1, 6.

  • Sāpate.

    ʻOku haʻu ia mei he foʻi lea faka-Hepelū ʻoku ʻuhingá “ke mālōlō; ke tuku.” Ko e ʻaho hono fitu ia ʻo e uike faka-Siú (mei he tō ʻa e laʻaá ʻi he Falaité ki he tō ʻa e laʻaá ʻi he Tokonakí). Ko e ngaahi ʻaho kātoanga kehe ʻi he taʻú, pea pehē ki he taʻu hono 7 mo hono 50, naʻe toe ui ko e ngaahi Sāpate. ʻI he ʻaho Sāpaté, ʻoku ʻikai fai ai ha ngāue tuku kehe ʻa e ngāue fakataulaʻeiki ʻi he feituʻu toputapú naʻe pau ke fai ia. ʻI he ngaahi taʻu Sāpaté, naʻe pau ke tuku taʻengoueʻi ai ʻa e kelekelé pea ko e kaungā-Hepeluú naʻe ʻikai fakamālohiʻi ke nau totongi honau ngaahi moʻuá. ʻI he Lao ʻa Mōsesé, naʻe fakaʻatuʻi ʻa e ngaahi fakangatangata ki he Sāpaté, ka naʻe faai mai pē ʻo toe fakalahi atu ia ʻe he kau taki lotú, ko ia ʻi he aʻu mai ki he taimi ʻo Sīsuú naʻe faingataʻa ki he kakaí ke nau tauhi ia.—ʻEk 20:8; Liv 25:4; Luk 13:14-16; Kol 2:16.

  • Sātusi, Kau.

    Ko ha kulupu lotu mavahe tuʻu-ki-muʻa ʻo e lotu faka-Siú naʻe kau ki ai ʻa e kau māʻolunga tuʻumālie mo e kau taulaʻeiki ʻa ia naʻa nau maʻu ʻa e mafai lahi ke pule ki he ngaahi ngāue ʻi he temipalé. Naʻa nau talitekeʻi ʻa e konga lahi ʻo e ngaahi talatukufakaholo tala ngutu naʻe tauhi ʻe he kau Fālesí pea pehē ki he ngaahi tui faka-Fālesi kehe. Naʻe ʻikai ke nau tui ki he toetuʻú pe ki he ʻi ai ʻa e kau ʻāngeló. Naʻa nau fakafepakiʻi ʻa Sīsū.—Māt 16:1; Ngā 23:8.

  • Sēkope.

    Ko e foha ʻo ʻAisake mo Lepeká. Naʻe ʻoange kiate ia ʻe he ʻOtuá ki mui ʻa e hingoa ʻIsilelí, pea naʻá ne hoko ko e pēteliake ʻo e kakai ʻo ʻIsilelí (naʻe toe ui ko e kau ʻIsilelí, pea ki mui ai ko e kau Siú). Ko e tamai ia ʻa e foha ʻe toko 12, ʻa ia naʻe faʻuʻaki kinautolu mo honau hakó ʻa e matakali ʻe 12 ʻo e puleʻanga ʻIsilelí. Naʻe hokohoko atu hono ngāueʻaki ʻa e hingoa Sēkopé ki he puleʻanga pe kakai ʻo ʻIsilelí.—Sēn 32:28; Māt 22:32.

  • Selāfimi.

    Ko e ngaahi meʻamoʻui laumālie naʻa nau tuʻu takatakai ʻi he taloni ʻo Sihová ʻi hēvani. Ko e foʻi lea faka-Hepelū ko e sera·phimʹ ʻoku ʻuhinga fakafoʻileá ko e “faʻahinga ʻoku vela.”—ʻAi 6:2, 6.

  • Selupimi.

    Ko e kau ʻāngelo tuʻunga māʻolunga ʻoku nau maʻu ha ngaahi fatongia makehe. ʻOku nau kehe mei he kau selāfimí.—Sēn 3:24; ʻEk 25:20; ʻAi 37:16; Hep 9:5.

  • Seminiti.

    Ko ha foʻi lea fakamūsika ʻoku ʻuhinga fakafoʻileá ko e “ko hono valu” ʻa ia ʻoku ʻuhinga nai ia ki ha tō maʻulalo, pe nota ʻi he fasí. ʻI he fekauʻaki mo e ngaahi meʻaleá, ngalingali ʻoku fakahaaʻi ʻe he foʻi leá ʻa e ngaahi meʻalea ʻoku nau ʻomai ha ongo laulalo ʻi he sikeili fakamūsiká. ʻI he fekauʻaki mo e ngaahi hivá, ʻoku ngalingali naʻe ʻuhinga iá ki he fasi ʻoku ʻalu fakataha mo ha tō maʻulalo ange pea ʻoku hivaʻi ʻo fakatatau ki ai.—1Ka 15:21; Sam 6:Fkt; 12:Fkt.

  • Seoli.

    Ko ha foʻi lea faka-Hepelū ʻoku tatau mo e foʻi lea faka-Kalisi ko e “Hētesi.” ʻOku liliu ia ko e “Faʻitoka” (mataʻitohi lahi), ke fakahaaʻi ko e faʻitoka anga-maheni ia ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá kae ʻikai ko ha faʻitoka tāutaha.—Sēn 37:35; Sam 16:10; Ngā 2:31 (fkm. ʻi lalo).

  • Sēpati.

    Ko e hingoa ia ʻo e māhina hono 11 ʻi he tohimāhina toputapu faka-Siú ʻi he hili ʻa e ʻave fakamālohi ki Pāpiloné, pea ko e māhina ia hono nima ʻi he tohimāhina ʻa e māmaní. Naʻe lele ia mei he vaeuaʻanga ʻo Sanualí ki he vaeuaʻanga ʻo Fepuelí. (Sāk 1:7)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E15.

  • Sēpita.

    Ko ha pōvai pe vaʻakau naʻe toʻotoʻo ʻe ha pule ko ha fakaʻilonga ʻo e mafai fakatuʻí.—Sēn 49:10; Hep 1:8.

  • Sētane.

    Ko ha foʻi lea faka-Hepelū ʻoku ʻuhingá ko e “Tokotaha Fakafepaki.” ʻI hono ngāueʻaki fakataha mo e muʻanauna pau ʻi he muʻaki ngaahi leá, ʻoku ʻuhinga iá kia Sētane ko e Tēvoló, ʻa e Fili lahi ʻo e ʻOtuá.—Sop 1:6; Māt 4:10; Fkh 12:9.

  • Sevāniti Fakafaifekau.

    Ko hano liliu ia ʻo e foʻi lea faka-Kalisi ko e di·aʹko·nos, ʻa ia ʻoku faʻa liliu ko e “faifekau” pe “sevāniti.” Ko e “sevāniti fakafaifekaú” ʻoku ʻuhinga iá ki he tokotaha ʻoku ngāue ko ha tokoni ki he kulupu ʻo e kau mātuʻa ʻi he fakatahaʻangá. Kuo pau ke ne aʻusia ʻa e ngaahi tuʻunga Fakatohitapu ke taau ai ki he monū ko eni ʻo e ngāué.—1Ti 3:8-10, 12.

  • Sia.

    Ko ha fua mōmoa. ʻI he fakatefito ʻa hono lahí ʻi he fua pate huhuʻa fehoanakimālié, ʻe tatau ia mo e lita ʻe 7.33 (kuata ʻe 6.66 ʻi he fua mōmoa). (2Tu 7:1)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E14.

  • Sifa-Fatafata.

    Ko ha meʻa hangē ha kató naʻe fakapipiki ki ai ʻa e siueli ʻa ia naʻe tui ʻe he taulaʻeiki lahi ʻIsilelí ʻo feʻungatonu mo hono mafú ʻi ha taimi pē naʻá ne hū ai ki he Potu Toputapú. Naʻe ui ia ko e “sifa-fatafata ki he faifakamāú” koeʻuhi naʻe ʻi ai ʻa e ʻŪlimí mo e Tūmemí, ʻa ia naʻe ngāueʻaki ki hono fakahaaʻi mai ʻa e ngaahi fakamaau ʻa Sihová. (ʻEk 28:15-30)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E5.

  • Sihova.

    Ko e liliu faka-Tonga anga-maheni ʻo e Tetakalamatoní (ʻa e ngaahi mataʻitohi faka-Hepelū ʻe fā ki he huafa fakafoʻituitui ʻo e ʻOtuá), ʻa ia ʻoku hā ʻo laka hake he tuʻo 7,000 ʻi he liliu ko ení.—Sio ki he Fakamatala Fakalahi A4 mo e A5.

  • Sihova ʻo e Ngaahi Kau Tau.

    Ko e kupuʻi lea “Sihova ʻo e ngaahi kau tau” ʻoku fakahuʻunga ki he mālohi, ʻa e mālohi ʻoku maʻu ʻe he Pule Fakaleveleva ʻo e ʻunivēsí, ʻa ia ʻoku ʻi hono malumalú ha fuʻu kau tau ʻo e ngaahi meʻamoʻui laumālie.

  • Sikalaipe.

    Ko ha tokotaha hiki-tatau ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú. ʻI he taimi naʻe haʻu ai ʻa Sīsū ki māmaní, naʻe uiʻaki ia ha kalasi ʻo e kau tangata naʻa nau mataotao ʻi he Laó. Naʻa nau fakafepakiʻi ʻa Sīsū.—Esl 7:6, fkm. ʻi lalo; Mak 12:38, 39; 14:1.

  • Sikeli.

    Ko e ʻiuniti tefito faka-Hepelū ia ki he fua mamafá mo e mahuʻinga ʻo e paʻangá. Naʻe tatau ʻa hono mamafá mo e kalami 11.4 (ʻaunise ʻe 0.367). Ko e “sikeli ʻo e potu toputapú” ko ha kupuʻi lea nai ia naʻe ngāueʻaki ke fakamamafaʻi ʻoku totonu ke tonu mātē ʻa e fua mamafá pe ʻoku totonu ke tatau ia mo e fua mamafa anga-maheni naʻe tauhi ʻi he tāpanekalé. Naʻe ʻi ai nai ha sikeli fakatuʻi (naʻe kehe mei he sikeli anga-mahení) pe ko ha fua mamafa anga-maheni naʻe tauhi ʻi he palasi fakatuʻí.—ʻEk 30:13.

  • Sila.

    Ko ha meʻangāue naʻe ngāueʻaki ke ʻai ke ʻilonga lelei ha meʻa (naʻe faʻa ʻi he ʻumeá) ʻa ia naʻe fakahaaʻi ai ʻa e tokotaha ʻoku ʻaʻaná, ko ʻene alafalalaʻangá, pe ko ha aleapau. Ko e ngaahi sila he kuonga muʻá ko ha konga meʻa fefeka (maka, lei, pe papa) naʻe tongi ai ʻi mui ha ngaahi mataʻitohi pe tisaini. ʻOku ngāueʻaki fakaefakatātā ʻa e silá ki ha meʻa kuo sitapaʻi ʻa ia ʻoku alafalalaʻanga, pe ko ha fakaʻilonga ʻo hono maʻu ha meʻa, pe ko ha meʻa ʻoku fufū pe fakapulipuli.—ʻEk 28:11; Neh 9:38; Fkh 5:1; 9:4.

  • Sila (Mūsika).

    Ko ha foʻi lea faka-mūsika pe laulau ʻoku maʻu ʻi he Sāmé mo e Hapakuké. ʻOku ʻuhinga nai iá ki ha kiʻi longo ʻi he hivá pe ʻi he fasí, pe fakatouʻosi, ki he taumuʻa ʻo e fakalaulauloto fakalongolongo pe ko hono ʻai ke mahino ʻa e foʻi fakakaukau naʻe toki fakahāʻí. Ko e liliu ʻi he Sepituakini faka-Kalisí ko e di·aʹpsal·ma, ʻo fakahaaʻi “ko ha tā fasi.”—Sam 3:4; Hap 3:3.

  • Sīlia; Sīlia, Kau.

  • Sinakoke.

    Ko ha foʻi lea ʻoku ʻuhingá “ko ha fakatahataha; ko ha fuʻu fakataha,” ka ʻi he lahi taha ʻo e ngaahi potu folofolá, ko e fale pe feituʻu ʻa ia naʻe fakatahataha ai ʻa e kau Siú ki hono lau ʻo e Folofolá, ako, malanga, mo e lotu. ʻI he taimi ʻo Sīsuú, ko e kolo lahi taki taha ʻi ʻIsilelí naʻe ʻi ai ha sinakoke, pea ko e ngaahi kolo lalahi angé naʻe lahi hake ai ʻi he tahá.—Luk 4:16; Ngā 13:14, 15.

  • Sinifu.

    Ko ha uaifi hono ua ʻo ha taha ʻa ia naʻe faʻa hoko ki muʻa ko ha taʻahine kaunanga.—ʻEk 21:8; 2Sā 5:13; 1Tu 11:3.

  • Sisa.

    Ko ha hingoa fakafāmili Loma naʻe hoko ko ha hingoa fakalakanga ki he kau ʻemipola Lomá. Ko ʻAokositusi, Taipiliō, mo Kalautiasi ʻoku lave ki honau hingoá ʻi he Tohi Tapú pea neongo ʻoku ʻikai fai ha lave ai kia Nelo, ʻoku kau foki mo ia ki ai. ʻOku toe ngāueʻaki foki ʻa e “Sisá” ʻi he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané ke fakafofongaʻi ʻa e mafai fakapuleʻangá, pe ki he Fonuá.—Mak 12:17; Ngā 25:12.

  • Sītela.

    Ko e ongo konga tahi ki loto fonua ʻikai loko loloto ʻi he matāfonua ʻo Līpiá, ʻAfilika Tokelau, naʻe manavaheeʻi ʻe he kau folau tahi ʻi he kuonga muʻá koeʻuhí ko e ngaahi fokotuʻunga ʻoneʻone fakatuʻutāmaki naʻe ngaʻunu holo maʻu pē tupu mei he mamaha mo e huʻa ʻa e tahí. (Ngā 27:17)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E13.

  • Situlape.

    Ko ha pule, pe ko ha kōvana ʻo ha vahefonua, ʻi he ʻemipaea Pāpiloné mo Pēsiá. Naʻe fakanofo ʻa e situlapé ʻe he tuʻí ke ne hoko ko ha pule lahi.—Esl 8:36; Tan 6:1.

  • Situtuni.

    Ko ha foʻi lea ʻoku ʻikai ke fakapapauʻi ʻa hono ʻuhingá ʻoku hā ʻi he fakamatala talateu ʻo e Saame 3962, mo e 77. Ko e ngaahi fakamatala talateu ko ení ʻoku hā ko e ngaahi fakahinohino ki hono fakahoko ʻo e sāmé, ʻo fakahaaʻi nai ai ha sitaila pe meʻalea fakamūsika. Naʻe ʻi ai ha faihiva Līvai ko Situtuni, ko ia ko e sitaila ʻo hono fakahokó pe ko e meʻalea ko ení naʻe fekauʻaki nai ia mo ia pe ko hono ngaahi fohá.

  • Siu.

    Ko ha foʻi lea naʻe ngāueʻaki ki ha tokotaha ʻi he matakali ʻo Siutá hili ʻa e tō ʻa e puleʻanga matakali ʻe hongofulu ʻo ʻIsilelí. (2Tu 16:6) Hili ʻa e ʻave fakamālohi ki Pāpiloné, naʻe ngāueʻaki ia ʻo fekauʻaki mo e kau ʻIsileli mei he matakali kehekehe naʻa nau toe foki ki ʻIsilelí. (Esl 4:12) Ki mui ai, naʻe ngāueʻaki ia ʻi he māmaní kotoa ke ne fakafaikehekeheʻi ʻa e kau ʻIsilelí mei he faʻahinga ʻo e ngaahi puleʻanga Senitailé. (Est 3:6) ʻOku toe ngāue fakaefakatātā ʻaki ʻa e foʻi leá ʻe he ʻapositolo ko Paulá ʻi heʻene fakaʻuhinga ʻo pehē ʻoku ʻikai hano mahuʻinga ʻo e puleʻanga ʻokú te kau ki aí ʻi he fakatahaʻanga Kalisitiané.—Lom 2:28, 29; Kal 3:28.

  • Siupeli.

    Ko e taʻu hono 50 kotoa pē, ʻo lau mei he hū ʻa ʻIsileli ki he Fonua ʻo e Talaʻofá. Naʻe pau ke tuku taʻengoueʻi ʻa e kelekelé lolotonga ʻa e taʻu Siupelí, pea naʻe pau ke fakatauʻatāinaʻi ai ʻa e kau pōpula Hepeluú. Naʻe fakafoki ai ʻa e ngaahi kelekele tukufakaholo naʻe fakataú. ʻI ha ʻuhinga, ko e Siupelí, ko ha taʻu fakakātoa ia ʻo e kātoanga, ko ha taʻu ʻo e fakatauʻatāina ʻo fakafoki ai ʻa e puleʻangá ki he tuʻunga naʻe ʻi ai ʻi hono ʻuluaki fokotuʻu ʻe he ʻOtuá.—Liv 25:10.

  • Siusi.

    Ko e ʻotua māʻolunga ʻo e kau Kalisi naʻe tui ki he ngaahi ʻotua tokolahí. ʻI Līsitá, naʻe maʻuhala ai ʻo fakahaaʻi ko Siusi ʻa Panepasa. Ko e ngaahi tā tongitongi motuʻa naʻe maʻu ofi ki Līsita naʻe lave ai ki he “kau taulaʻeiki ʻa Siusi” mo e “Siusi ko e ʻotua-laʻā.” Ko e vaka naʻe folau ai ʻa Paula mei he motu ko Mēlitá naʻe tuʻu ʻi hono taumuʻá ʻa e fakaʻilonga ko e “Ongo Foha ʻo Siusi,” ʻa ia, ko e ongo māhanga ko Kasitoa mo Pōlaki.—Ngā 14:12; 28:11.

  • Siuta.

    Ko e foha hono fā ʻo Sēkope mo hono uaifi ko Liá. ʻI heʻene kikite ʻi he ofi ke ne maté, naʻe tomuʻa tala ai ʻe Sēkope ʻe haʻu ha pule lahi mo tuʻuloa mei he laine hohoko fakafāmili ʻo Siutá. Ko Sīsū, ʻi heʻene hoko ko ha tangatá, naʻá ne tupu meia Siuta. Ko e hingoa Siutá ʻoku toe ʻuhinga ia ki he matakalí pea ki mui ai ki he puleʻanga naʻe uiʻaki ʻa Siutá. ʻI hono fakamatalaʻi ko e puleʻanga fakatongá, naʻe faʻuʻaki ʻa Siuta ʻa e ongo matakali ʻIsileli ko Siuta mo Penisimaní pea naʻe kau ki ai ʻa e kau taulaʻeikí mo e kau Līvaí. Naʻe maʻu ʻe Siuta ʻa e tafaʻaki fakatonga ʻo e fonuá ʻa ia naʻe kau ki ai ʻa Selusalema mo e temipalé.—Sēn 29:35; 49:10; 1Tu 4:20; Hep 7:14.

  • Sīvani.

    Ko e hingoa ia ʻo e māhina hono tolu ʻi he tohimāhina toputapu faka-Siú ʻi he hili ʻa e ʻave fakamālohi ki Pāpiloné, pea ko e māhina ia hono hiva ʻi he tohimāhina ʻa e māmaní. Naʻe lele ia mei he vaeuaʻanga ʻo Meé ki he vaeuaʻanga ʻo Suné. (Est 8:9)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E15.

  • Sivi.

    Ko e muʻaki hingoa ia ʻo e māhina hono ua ʻi he tohimāhina toputapu faka-Siú pea ko e māhina ia hono valu ʻi he tohimāhina ʻa e māmaní. Naʻe lele ia mei he vaeuaʻanga ʻo ʻEpelelí ki he vaeuaʻanga ʻo Meé. ʻOku ui ia ko ʻĀia ʻi he Talamata faka-Siú mo e ngaahi tohi kehe ʻoku fakaʻaho ki he hili ʻa e ʻave fakamālohi ki Pāpiloné. (1Tu 6:37)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E15.

T

  • Tafoki ʻo Fakafepaki ki he Moʻoni.

    Ko e foʻi leá ni ʻi he faka-Kalisí (a·po·sta·siʹa) ʻoku haʻu ia mei ha foʻi veape ʻoku ʻuhinga fakafoʻileá ko e “tuʻu mavahe mei he.” Ko e nauná ʻoku ʻuhinga ia ki he “tuku ange, liʻaki, pe angatuʻu.” ʻI he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané, ʻoku ngāueʻaki ai ʻa e “tafoki ʻo fakafepaki ki he moʻoní” tautefito ʻi he fekauʻaki mo e faʻahinga ʻoku nau afe mei he lotu moʻoní.—Pal 11:9; Ngā 21:21; 2Te 2:3.

  • Takainga Tohi.

    Ko ha takainga tohi kiliʻimanu lōloa pe pepailo, ʻoku tohi ʻa hono tafaʻaki ʻe taha, ʻa ia naʻe faʻa takatakaiʻi ʻi ha vaʻakau. Naʻe tohi pea hiki-tatau ʻa e Folofolá ʻi he ngaahi takainga tohí, ʻa e tohi anga-maheni ʻi he lolotonga ʻa e vahaʻa taimi ʻo hono hiki ʻa e Tohi Tapú.—Sel 36:4, 18, 23; Luk 4:17-20; 2Tī 4:13.

  • Takainga Tohi Kiliʻimanu.

    Ko e kili ʻo ha sipi, kosi, pe ʻuhikiʻi pulu naʻe teuteu ki hono ngāueʻaki ko ha naunau ki he tohí. Naʻe tolonga ange ia ʻi he pepailó pea naʻe ngāueʻaki ia ki he ngaahi takainga tohi ʻo e Tohi Tapú. Ko e ngaahi takainga tohi kiliʻimanu naʻe kole ʻe Paula ke ʻomi ʻe Tīmoté ʻoku ngalingali ko e ngaahi konga ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú. Ko e niʻihi ʻo e Ngaahi Takainga Tohi Tahi Maté naʻe hiki ia ʻi he kiliʻimanú.—2Tī 4:13.

  • Tākoni.

    Ko ha ʻotua ʻo e kau Filisitiá. Ko e tupuʻanga ʻo e foʻi leá ʻoku ʻikai ke fakapapauʻi, ka ʻoku fakafekauʻaki ia ʻe he kau mataotao ʻe niʻihi mo e foʻi lea faka-Hepelū ko e dagh (ika).—Fkm 16:23; 1Sā 5:4.

  • Talaiki.

    Ko ha foʻi koini koula Pēsia ko hono mamafá ko e kalami ʻe 8.4 (ʻaunise ʻe 0.27). (1Ka 29:7)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E14.

  • Tala Meʻa ki he Kahaʻú, Tokotaha.

    Ko e kau taulaʻeiki faimana, kau vavalo fakafaʻahikehe, mo e kau vavalo ki he fetuʻú mo e faʻahinga hangē ko ení ʻoku hā ʻi he Tohi Tapú.—Liv 19:31; Teu 18:11; Ngā 16:16.

  • Talēniti.

    Ko e lahi taha ia ʻi he ngaahi ʻiuniti fua mamafa mo mahuʻinga fakapaʻanga faka-Hepeluú. Ko hono mamafá ko e kilokalami ʻe 34.2 (pāuni ʻe 75.5; ʻaunise ʻe 1,101). Ko ha talēniti Kalisi naʻe siʻi ange ia, ko hono mamafá ko e kilokalami nai ʻe 20.4 (pāuni ʻe 44.8; ʻaunise ʻe 654). (1Ka 22:14; Māt 18:24)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E14.

  • Talupite.

    Ko ha meʻaifi naʻe ngaohi mei he mētalé, ʻo ngāueʻaki ki hono fai ʻo ha fakaʻilonga pea ki he mūsiká. Fakatatau ki he Nōmipa 10:2, naʻe ʻomai ai ʻe Sihova ʻa e fakahinohino ki hono ngaohi ʻo ha ongo talupite siliva ʻa ia naʻe ngāueʻaki ke fakaongo atu ha ngaahi fakaʻilonga papau ki hono ui mai ʻa e fuʻu fakatahá, ki hono veteki ʻo e ʻapitangá, pe ki hono fanongonongo ʻo ha tau. ʻOku ngalingali ko e ngaahi talupite hangatonu eni, ʻo ʻikai hangē ko e ngaofe ʻa e “ngaahi meʻaifi” naʻe ngaohi mei he meʻatui ʻo e fanga manú. Naʻe toe kau ʻa e ngaahi talupite naʻe ʻikai fakahaaʻi ʻa e anga ʻo hono ngaohí ʻi he ngaahi meʻalea fakamūsika ʻi he temipalé. Ko e leʻo ʻo e ngaahi talupité naʻa nau faʻa ʻalu fakataha fakaefakatātā ia mo e fanongonongo ʻo e ngaahi fakamaau ʻa Sihová pe ko e ngaahi meʻa mahuʻinga kehe naʻe hoko ʻoku ʻi ai hono tupuʻanga fakaʻotua.—2Ka 29:26; Esl 3:10; 1Ko 15:52; Fkh 8:7–11:15.

  • Tāmusi.

    (1) Ko e hingoa ʻo ha ʻotua ʻa ia naʻe tengihia ʻe he kau fefine Hepelū tafoki ʻo fakafepaki ki he moʻoní ʻi Selusalemá. ʻOku pehē tokua ko Tāmusí naʻe muʻaki hoko ia ko ha tuʻi ʻa ia naʻe ʻai ko ha ʻotua ʻi he hili ʻene maté. ʻI he konga tohi faka-Sumēliá, ʻoku ui ai ʻa Tāmusi ko Tumusi pea ʻoku fakahaaʻi ai ko e hoa pe ko e ʻofaʻanga ia ʻo e ʻotua fefine fakafanau ko ʻInana (ko e ʻIsitā ʻo Pāpiloné). (ʻIs 8:14) (2) Ko e hingoa ia ʻo e māhina hono fā ʻi he māhina luna ʻi he tohimāhina toputapu faka-Siú ʻi he hili ʻa e ʻave fakamālohi ki Pāpiloné, pea ko e māhina ia hono fā ʻi he tohimāhina ʻa e māmaní. Ko e māhiná ni naʻe lele ia mei he vaeuaʻanga ʻo Suné ki he vaeuaʻanga ʻo Siulaí.—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E15.

  • Tangata Leʻo.

    Ko e tokotaha ʻokú ne leʻohi ke ʻoua naʻa malava ke hoko ha maumau ki he kakaí pe ko ha koloa, ʻo faʻa fai ia ʻi he lolotonga ʻa e poʻulí, peá ne fakaongo atu nai ha fakatokanga ʻi he fehangahangai mo ha fakamanamana ʻo ha fakatuʻutāmaki. Naʻe faʻa tuʻu ʻa e kau tangata leʻó ʻi he ngaahi ʻā ʻo e koló pea mo e ngaahi taua ke siofi ʻa e faʻahinga ʻoku fakaofiofi maí ki muʻa ke nau aʻu maí. Ko ha tangata leʻo ʻi he kau taú ʻoku faʻa ui ia ko ha kaʻate pe ko ha sōtia. ʻI he tuʻunga fakaefakatātaá, naʻe ngāue ʻa e kau palōfitá ko ha kau tangata leʻo ki he puleʻanga ʻo ʻIsilelí, ʻo fakatokanga ha fakaʻauha naʻe tuʻunuku mai.—2Tu 9:20; ʻIs 3:17.

  • Tao Fakateka.

    Ko ha vaʻakau lōloa mata ukamea māsila, naʻe ngāueʻaki ʻe he kau fāmá ke fakateka ʻaki ha monumanu. Ko e tao fakateká ʻoku fakatatau ia ki he ngaahi lea ʻa ha tokotaha poto ʻa ia ʻoku ueʻi ai ʻa e tokotaha fanongó ke ne talangofua ki he akonaki fakapotopotó. Ko e “ʻaka ki he meʻa māsilá” ko e maʻu ia mei he meʻa ʻoku fai ʻe ha pulu ongongataʻa ʻi heʻene talitekeʻi ʻa e fakateka ʻoku fai ʻaki ʻa e tao fakateká ʻaki ʻene ʻakahi ia, ʻo iku ki haʻane lavea.—Ngā 26:14; Fkm 3:31.

  • Tāpanekale.

    Ko ha tēniti ʻo e lotú naʻe hiki holo ʻa ia naʻe ngāueʻaki ʻe ʻIsileli ʻi he hili ʻa e ʻEkisoto mei ʻIsipité. Naʻe fakamalumalu ai ʻa e ʻaʻake ʻo e fuakava ʻa Sihová, ʻa ia naʻá ne fakafofongaʻi ʻa e ʻi ai ʻa e ʻOtuá, pea naʻe hoko ko ha feituʻu ki he feilaulaú mo e lotú. ʻOku toe ui ia he taimi ʻe niʻihi ko e “tēniti feʻiloakiʻangá.” Ko ha faʻunga ia ʻo e ngaahi pāneli papa naʻe puipui ʻaki ha ngaahi ʻufiʻufi līneni naʻe tui-teuteu ai ngaahi selupimi. Naʻe vaheʻi ia ki he loki ʻe ua, ko e ʻuluakí naʻe ui ko e Potu Toputapú, pea ko hono uá, ko e Potu Fungani Toputapú. (Sos 18:1; ʻEk 25:9)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E5.

  • Tāpuni ʻo e Fakatupuhōifuaʻangá.

    Ko e tāpuni ʻo e ʻaʻake ʻo e fuakavá, ʻa ia naʻe afuhi ʻe he taulaʻeiki lahí ʻi muʻa ai ʻa e toto ʻo e feilaulau angahalá ʻi he ʻAho ʻo e ʻUfiʻufi Angahalá. ʻOku haʻu ʻa e foʻi lea faka-Hepeluú mei ha foʻi veape ʻoku ʻuhingá “ke ʻufiʻufi (ʻa e angahalá)” pe ʻuhinga nai “ke toʻo atu (ʻa e angahalá).” Naʻe ngaohi ia mei he koula ʻataʻatā, fakataha mo e ongo selupimi, naʻe fokotuʻu ʻi he ongo tuliki ʻo e tāpuní. ʻOku lave pē ki ai ʻi he taimi ʻe niʻihi ko e “tāpuni.” (ʻEk 25:17-22; 1Ka 28:11; Hep 9:5)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E5.

  • Tātalusi.

    ʻI he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané, ko ha tuʻunga ololalo hangē ha pilīsoné ʻa ia naʻe lī ki ai ʻa e kau ʻāngelo talangataʻa ʻi he taimi ʻo Noá. ʻI he 2 Pita 2:4, ko e ngāueʻaki ʻo e foʻi veape ko e tar·ta·roʹo (ke “lī ki Tātalusí”) ʻoku ʻikai ke fakahaaʻi ia ai ko e “kau ʻāngelo naʻe faiangahalá” naʻe lī kinautolu ki he ʻotua pangani fakaetalatupuʻa ko Tātalusí (ʻa ia, ko ha pilīsone ʻi lolofonua pea ko e feituʻu fakapoʻuli ki he ngaahi ʻotua māʻulalo angé). ʻI hono kehé, ʻoku fakahaaʻi ai naʻe ʻai kinautolu ʻe he ʻOtuá ki ha tuʻunga ololalo mei honau nofoʻanga fakahēvaní mo honau ngaahi monuú pea naʻe tuku atu kinautolu ki ha tuʻunga mātuʻaki fakapoʻuli fakaeʻatamai ʻi he fekauʻaki mo e ngaahi taumuʻa fisifisimuʻa ʻa e ʻOtuá. ʻOku toe fakaʻilongaʻi ʻe he fakapoʻulí ʻa honau ikuʻangá, ʻa ia ʻoku fakahaaʻi ʻe he Folofolá ko e ʻauha taʻengata fakataha mo honau pulé, ʻa Sētane ko e Tēvoló. Ko ia ai, ko e Tātalusí ʻoku fakahaaʻi ai ʻa e tuʻunga ololalo māʻulalo taha ki he kau ʻāngelo angatuʻu ko iá. ʻOku ʻikai ke tatau ia mo e “luo taʻehanotakele” ʻoku lau ki ai ʻi he Fakahā 20:1-3.

  • Tataʻoʻanga Uaine.

    ʻI he anga-mahení ko e ongo luo ʻe ua naʻe tā mei he maka lahe totonú, ʻo māʻolunga ange ʻa e luo ʻe taha ʻi he luo ʻe tahá, pea fakafehokotaki kinaua ʻaki ha kiʻi fakatafenga. ʻI hono laiki ʻa e kālepí ʻi he luo ʻi ʻolungá, naʻe tafe hifo ʻa e huhuʻá ki he luo ʻi laló. ʻOku ngāueʻaki fakaefakatātā ʻa e foʻi leá ki he fakamaau ʻa e ʻOtuá.—ʻAi 5:2; Fkh 19:15.

  • Tauangaʻa.

    Ko ha tupenu tuʻo lalahi naʻe ngāueʻaki ki he ngaohi tangaí, hangē ko e tangai ki he faʻo uité. Naʻe faʻa lalanga ia mei he fulufuluʻikosi lanu fakapōpōʻuli mālohi pea ko ha teunga tukufakaholo ia ki he tengihiá.—Sēn 37:34; Luk 10:13.

  • Taula Faʻahikehe.

    Ko e tokotaha ʻokú ne taukaveʻi ʻoku lava ʻo talanoa mo e kau maté.—Liv 20:27; Teu 18:10-12; 2Tu 21:6.

  • Taulaʻeiki.

    Ko ha tangata naʻe fakamafaiʻi ke ne fakafofongaʻi ʻa e ʻOtuá ki he kakai naʻá ne ngāue ki aí, ʻo fakahinohinoʻi kinautolu fekauʻaki mo e ʻOtuá mo ʻene ngaahi laó. Naʻe toe fakafofongaʻi ʻe he kau taulaʻeikí ʻa e kakaí ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá, ʻo fai ha ngaahi feilaulau pea pehē ki heʻenau fai ha fakalaloa mo tautapa maʻá e kakaí. Ki muʻa ke fokotuʻu ʻa e Lao ʻa Mōsesé, naʻe ngāue ʻa e ʻulu ʻo e fāmilí ko ha taulaʻeiki maʻa hono fāmilí. ʻI he malumalu ʻo e Lao ʻa Mōsesé, ko e ngaahi mēmipa tangata ʻo e fāmili ʻo ʻĒloné ʻi he matakali ʻo Līvaí naʻa nau maʻu ʻa e tuʻunga taulaʻeikí. Ko e toenga ʻo e kau Līvai tangatá naʻa nau hoko ko honau kau tokoni. ʻI hono fokotuʻu ʻa e fuakava foʻoú, naʻe hoko ai ʻa ʻIsileli fakalaumālie ko ha puleʻanga ʻo e kau taulaʻeiki, pea ko Sīsū Kalaisi ʻa e Taulaʻeiki Lahí.—ʻEk 28:41; Hep 9:24; Fkh 5:10.

  • Taulaʻeiki Lahi (Houʻeiki Taulaʻeiki).

    ʻI he malumalu ʻo e Lao ʻa Mōsesé, ko e taulaʻeiki tefito ia naʻá ne fakafofongaʻi ʻa e kakaí ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá peá ne tokangaʻi ʻa e kau taulaʻeiki kehé. Ko ia tokotaha pē naʻe fakaʻatā ke ne hū ki he Potu Fungani Toputapú, ʻa e loki taupotu taha ki loto ʻo e tāpanekalé pea ki mui ai ʻo e temipalé. Naʻá ne toki fai pē ia ʻi he ʻAho ʻo e ʻUfiʻufi Angahala fakataʻú. Ko e foʻi lea “taulaʻeiki lahi” ʻoku toe ngāueʻaki ia kia Sīsū Kalaisi. (Liv 16:2, 17; 21:10; Māt 26:3; Hep 4:14) ʻI hono ngāueʻaki ʻa e foʻi leá ʻi he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané ʻo fekauʻaki mo ha kulupu ʻo e kau taulaʻeiki lahi pe “houʻeiki taulaʻeiki,” ko e kupuʻi leá ʻoku hā mahino naʻe ʻuhinga iá ki he kau tangata tefito ʻi he tuʻunga taulaʻeikí, ngalingali ʻoku kau ai ha houʻeiki taulaʻeiki pē naʻe fakahifo mo e ngaahi ʻulu ʻo e vāhenga ʻe 24 ʻo e tuʻunga taulaʻeikí.—2Ka 26:20; Esl 7:5; Māt 2:4; Mak 8:31.

  • Taʻanga Tangi.

    Ko ha hiva faʻu fakaemaau pe fasi ʻoku fakahaaʻi ai ʻa e ongoʻi mamahi moʻoni, hangē ko ha mamahi ʻoku fakahaaʻi ʻi he mate ʻa ha kaumeʻa pe ko ha taha ʻokú te ʻofa ai; ko ha tangilāulau.—2Sā 1:17; Sam 7:Fkt.

  • Taʻelēvani.

    ʻOku ʻuhinga ia ki he mā ʻoku ngaohi ʻo ʻikai ha lēvani.—Teu 16:3; Mak 14:12; 1Ko 5:8.

  • Taʻemaʻa.

    ʻOku lava ke ʻuhinga ia ki he ʻuli fakaesinó pe ki hono maumauʻi ʻo e ngaahi lao fakaeʻulungāngá. Neongo ia, ʻoku faʻa ngāueʻaki ʻa e foʻi leá ʻi he Tohi Tapú ki he meʻa ʻoku ʻikai fakahōifua, pe ʻikai ke maʻa, fakatatau ki he Lao ʻa Mōsesé. (Liv 5:2; 13:45; Māt 10:1; Ngā 10:14; ʻEf 5:5)—Sio ki he MAʻA.

  • Telafimi.

    Ko e ngaahi ʻotua pe ngaahi ʻaitoli fakafāmili, naʻe fai ʻa e kumi faleʻi ki ai ʻi he taimi ʻe niʻihi ki ha ngaahi fakaʻilonga. (ʻIs 21:21) Ko e telafimi ʻe niʻihi naʻa nau maʻu ʻa e lahi mo e fōtunga ʻo ha tangata, lolotonga ia naʻe mātuʻaki iiki ʻa e ngaahi telafimi kehe. (Sēn 31:34; 1Sā 19:13, 16) Ko e ngaahi meʻa naʻe maʻu ʻi he keli fakatotolo ʻi Mesopotēmiá ʻoku fakahaaʻi ai ko hono maʻu ʻa e ngaahi ʻīmisi telafimí naʻe ʻi ai hono kaunga ki he tokotaha te ne maʻu ʻa e tofiʻa fakafāmilí. (ʻOku fakamatalaʻi nai ʻe he meʻá ni ʻa e ʻuhinga naʻe toʻo ai ʻe Lesieli ʻa e telafimi ʻa ʻene tamaí.) ʻOku hā ngali naʻe ʻikai ko e tuʻunga eni ʻi ʻIsilelí, neongo ko hono ngāueʻaki ʻo e ʻaitoli telafimí naʻe hoko ia ʻi he taimi ʻo e kau fakamāú pea pehē ki he ngaahi tuʻí, pea naʻe kau ʻa e ngaahi telafimí ʻi he ngaahi meʻa naʻe fakaʻauha ʻe he tuʻi faitōnunga ko Siosaiá.—Fkm 17:5; 2Tu 23:24; Hōs 3:4.

  • Teleʻa.

    Ko e foʻi lea faka-Hepeluú ʻoku ʻuhinga nai ia ki he teleʻa (pe tokaʻanga) ʻo ha vaitafe ʻa ia ʻoku faʻa pakupaku tuku kehe ʻi he lolotonga ʻa e faʻahitaʻu ʻuhá; ko e foʻi leá ʻoku toe ʻuhinga nai ia ki he vaitafé tonu. Naʻe fakafonu ʻa e ngaahi vaitafe ʻe niʻihi ʻe ha ngaahi matavai pea ko ia naʻe fonu maʻu ai pē ia [pe “pea ko ia naʻe tafe ai ʻa e vaí ʻi he taʻú kotoa”].—Sēn 26:19; Teu 8:7; 1Tu 18:5; Sop 6:15.

  • Tēmeniō, Fanga.

    Ko e ngaahi meʻamoʻui laumālie fulikivanu taʻehāmai ʻoku nau mātuʻaki mālohi ange ʻi he tangatá. Naʻe ui ko e “ngaahi foha ʻo e ʻOtua moʻoní” ʻi he Sēnesi 6:2 pea ko e “kau ʻāngelo” ʻi he Sute 6, naʻe ʻikai ke nau fulikivanu ʻi hono fakatupu kinautolú; ka, ko e kau ʻāngelo kinautolu naʻa nau ʻai kinautolu ko e ngaahi fili ʻo e ʻOtuá ʻaki ʻenau talangataʻa kiate ia ʻi he ʻaho ʻo Noá pea kau ʻi he angatuʻu ʻa Sētane kia Sihová.—Teu 32:17; Luk 8:30; Ngā 16:16; Sēm 2:19.

  • Temipale.

    Ko e fale tuʻumaʻu ʻi Selusalema naʻá ne fetongi ʻa e tāpanekale naʻe hiki holó ke hoko ko e senitā ia ʻo e lotu ʻa ʻIsilelí. Naʻe langa ʻa e ʻuluaki temipalé ʻe Solomone pea naʻe fakaʻauha ia ʻe he kau Pāpiloné. Ko e temipale hono uá naʻe langa ia ʻe Seluipēpeli ʻi he hili ʻa e foki mei he ʻave fakamālohi ki Pāpiloné pea naʻe toe langa ia ki mui ʻe Hēlota ko e Lahi. ʻI he Folofolá, naʻe faʻa ui pē ʻa e temipalé ko e “fale ʻo Sihova.” (Esl 1:3; 6:14, 15; 1Ka 29:1; 2Ka 2:4; Māt 24:1)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E8 mo e E11.

  • Tēnali.

    Ko ha foʻi koini siliva Loma ko hono mamafá ko e kalami nai ʻe 3.85 (ʻaunise ʻe 0.124) pea naʻe ʻasi ʻa e ʻīmisi ʻo Sisá ʻi he tafaʻaki ʻe taha. Ko e vāhenga fakaʻaho ia ʻo ha tokotaha ngāue totongi pea ko e foʻi koini “totongi tukuhau” ia naʻe kounaʻi ʻe he kau Lomá mei he kau Siú. (Māt 22:17; Luk 20:24)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E14.

  • Tēniti Feʻiloakiʻanga.

    Ko ha kupuʻi lea naʻe ngāueʻaki fakatouʻosi ki he tēniti ʻo Mōsesé pea ki he tāpanekale toputapu naʻe ʻuluaki fokotuʻu ʻi he toafá.—ʻEk 33:7; 39:32.

  • Tengihia.

    Ko e fakahāhā ki tuʻa ʻa e mamahi ʻi ha mate pe ko ha fakatamaki kehe. ʻI he taimi ʻo e Tohi Tapú, naʻe tōʻongaʻaki ʻa hono fai ʻa e tengihiá ʻi ha vahaʻa taimi. ʻIkai ngata pē ʻi he tangi leʻo-lahí, naʻe tui ʻe he kau tengihiá ha ngaahi vala makehe, ʻai ʻa e efuefu ʻi honau ʻulú, hae honau kofú, pea tuki honau fatafatá. Naʻe fakaafeʻi ʻi he taimi ʻe niʻihi ha kau pōtoʻi tengihia ki he ngaahi putú.—Sēn 23:2; Est 4:3; Fkh 21:4.

  • Tēpeti.

    Ko e hingoa ia ʻo e māhina hono hongofulu ʻi he tohimāhina toputapu faka-Siú ʻi he hili ʻa e ʻave fakamālohi ki Pāpiloné, pea ko e māhina ia hono fā ʻi he tohimāhina ʻa e māmaní. Naʻe lele ia mei he vaeuaʻanga ʻo Tīsemá ki he vaeuaʻanga ʻo Sanualí. ʻOku faʻa lave pē ki ai ko e “māhina hono hongofulú.” (Est 2:16)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E15.

  • Teunga Tau.

    Ko e teunga maluʻi naʻe tui ʻe he kau sōtiá, ʻa ia, ko e tatā, kofu-tau, leta, meʻa maluʻi ʻo e vaʻé, mo e pā.—2Sā 20:8; ʻEf 6:13-17.

  • Teuteu.

    Ko e hingoa ia ʻo e ʻaho ki muʻa he Sāpaté, ʻa ia naʻe fai ai ʻe he kau Siú ʻa e ngaahi teuteu naʻe fiemaʻú. Naʻe ngata ʻa e ʻahó ʻi he tō ʻa e laʻaá ʻi he ʻaho ko ia ʻoku ui ʻi he ʻahó ni ko e Falaité, ʻa ia ko e taimi ia naʻe kamata ai ʻa e Sāpaté. Ko e ʻaho faka-Siú naʻe lele ia mei he efiafi ko eé ki he efiafi ʻe tahá.—Mak 15:42; Luk 23:54.

  • Tēvolo.

    Ko e hingoa ia ʻokú ne fakamatalaʻi ʻa Sētane ʻi he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané, ʻa ia ʻoku ʻuhingá ko e “Tokotaha Laukovi Loi.” Naʻe ʻoange kia Sētane ʻa e hingoa ko e Tēvoló koeʻuhi ko e tokotaha laukovi loi mo tukuakiʻi loi tefito mo tuʻu-ki-muʻa taha ia ʻo Sihová, ko ʻEne folofola leleí, mo Hono huafa māʻoniʻoní.—Māt 4:1; Sio 8:44; Fkh 12:9.

  • Tikapōlusi.

    Ko ha kulupu ʻo e ngaahi kolo Kalisi, naʻe muʻaki faʻuʻaki ʻa e kolo ʻe hongofulu (mei he foʻi lea faka-Kalisi ko e deʹka, ʻoku ʻuhingá ko e “hongofulu,” mo e poʹlis, ko e “kolo”). Ko e hingoa foki ia ʻo e vahefonua fakahahake ʻo e Tahi Kālelí mo e Vaitafe Sioataní, ʻa ia naʻe tuʻu ai ʻa e lahi taha ʻo e ngaahi koló ni. Ko e senitā ia ʻo e anga fakafonua mo e fefakatauʻaki ʻa e ngaahi kolo Kalisí. Naʻe fou atu ʻa Sīsū ʻi he vahefonua ko ení, ka ʻoku ʻikai ha lēkooti ia ʻo haʻane ʻaʻahi ki ha taha ʻo e ngaahi koló ni. (Māt 4:25; Mak 5:20)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi A7 mo e E10.

  • Tīsili.

  • Toetuʻu.

    Ko hono fokotuʻu hake mei he maté. Ko e foʻi lea faka-Kalisi ko e a·naʹsta·sis ʻoku ʻuhinga fakafoʻilea ko e “fokotuʻu hake; tuʻu hake.” ʻOku lave ʻa e Tohi Tapú ki ha toetuʻu ʻe hiva, ʻo kau ai ʻa hono fokotuʻu hake ʻa Sīsū ʻe Sihova ko e ʻOtuá. Neongo ia naʻe toe ʻi ai mo e ngaahi toetuʻu naʻe fakahoko fakafou ʻia ʻIlaisiā, ʻIlaisa, Sīsū, Pita mo Paula, ko e ngaahi mana ko ení ʻoku taku kotoa ia ki he mālohi ʻo e ʻOtuá. Ko e toetuʻu ʻi he māmaní “fakatouʻosi ʻa e māʻoniʻoní mo e taʻemāʻoniʻoní” ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ia ki he taumuʻa ʻa e ʻOtuá. (Ngā 24:15) ʻOku toe lave ʻa e Tohi Tapú ki ha toetuʻu ki hēvani, ʻoku fakalea ko e “ʻuluaki” toetuʻu, ʻo kau ai ʻa e fanga tokoua pani ʻo Sīsuú.—Fil 3:11; Fkh 20:5, 6; Sio 5:28, 29; 11:25.

  • Tokotaha Fulikivanu.

    Ko ha hingoa kia Sētane ko e Tēvoló, ʻa ia ʻoku tuʻu ʻo fakafepaki ki he ʻOtuá mo ʻene ngaahi tuʻunga māʻoniʻoní.—Māt 6:13; 1Si 5:19.

  • Tokotaha Mātuʻa; Tangata Taʻumotuʻa.

    Ko ha tangata ʻoku taʻumotuʻa, ka ʻi he Tohi Tapú ʻoku ʻuhinga tefito ia ki ha taha ʻokú ne maʻu ha tuʻunga mafai mo ha fatongia ʻi ha feituʻu pe ʻi ha fonua. ʻOku toe ngāueʻaki ʻa e foʻi leá ki he ngaahi meʻamoʻui ʻi hēvaní ʻi he tohi ʻa Fakahaá. Ko e foʻi lea faka-Kalisi ko e pre·sbyʹte·ros ʻoku liliu ia ko e “tokotaha mātuʻa” ʻi heʻene ʻuhinga ki he faʻahinga ʻoku nau fua fatongia ʻi he takimuʻa ʻi he fakatahaʻangá.—ʻEk 4:29; Pal 31:23; 1Tī 5:17; Fkh 4:4.

  • Tono.

    Ko e fehokotaki fakasino loto-lelei ʻoku fai ʻe ha tangata mali pe ko ha fefine mali mo ha tokotaha kehe ʻo ʻikai ko hono malí.—ʻEk 20:14; Māt 5:27; 19:9.

  • Tongi.

    Ko e ngaahi meʻangāue naʻe ngaohi mei he koulá, ʻa ia naʻe ngāueʻaki ʻi he tāpanekalé mo e temipalé ke tāmateʻi ʻaki ʻa e ulo ʻa e ngaahi māmá.—ʻEk 37:23.

  • Tufi.

    Ko hono tānaki ha konga ʻo ha ngoue naʻe ʻosi fakakaukauʻi pe ʻikai fakakaukauʻi ʻe he kau utu-taʻú ke fakatoe. Naʻe tuʻutuʻuni ʻi he Lao ʻa Mōsesé ki he kakaí ke ʻoua te nau utu ke ʻosi ʻa e ngaahi tafatafaʻaki ʻo ʻenau ngoué pe ko hono toli kotoa ʻa e fua ʻo e ʻōlivé pe kālepí. Ko ha totonu ia naʻe foaki ʻe he ʻOtuá ki he kau masivá, ki he faingataʻaʻiá, ki he mulí, ki he kiʻi tama tamai maté pea ki he uitoú ke nau tufi ha meʻa pē naʻe toe mei he utu-taʻú.—Lut 2:7.

  • Tufunga-ʻUmea.

    Ko ha tokotaha ngaohi ʻo e ngaahi kulo, ngaahi poulu mo e ngaahi ʻaiʻanga meʻa kehe pē mei he ʻumeá. Ko e foʻi lea faka-Hepelū ki he tokotaha tufunga-ʻumeá ʻoku ʻuhinga fakafoʻilea ko e “tokotaha faʻu.” Ko e mafai ʻo e tokotaha tufunga-ʻumeá ki he ʻumeá ʻoku faʻa ngāueʻaki ia ke fakatātaaʻi ʻa e tuʻunga-hau ʻo Sihová ki he faʻahinga tāutaha mo e ngaahi puleʻangá.—ʻAi 64:8; Lom 9:21.

  • Tukuhau.

    Ko e totongi naʻe fai ʻe ha Puleʻanga pe ko ha pule ki ha tokotaha kehe ko ha fakaʻilonga ʻo e fakamoʻulaloa, koeʻuhí ke tauhi ʻa e melinó pe ke maʻu mei ai ha maluʻi. (2Tu 3:4; 18:14-16; 2Ka 17:11) ʻOku toe ngāueʻaki ʻa e foʻi leá ki ha tukuhau fakafoʻituitui naʻe hilifaki ki he faʻahinga tāutaha.—Neh 5:4; Lom 13:7.

  • Tulekimā.

    ʻI he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané, ʻoku ʻuhinga ʻa e foʻi leá ni ki ha foʻi koini siliva Kalisi, ʻa ia ko hono mamafá ʻi he taimi ko iá ko e kalami ʻe 3.4 (ʻaunise ʻe 0.109). ʻI he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú, ʻoku ʻuhinga ia ki ha tulekimā koula mei he taimi ʻo e kau Pēsiá ʻa ia ʻoku tatau ia mo ha talaiki. (Neh 7:70; Māt 17:24)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E14.

U

  • Ului.

    Ko ha tokotaha tafoki. ʻI he Folofolá, ʻoku ʻuhinga eni ki ha tokotaha naʻá ne tali ʻa e lotu faka-Siú, ʻa ia ko ha tangata naʻe kau ki ai naʻe pau ke kamu.—Māt 23:15; Ngā 13:43.

V

  • Vahe Hongofulu.

    Ko e vahe hongofulu ʻe taha, pe pēseti ʻe 10, ʻoku foaki pe totongi ko ha tukuhau, tautefito ki he ngaahi taumuʻa fakalotú. (Mal 3:10; Teu 26:12; Māt 23:23) ʻI he malumalu ʻo e Lao ʻa Mōsesé, ko ha vahe hongofulu ʻo e fua ʻo e fonuá mo ha vahe hongofulu ʻi he lahi ʻo e fanga pulú mo e fanga sipí naʻe foaki fakataʻu ia ki he kau Līvaí ke tokoniʻi kinautolu. Naʻe foaki ʻe he kau Līvaí ha vahe hongofulu ʻe taha ʻo e vahe hongofulu ko ení ki he tuʻunga taulaʻeiki ʻĒloné ke tokoniʻi kinautolu. Naʻe toe tānaki atu foki ki ai mo ha toe ngaahi vahe hongofulu. ʻOku ʻikai ko ha fiemaʻu pau ʻa e vahe hongofulú ki he kau Kalisitiané.

  • Vaka Tāsisi, Ngaahi.

    Ko ha foʻi lea naʻe muʻaki ngāueʻaki ki he ngaahi vaka naʻa nau folau ki Tāsisi ʻo e kuonga muʻá (Sipeini ʻi onopōní). ʻOku hā ngali naʻe faifai pē ʻo ʻuhinga ʻa e foʻi leá ki he ngaahi fuʻu vaka naʻe malava ke nau folau mamaʻó. Naʻe ngāueʻaki ʻe Solomone mo Sihosafate ʻa e ngaahi vaka pehē ki he ngaahi taumuʻa fefakatauʻaki.—1Tu 9:26; 10:22; 22:48.

  • Vavalo ki he Fetuʻu, Tokotaha.

    Ko ha tokotaha ʻokú ne fakatotolo ʻa e ngaʻunu ʻa e laʻaá, māhiná, mo e ngaahi fetuʻú koeʻuhí ke ne tomuʻa tala ai ʻa e ngaahi meʻa ʻe hoko ʻi he kahaʻú.—Tan 2:27; Māt 2:1.

ʻ

  • ʻAho Fakamaau.

    Ko ha ʻaho pau, pe vahaʻa taimi, ʻa ia ʻoku fiemaʻu ai ha ngaahi faʻahinga, ngaahi puleʻanga, pe faʻahinga ʻo e tangatá fakalūkufua ke nau fai ha fakamatala ki he ʻOtuá. Ko ha taimi nai ia ʻoku fakahoko ai ʻa e tautea ʻo e faʻahinga kuo fakamāuʻi ʻoku nau tuha mo e maté, pe ʻoku ʻoatu nai ʻe he fakamāú ha faingamālie ki he niʻihi ke fakahaofi pea nau maʻu ʻa e moʻui taʻengatá. Naʻe fakahaaʻi ʻe Sīsū Kalaisi mo ʻene kau ʻapositoló ha “ʻAho Fakamaau” ʻi he kahaʻú ʻoku kau ki ai ʻo ʻikai ngata pē ʻi he kau moʻuí kae pehē foki ki he faʻahinga naʻa nau mate ʻi he kuohilí.—Māt 12:36.

  • ʻAho Fakaʻosi, Ngaahi.

    Ko e kupuʻi leá ni mo e ngaahi kupuʻi lea meimei tatau, hangē ko e “fakaʻosiʻosi ʻo e ngaahi ʻahó,” ʻoku ngāueʻaki ia ʻi he kikite Fakatohitapú ʻo ʻuhinga ki he taimi ʻa ia ʻe aʻu ai ʻa e ngaahi meʻa fakahisitōliá ki honau tumutumu fakaʻosí. (ʻAi 2:2; Mai 4:1; Ngā 2:17) Fakatuʻunga ʻi he natula ʻo e kikité, ko ha vahaʻa taimi nai eni ʻe kāpui ai ha ngaahi taʻu siʻi pē pe ngaahi taʻu lahi. ʻOku taau ke fakatokangaʻi ʻa hono ngāueʻaki ʻe he Tohi Tapú ʻa e foʻi lea ko eni fekauʻaki mo e “ngaahi ʻaho fakaʻosi” ʻo e fokotuʻutuʻu lolotongá, lolotonga ʻa e ʻi heni taʻehāmai ʻa Sīsuú.—2Tī 3:1; Sēm 5:3; 2Pi 3:3.

  • ʻAho ʻo e ʻUfiʻufi Angahala.

    Ko e ʻaho toputapu taha ia ki he kau ʻIsilelí, naʻe toe ui ko e Yom Kippur (mei he foʻi lea faka-Hepelū ko e yohm hak·kip·pu·rimʹ, “ʻaho ʻo e ʻufiʻufi”), naʻe fakahoko ʻi ʻEtanimi 10. Ko e ʻaho pē ʻeni ʻe taha ʻo e taʻú naʻe hū ai ʻa e taulaʻeiki lahí ki he Potu Fungani Toputapu ʻo e tāpanekalé pea ki he temipalé ʻi hono fokotuʻu ia ki mui ai. Naʻá ne ʻoatu ʻi ai ʻa e toto ʻo e ngaahi feilaulaú koeʻuhi ko ʻene ngaahi angahalá, mo e ngaahi angahala ʻa e kau Līvai kehé pea mo e ngaahi angahala ʻa e kakaí. Ko ha taimi ia ʻo e fakataha-lahi toputapu mo e ʻaukai, pea ko ha Sāpate foki ia, ko ha taimi ke fakaʻehiʻehi ai mei he ngāue anga-mahení.—Liv 23:27, 28.

  • ʻAitoli; Tauhi ʻAitoli.

    Ko e ʻaitolí ko ha ʻīmisi, ko ha fakafofonga ʻo ha meʻa, moʻoni pe sioloto atu ki ai, ʻa ia ʻoku ngāueʻaki nai ʻe he kakaí ʻi he lotú. Ko e tauhi ʻaitolí ko hano fakalāngilangiʻi, ʻofa, lotu, pe fakaʻapaʻapaʻi ʻo ha ʻaitoli.—Sam 115:4; Ngā 17:16; 1Ko 10:14.

  • ʻAkau.

    Ko ha fuʻu pou hangatonu ʻa ia naʻe fakamaʻu ki ai ha tokotaha naʻe maʻukovia. Naʻe ngāueʻaki ia ʻi he ngaahi puleʻanga ʻe niʻihi ki he fakahoko tauteá pea/pe ki hono fakaeʻa atu ai ʻo ha sino kuo mate ko e fakatokanga ki he niʻihi kehé pe ki hono fakamaaʻi ʻi he ʻao ʻo e kakaí. Ko e kau ʻAsīliá, ʻa ia naʻa nau ʻiloa ʻi heʻenau faitau anga-kakahá, naʻa nau tutuki ʻa e faʻahinga naʻe maʻu pōpulá ʻaki hono tautau honau sinó ʻi ʻolunga ʻi ha ngaahi ʻakau matatōtao ʻa ia naʻe tuiʻi ʻo ʻalu hake mei he keté ki he fatafata ʻo e tokotaha naʻe maʻukoviá. Kae kehe, ʻi he lao faka-Siú, ko e faʻahinga naʻe halaia ʻi he ngaahi hia mafatukituki hangē ko e lea fieʻotuá pe tauhi ʻaitolí naʻe ʻuluaki tāmateʻi kinautolu ʻaki hono tolomakaʻi pe ʻi ha founga kehe, pea naʻe toki tautau leva honau sino kuo maté ʻi he ʻakaú, pe ʻuluʻakau, ko ha fakatātā fakaefakatokanga ki he niʻihi kehé. (Teu 21:22, 23; 2Sā 21:6, 9) ʻI he taimi ʻe niʻihi naʻe haʻihaʻi pē ki he ʻakaú ʻe he kau Lomá ha tokotaha naʻe maʻukovia, ʻa ia ʻi he tuʻunga ko iá naʻá ne moʻui nai ai ʻi ha ngaahi ʻaho ki muʻa ke ne mate ʻi he langá, fieinuá, fiekaiá mo e velahia ʻi he laʻaá. ʻI he ngaahi tuʻunga kehé, hangē ko ia ko e tautea naʻe fai kia Sīsuú, naʻa nau tutuki ʻa e ongo nima mo e ongo vaʻe ʻo e tokotaha kuo fakahalaiaʻí ki ha ʻakau. (Luk 24:20; Sio 19:14-16; 20:25; Ngā 2:23, 36)—Sio ki he ʻAKAU FAKAMAMAHI.

  • ʻAkau Fakamamahi.

    Ko e liliu ia ʻo e foʻi lea faka-Kalisi ko e stau·rosʹ, ʻoku ʻuhingá ko ha ʻakau pe pou ʻoku tuʻu hangatonu, hangē ko ia naʻe tāmateʻi ai ʻa Sīsuú. ʻOku ʻikai ha fakamoʻoni naʻe ʻuhinga ʻa e foʻi lea faka-Kalisí ko ha kolosi, hangē ko hono ngāueʻaki ʻe he kau panganí ko ha fakaʻilonga fakalotu ʻi he ngaahi senituli lahi ki muʻa ʻia Kalaisí. Ko e “ʻakau fakamamahí” ʻokú ne fakahaaʻi ʻa e ʻuhinga kakato ʻo e muʻaki foʻi leá, koeʻuhí ʻoku toe ngāueʻaki ʻa e foʻi lea ko e stau·rosʹ, ke fakahaaʻi ʻaki ʻa e fakamamahi, faingataʻaʻia mo e tuʻunga fakamā ʻe fehangahangai mo e kau muimui ʻo Sīsuú. (Māt 16:24; Hep 12:2)—Sio ki he ʻAKAU.

  • ʻAkau Ifo Kona.

    ʻOku ngāueʻaki fakaefakatātā ia ʻi he Tohi Tapú ke fakamatalaʻi ʻaki ʻa e ngaahi nunuʻa kovi ʻo e ʻulungaanga taʻetāú, nofo pōpula, fakamaau taʻetotonu, mo e tafoki ʻo fakafepaki ki he moʻoní.—Teu 29:18; Pal 5:4; Sel 9:15; ʻĒm 5:7.

  • ʻAkau-Kiiʻi.

    Ko ha meʻangāue ki he tautea ʻi he nofo pilīsoné. Ko e ngaahi meʻa kiiʻi ʻe niʻihi naʻe ʻai pē ia ki he ongo vaʻé, lolotonga ia naʻe ʻai ʻe he niʻihi ʻa e sinó ke pikoua, ʻo ʻai nai ki he ongo vaʻé, ongo nimá, pea mo e kiá.—Sel 20:2; Ngā 16:24.

  • ʻAkau ʻo e Moʻui.

    Ko ha fuʻu ʻakau ʻi he ngoue ʻo ʻĪtení. ʻOku ʻikai ke fakahaaʻi ʻe he Tohi Tapú naʻe ʻi ai ha meʻa foaki moʻui ʻi hono fuá; ʻi hono kehé, naʻá ne fakafofongaʻi ʻa e fakapapauʻi ʻe he ʻOtuá ʻa e moʻui taʻengata ki he faʻahinga te ne fakaʻatā ke nau kai mei hono fuá.—Sēn 2:9; 3:22.

  • ʻAkau ʻo e ʻIlo ʻo e Lelei mo e Kovi.

    Ko ha fuʻu ʻakau ʻi he ngoue ʻo ʻĪtení naʻe ngāueʻaki ʻe he ʻOtuá ko ha fakaʻilonga ʻo ʻene totonu ke fokotuʻu ʻa e ngaahi tuʻunga ki he faʻahinga ʻo e tangatá ki he meʻa ʻoku “leleí” mo e meʻa ʻoku “koví.”—Sēn 2:9, 17.

  • ʻĀkeia.

    ʻI he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané, ko e vahefonua Loma ia ʻo e fakatonga ʻo Kalisí mo hono kolomuʻá ʻi Kolinitō. Naʻe kau ki ʻĀkeia ʻa e kotoa ʻo Peloponisí mo e konga tefito ʻo e konitinēniti ʻo Kalisí. (Ngā 18:12)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E13.

  • ʻAlamoti.

    Ko ha foʻi lea fakamūsika ʻoku ʻuhingá ko e “Kau Taʻahine; Kau Finemui,” ʻo ngalingali ʻoku fakahuʻunga ia ki he ngaahi leʻo solo ʻo e kau finemuí. ʻOku hangehangē naʻe ngāueʻaki ia ke fakahaaʻi ko ha konga ʻo e foʻi fasí pe meʻalea ʻoku tā fakataha mo iá naʻe pau ke ʻi ha nota māʻolunga.—1Ka 15:20; Sam 46:Fkt.

  • ʻAlapa.

    Ko e teleʻa loto fonua ʻa ia ʻoku huʻu ki he Tongá mei he ngaahi tahifo ʻo Moʻunga Heamoní, ʻo tokoto ʻi he Tahi Kālelí mo e Vaitafe Sioataní, pea ʻoku ʻalu hifo ki lalo mei he lēvolo ʻo e tahí ʻo faʻu ai ʻa e tokotoʻanga ʻo e Tahi Māsimá, pea lele fakatonga ai pē ki he Konga Tahi ki Loto Fonua ʻo ʻAqaba ʻi he Tahi Kulokulá.—Teu 1:7; Sos 11:16; Sel 39:4.

  • ʻAlapasita.

    Ko hono ui ia ʻo e fanga kiʻi siā meʻa fakanamulelei naʻe muʻaki ngaohi mei ha maka naʻe maʻu ofi ki Alabastron, ʻIsipite. Ko e fanga kiʻi ʻaiʻanga meʻa peheé naʻe faʻa ngaohi ia ʻo fāsiʻi hono ngutú ke lava ʻo tāpuniʻi malu ke taʻofi ha ʻalu ki tuʻa ʻa e meʻa fakanamulelei mahuʻingá. Naʻe uiʻaki foki ʻa e maká ʻa e hingoa tatau.—Mak 14:3.

  • ʻAleopeiko.

    Ko ha foʻi māʻolunga ʻi ʻAtenisi, ʻi he tokelau-hihifo ʻo e ʻĀkolopolisí. Ko e hingoa foki ia ʻo e fakamaauʻanga naʻe fai ai ʻa e ngaahi fakatahá. Naʻe ʻave ʻa Paula ki he ʻAleopeikó ʻe he kau filōsefa Sitoikó mo e ʻEpikulioó ke ne fakamatala ki heʻene tuí.—Ngā 17:19.

  • ʻĀlifa mo e ʻŌmeka.

    Ko hono ui ia ʻo e ʻuluaki mataʻitohi mo e mataʻitohi fakamuimui taha ʻi he ʻalafapeti faka-Kalisí; ʻoku ngāueʻaki fakataha kinaua ʻo tuʻo tolu ʻi he tohi Fakahaá ko ha hingoa fakalakanga ki he ʻOtuá. ʻI he ngaahi potutohi ko ení ʻoku ʻuhinga tatau ʻa e kupuʻi lea ko ení mo e “ʻuluakí mo e fakamuimuí” pea mo e “kamataʻangá mo e ngataʻangá.”—Fkh 1:8; 21:6; 22:13.

  • ʻAlunga ʻo e ʻEiki.

    Ko ha kupuʻi lea naʻe ngāueʻaki fakaefakatātā ʻi he Folofolá ʻo ʻuhingá ki ha faʻahinga ngāue pe tōʻonga ʻa ia ʻoku fakahōifua pe taʻefakahōifua kia Sihova. Ko e faʻahinga naʻa nau hoko ko e kau muimui ʻo Sīsū Kalaisí naʻe lave kiate kinautolu ʻoku nau kau ki he “ʻAlunga ʻo e ʻEikí,” ʻa ia, naʻa nau tauhi ha founga moʻui naʻe fakatefito ʻi he tui kia Sīsū Kalaisi, ʻo muimui ʻi heʻene faʻifaʻitakiʻangá.—Ngā 19:9.

  • ʻĀmaketone.

    Mei he foʻi lea faka-Hepelū ko e Har Meghid·dohnʹ, ʻoku ʻuhingá ko e “Moʻunga ʻo Mekito.” ʻOku fekauʻaki ʻa e foʻi leá mo e “tau ʻo e ʻaho lahi ʻo e ʻOtua Māfimafi-Aoniú” ʻa ia ʻoku fakatahataha ai ʻa e “ngaahi tuʻi ʻo e māmani kotoa kuo nofoʻí” ke faitau mo Sihova. (Fkh 16:14, 16; 19:11-21)—Sio ki he MAMAHI LAHI, FUʻU.

  • ʻĀngelo, Kau.

    Mei he foʻi lea faka-Hepelū ko e mal·ʼakhʹ mo e foʻi lea faka-Kalisi ko e agʹge·los. Ko e ʻuhinga fakafoʻilea ʻo e ongo foʻi leá fakatouʻosi ko e “talafekau” ka ʻoku liliu ia ko e “ʻāngelo” ʻi he taimi ʻoku ʻuhinga ai ki he kau talafekau laumālié. (Sēn 16:7; 32:3; Sēm 2:25; Fkh 22:8) Ko e kau ʻāngeló ko e ngaahi meʻamoʻui laumālie mālohi kinautolu, naʻe fakatupu ʻe he ʻOtuá ʻi ha taimi fuoloa ki muʻa ke fakatupu ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá. ʻOku toe lave kiate kinautolu ʻi he Tohi Tapú ko e ‘laui mano māʻoniʻoni,’ ‘ngaahi foha ʻo e ʻOtuá,’ mo e ‘ngaahi fetuʻu pongipongi.’ (Teu 33:2; Sop 1:6; 38:7) Naʻe ʻikai ke ngaohi kinautolu fakataha mo e malava ke nau fakatupu ha faʻahinga pē ʻo kinautolu ka naʻe fakatupu tāutaha kinautolu. ʻOku laka hake honau tokolahí ʻi he toko teau milioná. (Tan 7:10) ʻOku fakahaaʻi ʻe he Tohi Tapú ʻoku ʻi ai honau hingoa fakafoʻituitui mo honau ngaahi ʻulungaanga makehe, neongo ia ʻoku nau fakafisi anga-fakatōkilalo ke fai ange kiate kinautolu ʻa e lotú, pea ko e tokolahi tahá ʻoku aʻu ʻo nau fakaʻehiʻehi mei hono fakahaaʻi honau hingoá. (Sēn 32:29; Luk 1:26; Fkh 22:8, 9) ʻOku nau maʻu ʻa e ngaahi tuʻunga kehekehe pea ʻoku vaheʻi kiate kinautolu ha ngaahi ngafa kehekehe, ʻo kau ai ʻa e ngāue ʻi he ʻao ʻo e taloni ʻo Sihová, fakahaaʻi ʻa ʻene ngaahi pōpoakí, poupou mai ki he kau sevāniti fakaemāmani ʻa Sihová, fakahoko ʻa e ngaahi fakamaau ʻa e ʻOtuá, pea poupou ki hono malangaʻi ʻa e ongoongo leleí. (2Tu 19:35; Sam 34:7; Luk 1:30, 31; Fkh 5:11; 14:6) Te nau poupouʻi ʻa Sīsū ʻi he kahaʻú ʻi he faitau ʻi he tau ʻo ʻĀmaketoné.—Fkh 19:14, 15.

  • ʻĀngelo-Pule.

    ʻOku ʻuhingá ko e “taki ʻo e kau ʻāngeló.” Ko e foʻi lea tānaki mei mui ko e “pule” ʻoku ʻuhingá ko e “taki” pe “tefito.” Ko e fakamatala ko ení, fakataha mo e moʻoniʻi meʻa ko ia ko e “ʻāngelo-pulé” ʻi he Tohi Tapú ʻoku ngāueʻaki pē ia ʻi he singulalí, ʻoku fakahaaʻi ai ʻoku taha pē ʻa e ʻāngelo-pulé. ʻOku ʻomai ʻe he Tohi Tapú ʻa e hingoa ʻo e ʻāngelo-pulé, ʻo fakahaaʻi ia ko Maikeli.—Tan 12:1; Sut 9; Fkh 12:7.

  • ʻĀpipi.

    Ko e muʻaki hingoa ia ʻo e ʻuluaki māhina ʻi he tohimāhina toputapu faka-Siú pea ko e māhina ia hono fitu ʻi he tohimāhina ʻa e māmaní. ʻOku ʻuhingá ko e “Ngaahi Vaʻa Kei Mata (ʻo e Uité)” pea naʻe lele ia mei he vaeuaʻanga ʻo Maʻasí ki he vaeuaʻanga ʻo ʻEpelelí. ʻI he hili ʻa e foki mai ʻa e kau Siú mei Pāpiloné, naʻe ui ia ko Nīsani. (Teu 16:1)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E15.

  • ʻApositolo.

    Ko e ʻuhinga tefito ʻo e foʻi leá ko e “tokotaha naʻe fekauʻi atu,” pea ʻoku ngāueʻaki ia fekauʻaki mo Sīsū pea mo e faʻahinga ʻe niʻihi ʻa ia naʻe fekauʻi atu ke nau ngāue maʻá e niʻihi kehé. ʻOku faʻa ngāueʻaki ia ki he kau ākonga ʻa ia naʻe fili ʻe Sīsū tonu ko ha kulupu ʻo e kau fakafofonga kuo fakanofo ʻe toko 12.—Mak 3:14; Ngā 14:14.

  • ʻAsaseli.

    Ko ha hingoa faka-Hepelū ʻoku ngalingali ʻoku ʻuhingá ko e “Kosi ʻOku Puli Atú.” ʻI he ʻAho ʻo e ʻUfiʻufi Angahalá, ko e kosi naʻe vaheʻi ki he ʻAsaselí naʻe tuku atu ia ki he toafá, ʻo ne fakatātaaʻi ʻa hono ʻave ʻa e angahala ʻa e puleʻangá ʻi he taʻu kuo mahili atú.—Liv 16:8, 10.

  • ʻAsiteloti.

    Ko ha ʻotua fefine Kēnani ʻo e taú mo e fakafanaú, ko e uaifi ʻo Pēalí.—1Sā 7:3.

  • ʻĀtali.

    Ko e hingoa ia ʻo e māhina hono 12 ʻi he tohimāhina toputapu faka-Siú ʻi he hili ʻa e ʻave fakamālohi ki Pāpiloné, pea ko e māhina ia hono 6 ʻi he tohimāhina ʻa e māmaní. Naʻe lele ia mei he vaeuaʻanga ʻo Fepuelí ki he vaeuaʻanga ʻo Maʻasí. (Est 3:7)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E15.

  • ʻAukai.

    Ko e fakaʻehiʻehi mei he meʻakai kotoa pē ʻi ha foʻi vahaʻa taimi pau. Naʻe tōʻongaʻaki ʻe he kau ʻIsilelí ʻa e ʻaukai ʻi he ʻAho ʻo e ʻUfiʻufi Angahalá, ʻi he taimi ʻo e mamahí, pea ʻi he taimi naʻe fiemaʻu ai ha tataki mei he ʻOtuá. Naʻe fokotuʻu ʻe he kau Siú ha ʻaukai fakataʻu ʻe fā ke fakaʻilongaʻiʻaki ʻa e ngaahi meʻa fakalilifu ʻi honau hisitōliá. ʻOku ʻikai ko ha fiemaʻu pau ʻa e ʻaukaí ia ki he kau Kalisitiané.—Esl 8:21; ʻAi 58:6; Luk 18:12.

  • ʻAuʻau; ʻAuʻauʻanga Uite.

    Ko hono toʻo ʻa e foʻi uité mei hono kaú ʻaki hono tāmalaki pe ʻaki ʻa e ngaahi meʻangāue naʻe toho ʻe he fanga monumanú.

  • ʻAve Fakamālohi.

    Ko hono kapusi ha taha mei hono fonua tupuʻangá pe mei hono ʻapí, naʻe faʻa hoko ʻi he tuʻutuʻuni ʻa ha kau ikuna. ʻOku ʻuhinga ʻa e foʻi lea faka-Hepeluú ko e “mavahe atu.” Naʻe hokosia ʻe he kau ʻIsilelí ha ʻave fakamālohi lalahi ʻe ua. Ko e puleʻanga matakali ʻe hongofulu ʻi he tokelaú naʻe ʻave fakamālohi ʻe he kau ʻAsīliá, pea ki mui ai naʻe ʻave fakamālohi ʻe he kau Pāpiloné ʻa e puleʻanga matakali ʻe ua ʻi he tongá. Ko ha toenga mei he ongo ʻave fakamālohí fakatouʻosi naʻa nau foki ki honau fonuá ʻi he malumalu ʻo Kōlesi, ko e taki Pēsiá.—2Tu 17:6; 24:16; Esl 6:21.

  • ʻAʻake ʻo e Fuakava.

    Ko e puha naʻe ngaohi mei he papa sitimí pea naʻe kofuʻaki ʻa e koula, ʻa ia naʻe tauhi ʻi he Potu Fungani Toputapu ʻo e tāpanekalé pea ki mui ai ʻi he Potu Fungani Toputapu ʻo e temipale naʻe langa ʻe Solomoné. Naʻe ʻi ai hono tāpuni koula ʻataʻatā mo e ongo selupimi naʻá na fehāngaaki. Ko e meʻa tefito naʻe ʻi loto aí ko e ongo lauʻimaka ʻo e Fekau ʻe Hongofulú. (Teu 31:26; 1Tu 6:19; Hep 9:4)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E5 mo e E8.

  • ʻĒfoti.

    Ko ha kofu hangē ha ʻēpaní naʻe tui ʻe he kau taulaʻeikí. Naʻe tui ʻe he taulaʻeiki lahí ha ʻēfoti makehe, naʻe ʻi muʻa ʻi hono sifa-fatafatá ʻa e maka mahuʻinga ʻe 12. (ʻEk 28:4, 6)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E5.

  • ʻĒlami; Alamea, Kau.

    Ko e hako ʻo e foha ʻo Semi ko ʻĒlamí ʻa ia naʻe lahi ʻene nofo ʻi he ngaahi vahefonua mei he Ngaahi Moʻunga Lepanoní ʻo aʻu ki Mesopotēmia pea mei he Ngaahi Moʻunga Taurus ʻi he tokelaú ʻo ʻalu hifo ki Tāmasikusi pea fakalaka atu ai ki he tongá. Naʻe ui ʻa e feituʻu ko ení ko ʻĒlami ʻi he faka-Hepeluú, naʻe lave ki ai ki mui ko Sīlia, pea ko hono kakaí naʻe lave kiate kinautolu ko e kau Sīlia.—Sēn 25:20; Teu 26:5; Hōs 12:12.

  • ʻĒluli.

    Ko e hingoa ia ʻo e māhina hono ono ʻi he tohimāhina toputapu faka-Siú ʻi he hili ʻa e ʻave fakamālohi ki Pāpiloné, pea ko e māhina hono 12 ia ʻi he tohimāhina ʻa e māmaní. ʻOku lele ia mei he vaeuaʻanga ʻo ʻAokosí ki he vaeuaʻanga ʻo Sepitemá. (Neh 6:15)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E15.

  • ʻĒmeni.

    “Ke hoko ʻo pehē,” pe “moʻoni.” ʻOku haʻu ʻa e foʻi leá mei he tupuʻi lea faka-Hepelū ko e ʼa·manʹ, ʻa ia ʻoku ʻuhingá “ke hoko ʻo faitōnunga, falalaʻanga.” Naʻe leaʻaki ʻa e “ʻĒmení” ʻi he felotoi ki ha fuakava, ʻi ha lotu, pe ʻi ha fakamatala. ʻOku ngāueʻaki ia ʻi he tohi Fakahaá ko ha hingoa fakalakanga kia Sīsū.—Teu 27:26; 1Ka 16:36; Fkh 3:14.

  • ʻEpi.

    Ko e hingoa ia ʻo e māhina hono nima ʻi he tohimāhina toputapu faka-Siú ʻi he hili ʻa e ʻave fakamālohi ki Pāpiloné, pea ko e māhina ia hono 11 ʻi he tohimāhina ʻa e māmaní. Naʻe lele ia mei he vaeuaʻanga ʻo Siulaí ki he vaeuaʻanga ʻo ʻAokosí. ʻOku ʻikai ha lave ʻi he Tohi Tapú ki he hingoa ko iá; ʻoku lave pē ki ai ko e “māhina hono nimá.” (Nōm 33:38; Esl 7:9)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E15.

  • ʻĒsia.

    ʻI he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané, ko e hingoa ia ʻo e vahefonua Loma naʻe kau ki ai ʻa e feituʻu ʻa ia ko e tafaʻaki fakahihifo ia ʻo Toake ʻi he ʻaho ní, pea pehē ki he ngaahi motu matāfonua, hangē ko Samo mo Pātimosí. Ko hono kolomuʻá ko ʻEfesō. (Ngā 20:16; Fkh 1:4)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E13.

  • ʻEtanimi.

    Ko e hingoa ia ʻo e māhina hono fitu ʻi he tohimāhina toputapu faka-Siú pea ko e ʻuluaki māhina ia ʻi he tohimāhina ʻa e māmaní. Naʻe lele ia mei he vaeuaʻanga ʻo Sepitemá ki he vaeuaʻanga ʻo ʻOkatopá. ʻI he hili ʻa e foki ʻa e kau Siú mei Pāpiloné, naʻe ui ko Tīsili. (1Tu 8:2)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E15.

  • ʻIfalemi.

    Ko e hingoa ʻo e foha fika ua ʻo Siosifá; naʻe ngāueʻaki ʻa e hingoá ni ki mui ki he taha ʻo e ngaahi matakali ʻo ʻIsilelí. ʻI he hili hono vahevahe ʻo ʻIsilelí, ko ʻIfalemi, ʻa e matakali tuʻu-ki-muʻa tahá, naʻá ne fakafofongaʻi ʻa e puleʻanga matakali ʻe hongofulú fakakātoa.—Sēn 41:52; Sel 7:15.

  • ʻI Heni.

    ʻI he potutohi ʻe niʻihi ʻi he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané, ʻoku fakamatalaʻi ai ʻe he foʻi leá ni ʻa e ʻi heni fakatuʻi ʻa Sīsū Kalaisí mei he taimi ʻo ʻene ʻi hono taloni taʻehāmaí ko e Tuʻi Faka-Mīsaiá ʻo faai mai ai ki he ngaahi ʻaho fakaʻosi ʻo e fokotuʻutuʻu lolotongá. Ko e ʻi heni ʻa Kalaisí ʻoku ʻikai ko ha haʻu ia pea hoko atu ai ha mavahe fakavave; ʻi hono kehé ʻokú ne kāpui ha vahaʻa taimi kuo fakaʻilongaʻi.—Māt 24:3.

  • ʻIlilikumi.

    Ko ha vahefonua Loma ʻi he tokelau-hihifo ʻo Kalisí. Naʻe fononga ʻa Paula ʻo aʻu ki heni ʻi heʻene ngāue fakafaifekaú, ka ʻoku ʻikai ke fakahaaʻi pe naʻá ne malanga ʻi ʻIlilikumi pe naʻá ne aʻu pē ki ai. (Loma 15:19)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E13.

  • ʻInisēnisi.

    Ko ha fefiohi ʻo e toiʻi ʻakau namu-kakala mo e paʻame ʻoku tutu māmālie, ʻo ne ʻomai ha ngangatu namu-kakala. Ko ha ʻinisēnisi makehe naʻe fio ʻaki ʻa e meʻa ʻe fā naʻe ngaohi ke ngāueʻaki ʻi he tāpanekalé mo e temipalé. Naʻe tutu pongipongi mo poʻuli ia ʻi he ʻōlita ʻo e ʻinisēnisí ʻi he loki Toputapú, pea ʻi he ʻAho ʻo e ʻUfiʻufi Angahalá, naʻe tutu ia ʻi loto ʻi he loki Fungani Toputapú. Naʻá ne fakatātaaʻi ʻa e ngaahi lotu fakahōifua ʻa e kau sevāniti faitōnunga ʻa e ʻOtuá. Naʻe ʻikai fiemaʻu ke ngāueʻaki ia ʻe he kau Kalisitiané.—ʻEk 30:34, 35; Liv 16:13; Fkh 5:8.

  • ʻInisēnisi Hinehina.

    Ko ha toiʻi ʻakau pakupaku mei he ʻakau mo e kalasi ʻe niʻihi ʻo e vaó ʻi he faʻahinga ʻo e Boswellia. ʻI he taimi naʻe tutu aí, naʻe ʻalaha namu-lelei. Naʻe kau ia ʻi he ʻinisēnisi toputapu naʻe ngāueʻaki ʻi he tāpanekalé mo e temipalé. Naʻe ʻoatu fakataha ia mo e ngaahi feilaulau meʻakaí pea naʻe tuku ia ʻi he ʻotu taki taha ʻo e mā foaki ʻi he Potu Toputapú.—ʻEk 30:34-36; Liv 2:1; 24:7; Māt 2:11.

  • ʻIoke.

    Ko ha vaʻakau naʻe ʻai ki he funga uma ʻo ha tokotaha, naʻe tautau ʻi he tuliki taki taha ha kavenga, pe ko ha vaʻakau pe ko ha meʻa naʻe faʻu ʻo ʻai ʻi he kia ʻo ha ongo monumanu ʻokú na toho ha meʻa (faʻa ngāueʻaki ʻa e fanga pulú) ki hono toho ha meʻangāue ʻi he ngoué pe ko ha saliote. Koeʻuhí naʻe faʻa ngāueʻaki ki he kau pōpulá ʻa e ngaahi ʻioke ke fuaʻaki ʻa e ngaahi kavenga mamafá, naʻe ngāueʻaki fakaefakatātā ʻa e ʻioké ke ne fakafofongaʻi ha nofo pōpula pe ko e fakamoʻulaloa ki ha tokotaha kehe, pehē foki ki he lōmekina mo e faingataʻaʻia. Ko hono toʻo pe motuhi ʻa e ʻioké naʻe fakahaaʻi ai ʻa e fakatauʻatāinaʻi mei he nofo haʻisiá, lōmekiná, mo e ngaohikoviá.—Liv 26:13; Māt 11:29, 30.

  • ʻIsileli.

    Ko e hingoa naʻe ʻoange ʻe he ʻOtuá kia Sēkopé. Naʻe hoko ʻo ʻuhinga ʻi he taimi ʻe taha ki he kotoa ʻo hono ngaahi hakó. Ko e hako ʻo e foha ʻe toko 12 ʻo Sēkopé naʻe faʻa ui ko e ngaahi foha ʻo ʻIsileli, fale ʻo ʻIsileli, kakai (kau tangata) ʻo ʻIsileli, pe ko e kau ʻIsileli. Naʻe toe ngāueʻaki ʻa e ʻIsilelí ko e hingoa ki he puleʻanga matakali ʻe hongofulu naʻe mavahe mei he puleʻanga fakatongá, pea ki mui ai ko ha foʻi lea ia ki he kau Kalisitiane paní, ko e “ʻIsileli ʻa e ʻOtuá.”—Kal 6:16; Sēn 32:28; 2Sā 7:23; Lom 9:6.

  • ʻĪsope.

    Ko ha ʻakau ʻoku iiki ʻa hono ngaahi vaʻá mo e laú, naʻe ngāueʻaki ki hono afuhi ʻa e toto pe vai ʻi he ngaahi ouau fakamaʻá. Ko e ongo foʻi lea faka-Kalisi mo faka-Hepelū naʻe ngāueʻaki ʻi he Tohi Tapú ʻoku kau nai ki ai ʻa e faʻahinga ʻakau kehekehe. Ko e “ʻīsope” ʻoku ʻuhinga ki ai ʻa e Sione 19:29 ko ha faʻahinga ʻakau nai ia ʻoku tupu ʻo lahi feʻunga ʻo maʻu ai ha vaʻa ʻoku lōloa ʻa ia naʻe lava ke ʻohake ʻaki ʻa e konga vavae ʻo e uaine mahí ki he ngutu ʻo Sīsuú.—ʻEk 12:22; Sam 51:7.

  • ʻItāniti.

    ʻOku fekauʻaki ia mo e meʻa ʻoku taʻengata. Hangē ko ia ʻoku ngāueʻaki ʻi he Tohi Tapu ko ení, ko e foʻi leá ni ʻoku ʻuhinga iá ko e taʻengata, ka ʻoku ʻikai ʻuhinga ia ki hēvani.

  • ʻItiopea.

    Ko ha puleʻanga ʻi he kuonga muʻá ʻi he tafaʻaki fakatonga ʻo ʻIsipité. Naʻe kau ki ai ʻa e konga lahi taha ʻo e tafaʻaki fakatonga ʻo ʻIsipite ʻi onopōní pea mo Sutani ʻi onopōní. ʻOku ngāueʻaki ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻa e foʻi leá ni ʻi he faka-Hepeluú ko e “Kusa.”—Est 1:1.

  • ʻĪtomi.

    Ko ha hingoa ʻe taha naʻe uiʻaki ʻa ʻĪsoa, foha ʻo ʻAisaké. Ko e hako ʻo ʻĪsoá (ʻĪtomi) naʻa nau maʻu ʻa e feituʻu ko Seiá, ʻa e feituʻu moʻungaʻia ʻi he vahaʻa ʻo e Tahi Maté mo e Konga Tahi ki Loto Fonua ʻo ʻAqaba. Naʻe toe ʻiloa ia ko ʻĪtomi. (Sēn 25:30; 36:8)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E3 mo e E4.

  • ʻIufaletesi.

    Ko e vaitafe lōloa taha mo mahuʻinga taha ʻi he tonga-hihifo ʻo ʻĒsiá, pea ko e taha ia ʻi he ongo vaitafe lalahi ʻi Mesopotēmiá. ʻOku ʻuluaki lave ki ai ʻi he Sēnesi 2:14 ko e taha ʻo e vaitafe ʻe fā ʻo ʻĪtení. ʻOku faʻa ui ko e “Vaitafé.” (Sēn 31:21) Ko e ngataʻanga fakatokelau ia ʻo e vahefonua naʻe vaheʻi ki ʻIsilelí. (Sēn 15:18; Fkh 16:12)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E2.

  • ʻIunoke.

    ʻI he ʻuhinga fakafoʻileá, ko ha tangata kuo toʻo hono fakatangatá. Ko e kau tangata peheé naʻe faʻa fakanofo kinautolu ʻi he lotoʻā fakatuʻí ke hoko ko e kau fakafeʻao pe faʻahinga ʻoku nau tokangaʻi ʻa e kuiní mo e kau sinifú. ʻOku toe ʻuhinga ʻa e foʻi leá ki ha tangata ʻa ia naʻe ʻikai ko ha ʻiunoke moʻoni, ka ko ha ʻōfisa naʻe vaheʻi ki he ngaahi fatongia ʻi he lotoʻā ʻo e tuʻí. ʻOku ngāueʻaki fakaefakatātā ʻa e foʻi leá ki ha ‘ʻiunoke maʻá e Puleʻangá,’ ʻa ia ko ha taha ʻokú ne ngāueʻaki ʻa e mapuleʻi-kitá koeʻuhi ke ne kau kakato ange ki he ngāue ʻa e ʻOtuá.—Māt 19:12; Est 2:15; Ngā 8:27.

  • ʻOfa Mateaki.

    ʻOku faʻa liliu ia mei he foʻi lea faka-Hepelū ko e cheʹsedh, ʻo ʻuhingá ki he ʻofa ʻoku ueʻi ʻe he tukupā, anga-tonu, mateaki, mo e mātuʻaki pīkitai. ʻOku faʻa ngāueʻaki ia fekauʻaki mo e ʻofa ʻa e ʻOtuá ki he faʻahinga ʻo e tangatá, ka ko e toe ʻofa foki ia ʻoku fakahāhā ʻi he vahaʻa ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá.—ʻEk 34:6; Lut 3:10.

  • ʻOfa Maʻataʻatā.

    Ko ha foʻi lea faka-Kalisi fakataha mo e foʻi fakakaukau tefito ki ha meʻa ʻoku lelei mo fakaʻofoʻofa. ʻOku faʻa ngāueʻaki ʻa e foʻi leá ʻo ʻuhinga ki ha meʻaʻofa ʻi he anga-lelei pe ko ha tōʻonga ʻo e foaki ʻi he anga-lelei. ʻI he lave ki he ʻofa maʻataʻatā ʻa e ʻOtuá, ʻoku fakamatalaʻi ʻe he foʻi leá ha meʻaʻofa taʻetotongi ʻoku foaki nima-homo ʻe he ʻOtuá, ʻo ʻikai ʻamanekina ha totongi fakafoki. Ko ia ai, ko ha fakahāhā ia ʻo e foaki loto-lelei mo e ʻofa nima-homo mo e anga-lelei ʻa e ʻOtuá ki he faʻahinga ʻo e tangatá. ʻOku toe liliu ʻa e foʻi lea faka-Kalisí ʻaki ʻa e kupuʻi lea ko e “hōifua” mo e “meʻaʻofa ʻi he anga-lelei.” ʻOku foaki ia ki ha taha naʻe ʻikai te ne ngāueʻi pe tuha mo ia, ʻi hono ueʻi ʻataʻatā pē ʻe he nima-homo ʻa e tokotaha foakí.—2Ko 6:1; ʻEf 1:7.

  • ʻŌfisa Fakamaau, Kau.

    ʻI he malumalu ʻo e puleʻanga ʻo Pāpiloné, ko e kau fakamāú ko e kau ʻōfisa sivile ia ʻi he ngaahi vahefonua fakapuleʻangá naʻa nau ʻilo ʻa e laó pea nau maʻu ha mafai fakaefakamaau fakangatangata. ʻI he ngaahi kolonia Lomá, ko e kau pule ʻo e koló ko e kau pule ia ʻi he puleʻangá. Ko honau fatongiá naʻe kau ki ai hono tauhi maʻu ʻa e tuʻunga māú, puleʻi ʻa e ngaahi meʻa fakapaʻangá, fakamāuʻi ʻa e kau maumau-laó, pea faituʻutuʻuni ʻi hono fakahoko ʻo e tauteá.—Tan 3:2; Ngā 16:20.

  • ʻŌfisa Pule.

    Ko ha ʻōfisa tuʻunga māʻulalo ange ʻi ha situlape ʻi he puleʻanga Pāpiloné. ʻI he Tohi Tapú, ko e kau ʻōfisa pulé naʻa nau ʻi ha tuʻunga mafai ke pule ki he kau tangata poto ʻi he lotoʻā fakatuʻi ʻo Pāpiloné. ʻOku toe lave ki he kau ʻōfisa pulé ʻi he lolotonga ʻa e pule ʻa Tuʻi Talaiasi ko e Mītiá.—Tan 2:48; 6:7.

  • ʻŌlita.

    Ko ha meʻa ʻoku faʻu ki ʻolunga pe peletifoomu kuo ngaohiʻaki ʻa e kelekelé, maká, ko ha lauʻimaka, pe papa ʻoku ʻaofiʻaki ʻa e mētalé ʻa ia naʻe ʻohake ai ʻa e ngaahi feilaulaú pe ʻinisēnisí ʻi he lotú. ʻI he ʻuluaki loki ʻo e tāpanekalé mo e temipalé, naʻe ʻi ai ha kiʻi ‘ʻōlita koula’ ki hono ʻohake ʻo e ʻinisēnisí. Naʻe ngaohiʻaki ia ʻa e papa naʻe ʻaofiʻaki ʻa e koulá. Naʻe tuʻu ha fuʻu ‘ʻōlita kopa’ ki he ngaahi feilaulau tutú ʻi tuʻa ʻi he lotoʻaá. (ʻEk 27:1; 39:38, 39; Sēn 8:20; 1Tu 6:20; 2Ka 4:1; Luk 1:11)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E5 mo e E8.

  • ʻŌnike.

    Ko ha maka naʻe siʻi hifo hono mahuʻingá, ko ha maka mahuʻinga ʻoku lanu kehekehe (ʻuliʻuli, melomelo, kulokula, kulei, pe lanu mata) mo ʻalavalava hinehina. Naʻe ngāueʻaki ia ʻi he ngaahi kofu makehe ʻo e taulaʻeiki lahí.—ʻEk 28:9, 12; 1Ka 29:2; Sop 28:16.

  • ʻOtua Moʻoni.

    Ko hano liliu ia ʻo e kupuʻi lea faka-Hepelū ki he “a e ʻOtua.” ʻI he ngaahi tuʻunga lahi, ko hono ngāueʻaki ko eni ʻo e muʻanauna paú ʻi he lea faka-Hepeluú ʻoku hoko ʻo fakaʻilongaʻi ai ʻa Sihova ko e ʻOtua moʻoni pē ia ʻe tahá ʻo kehe mei he ngaahi ʻotua loí. Ko e liliu ko e “ʻa e ʻOtua moʻoní” ʻoku mātuʻaki tauhi maʻu ai ʻa e ʻuhinga kakato ʻo e kupuʻi lea faka-Hepeluú ʻi he ngaahi potutohi ko iá.—Sēn 5:22, 24; 46:3; Teu 4:39.

  • ʻOtu Moʻunga Lepanoni.

    Ko e taha ʻo e ʻotu moʻunga ʻe ua ʻoku faʻuʻaki ʻa e moʻunga ʻo e fonua ko Lepanoní. Ko e ʻotu moʻunga Lepanoní ʻoku ʻi he hihifó, pea ko e ʻotu moʻunga fehangahangaí ʻoku ʻi he hahaké. ʻOku fakamavaeuaʻi ʻa e ʻotu moʻunga ʻe uá ʻe ha teleʻa lōloa mo kelekele lelei. ʻOku meimei mahiki hangatonu hake ʻa e ʻotu moʻunga Lepanoní mei he matāfonua Metiteleniané, pea ʻoku fakaʻavalisi ʻoku ʻi he vahaʻa ʻo e mita ʻe 1,800 mo e 2,100 ʻa hono tumutumú (fute ʻe 6,000 mo e 7,000) ʻa hono māʻolungá. ʻI he kuonga muʻá, naʻe ʻufiʻufi ʻaki ʻa Lepanoni ʻa e ngaahi ʻulu sita fakaʻofoʻofa, ʻa ia naʻe mahuʻinga lahi ki he ngaahi puleʻanga takatakaí. (Teu 1:7; Sam 29:6; 92:12)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E7.

  • ʻOvasia.

    Ko ha tangata ʻa ia ko hono fatongia tefitó ko hono tokangaʻi mo tauhi ʻa e fakatahaʻangá. Ko e foʻi fakakaukau tefitó ʻoku tupu mei he foʻi lea faka-Kalisi ko e e·piʹsko·pos ʻa ia ko e tokangaʻi fakaemaluʻi. Ko e ongo foʻi lea “ʻovasia” mo e “tokotaha mātuʻa” (pre·sbyʹte·ros) ʻoku ʻuhinga ia ki he tuʻunga tatau ʻi he fakatahaʻanga Kalisitiané, ʻo fakahaaʻi ʻe he “tokotaha mātuʻá” ʻa e ngaahi ʻulungaanga matuʻotuʻa ʻo e tokotaha ko ia kuo fakanofó, pea ʻoku fakamamafaʻi ʻe he “ʻovasiá” ʻa e ngaahi fatongia ʻoku fiemaʻu ʻi he tuʻunga ko ení.—Ngā 20:28; 1Tī 3:2-7; 1Pi 5:2.

  • ʻŪlimi mo e Tūmemi.

    Ko ha ongo meʻa naʻe ngāueʻaki ʻe he taulaʻeiki lahí ʻi ha founga meimei tatau mo hono ngāueʻaki ʻo e lulú ke fakapapauʻiʻaki ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá ʻi he taimi naʻe fiemaʻu ai ʻi ha fehuʻi fakapuleʻanga mahuʻinga ke maʻu ha tali meia Sihová. Ko e ʻŪlimí mo e Tūmemí naʻe faʻo ia ʻi loto ʻi he sifa-fatafata ʻo e taulaʻeiki lahí ʻi he taimi naʻá ne hū ai ki he tāpanekalé. ʻOku hā ngali naʻe ngata hono ngāueʻaki kinauá ʻi he taimi naʻe fakaʻauha ai ʻe he kau Pāpiloné ʻa Selusalemá.—ʻEk 28:30; Neh 7:65.

  • ʻUluaki Fua.

    Ko e ʻuluaki fua ia ʻo e faʻahitaʻu utu-taʻú; ko e ʻuluaki ola ia pe fua ʻo ha faʻahinga meʻa. Naʻe fiemaʻu ʻe Sihova ʻa e puleʻanga ʻIsilelí ke foaki ange ʻenau ʻuluaki fuá kiate ia, pe ko ha tangata, monumanu pe ko ha fua ʻo e fonuá. ʻI he tuʻunga ko ha puleʻangá, naʻe foaki ʻe he kau ʻIsilelí ʻenau ʻuluaki fuá ki he ʻOtuá ʻi he Kātoanga ʻo e Mā Taʻelēvaní pea ʻi he Penitekosí. Ko e foʻi lea “ʻuluaki fuá” naʻe toe ngāueʻaki fakaefakatātā ia kia Kalaisi mo hono kau muimui paní.—1Ko 15:23; Nōm 15:21; Pal 3:9; Fkh 14:4.

  • ʻUluʻi-Pou.

    Ko e meʻa-teuteu ʻi ʻolunga ʻi ha fuʻu pou. Ko e ongo fuʻu ʻuluʻi-pou lalahi naʻe ʻi ʻolunga ʻi he ongo pou māhanga ko Siakini mo Pōasí ʻa ia naʻe tuʻu ʻi muʻa ʻi he temipale ʻo Solomoné. (1Tu 7:16)—Sio ki he Fakamatala Fakalahi E8.