Skip to content

Skip to table of contents

 A2

Ngaahi Tafaʻaki ʻo e Pulusinga ko Ení

Ko e Liliu Tohi Tapu ʻo e Māmani Foʻoú ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané naʻe tuku ange mai ia ʻi he lea faka-Pilitāniá ʻi he 1950, pea ko e kakato ʻo e Liliu Tohi Tapu ʻo e Māmani Foʻoú ʻo e Tohi Tapu Māʻoniʻoní naʻe pulusi ia ʻi he 1961. Talu mei ai, kuo maʻu ʻaonga ʻa e kau lautohi ʻe laui hongofulu miliona ʻi he ngaahi lea laka hake he 210 mei he liliu totonu kae laungofua ko eni ʻo e Tohi Tapu Māʻoniʻoní mei he muʻaki ngaahi leá.

Ko e Kōmiti Liliu Tohi Tapu Māmani Foʻoú ʻoku nau lāuʻilo ki he fiemaʻu ke ngāueʻaki ʻa e lea ʻoku aʻu ki he loto ʻo e tokotaha lautohi ʻi he ʻaho ní. ʻI he ʻuhinga ko ení, kuo fai ai ha muimui ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻi he founga hiki mo e ngaahi foʻi lea ʻe niʻihi ʻi he liliu ko ení, fakataha mo e fakakaukau ki he ngaahi taumuʻa ko ení:

  • Ngāueʻaki ʻo e lea fakaeonopooni mo mahinongofua. Ko e fakatātaá, ko e foʻi lea “paʻumutu” ʻoku ʻikai ʻiloʻi ia ʻe he tokolahi pea ʻoku liliu ia ko e “tokotaha feʻauaki” (Teutalōnome 23:17), pe “fefine feʻauaki.” (Nēhumi 3:4) ʻI he vakai ki he maʻuhala fekauʻaki mo e foʻi lea “tāupoʻou,” ʻoku liliu ia ʻi he tuʻunga lahi tahá ko e “fefine kei nofo anga-maʻa.” (Sēnesi 24:16) Ko e foʻi lea “vaine” kuo liliu ia ko e “fuʻu kālepi,” ʻo fakatatau ki he muʻaki ʻuhinga ʻo e foʻi leá.—Sēnesi 40:9; Sione 15:1.

  • Fakamāʻalaʻala ʻa e ngaahi foʻi lea Fakatohitapú. Ko e fakatātaá, ko e foʻi lea faka-Tonga ko e “kalusefai” ʻoku faʻa ngāueʻaki ia ʻo fekauʻaki mo hono tāmateʻi ʻo Sīsū ʻi ha kolosi pe ʻoku ʻuhinga iá ko e feilaulau ʻoku fai ʻe ha taha pe foaki atu kita maʻá e lelei ʻa e niʻihi kehé. ʻI he vakai atu ki he ngaahi maʻuhala lahi ʻo fekauʻaki mo e ʻuhinga ʻo e foʻi lea “kalusefaí,” ʻoku ngāueʻaki ʻe he liliu ko ení ʻa e ongo kupuʻi lea ‘tutuki ki he ʻakaú’ pe ‘tautau ʻi he ʻakaú’ ʻo fakatatau ki he founga ʻo hono tāmateʻi ʻo Sīsuú. (Mātiu 23:34; Luke 24:20) ʻI he founga meimei tatau, ko e foʻi lea kuo liliu ʻi he ngaahi liliu kehé ko e “ʻAho ʻo e Fakalelei,” kuo liliu ia ko e “ʻAho ʻo e ʻUfiʻufi Angahala” ke fakahaaʻi ʻa e ʻuhinga totonu ʻo e foʻi leá, pea fakakau ʻa e fakalea ʻe tahá ʻi ha fakamatala ʻi lalo. (Livitiko 23:27) Ko e foʻi lea ko e “ʻufiʻufi angahala” kuo liliu ia ʻo fakatatau ki he potutohí ko e “feilaulau ʻufiʻufi angahala” (ʻEkisoto 29:37) pe “huhuʻi.” (ʻEkisoto 30:16) Ko e foʻi lea ko e “fale tapu” ʻe lava ke maʻuhala ia ʻo ʻuhinga pē ki ha fale toputapu, kae kehe, koeʻuhi ko e ʻuhinga kakato ʻo e foʻi leá ʻoku toe kau ki ai ʻa e ngaahi feituʻu hangē ko e ʻafioʻanga fakahēvani ʻo e ʻOtuá, kuo liliu ʻa e foʻi leá ni ko e “feituʻu toputapu.”—Fakahā 11:19.

    ʻI he ngaahi liliu kehé, ko e foʻi lea faka-Hepelū ko e neʹphesh mo e foʻi lea faka-Kalisi ko e psy·kheʹ naʻe faʻa liliu ia ko e “laumālie.” Kae kehe, fakatuʻunga ʻi he potutohí, ko e muʻaki ongo foʻi lea ko iá ʻoku ʻuhinga nai ia (1) ki ha tokotaha, (2) ki he moʻui ʻa ha tokotaha, (3) ki he ngaahi meʻamoʻui, (4) ki he ngaahi holi mo e saiʻia ʻa ha tokotaha pe ʻi he ngaahi tuʻunga ʻe niʻihi, (5) naʻa mo e faʻahinga kuo maté. Koeʻuhi ko e ngāueʻaki ʻo e foʻi lea “laumālié” ʻoku ʻikai huʻufataha ia mo e ʻuhinga ʻo e muʻaki ngaahi foʻi leá naʻe fai ʻa e fili ke liliu ʻa e ongo foʻi leá ni ʻo fakatatau ki he potutohí. (Ko e fakatātaá, sio ki he Sēnesi 1:20; 2:7; Livitiko 19:28; Maʻake 12:30.)

    Ko e foʻi lea faka-Hepelū ko e “Seoli” mo e foʻi lea faka-Kalisi ko e “Hētesi” ʻoku ngāueʻaki ia ʻi he Tohi Tapú ʻo ʻuhingá ki he faʻitoka anga-maheni ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá. Kae kehe, ʻoku liliu ʻa e ongo foʻi leá ni ʻi he ngaahi liliu ʻe niʻihi ko e “heli” ʻa ia ʻe lava ke maʻuhala ia ʻoku ʻuhingá ki ha feituʻu ʻo e afi fakamamahi. Kuo ngāueʻaki ʻi he ngaahi liliu kehé ʻa e foʻi lea ko e “lolofonua” ʻa ia ʻoku fekauʻaki vāofi ia mo e māmani laumālié. (Teutalōnome 32:22; Siope 11:8; Saame 9:17) Ko ia ai, naʻe liliu ʻa e ongo foʻi lea ko e “Seoli” mo e “Hētesi” ʻo fakatatau ki he meʻa naʻe ʻuhinga ki ai ʻa e kau hiki Tohi Tapú, ‘ko e Faʻitoka.’ Ko e ongo foʻi lea ko e “Seoli” mo e “Hētesi” ʻoku fakakau ia ʻi he fakamatala ʻi laló.—Saame 16:10; Ngāue 2:27.

    Ko e ʻaho faka-Siu naʻe ui ko e “ʻAho ʻo e Teuteu” kuo liliu ia ʻi he ngaahi Tohi Tapu kehé ko e “Tokonaki,” kae kehe, ʻoku ngāueʻaki ʻi he liliu ko ení ʻa e kupuʻi lea ‘ʻAho ʻo e Teuteú’ ke fakahaaʻi ʻa e ʻaho ki muʻa ʻi he Sāpate faka-Siú.—Luke 23:54; Sione 19:14.

    Ko e ongo kupuʻi lea “monūʻiaā ka ko ia” pe “monūʻiaā ka ko kinautolu” ʻoku faʻa ngāueʻaki ia ʻi he ngaahi liliu kehé ʻi he Sāmé, Palōvēpí, pea ʻi he Malanga ʻi he Moʻungá ʻa Sīsuú. Kae kehe, ko e foʻi lea “fiefiá” ko ha liliu tonu ange ia ʻo e muʻaki ongo foʻi lea Fakatohitapu naʻe ngāueʻakí, he ko e lea faka-Hepeluú mo e faka-Kalisí fakatouʻosi ʻoku ʻi ai ʻena foʻi lea makehe ki he “monūʻiá” (Faka-Hepelū, ba·rakhʹ; faka-Kalisi, eu·lo·geʹo). ʻIkai ko ia pē, ko e “monūʻiaā” ʻoku ʻi ai ʻa e foʻi fakakaukau ʻo e ngāue ko hono tāpuakiʻi, lolotonga ia ko e “fiefia ē” ʻoku fakamanatu mai ai ʻa e tuʻunga ʻoku maʻu mei he tāpuaki ʻa e ʻOtuá. Ko e liliu ko ení ʻoku ngāueʻaki ai ʻa e kupuʻi lea ko e “fiefia ē ko ia” pe “fiefia ē ko kinautolu” koeʻuhí ke maʻu ʻa e ʻuhinga ʻo e ongo muʻaki leá.—Saame 2:12; Palōveepi 8:32; Mātiu 5:3.

    Pehē foki, ko e foʻi lea “kofuua” naʻe ngāueʻaki ia ʻi heʻene ʻuhinga ki he ʻōkani ʻo e sinó. Kae kehe, ʻi hono ngāueʻaki fakaefakatātā ʻi he ngaahi veesi hangē ko ia ʻi he Saame 7:9 mo e 26:2 mo e Fakahā 2:23, ko e foʻi fakakaukau ʻoku ʻuhinga ki aí ko e “ngaahi ongoʻi lolotó” pe “ngaahi fakakaukau lolotó” pe “ngaahi fakakaukau loloto tahá” ʻoku fakahaaʻi ia ʻi he potutohi tefitó, pea ko e foʻi fakakaukau ʻi he liliu fakafoʻileá ʻoku ʻoatu ia ʻi ha fakamatala ʻi lalo.

Ngaahi tafaʻaki kehe ʻo e pulusinga ko ení:

Ko e pulusinga Tohi Tapu ko ení ʻoku ʻi ai ha ngaahi fakamatala ʻi lalo ʻoku fakangatangata. Ko e fakamatala ʻi laló ʻoku ʻi he ngaahi tuʻunga ko ení:

  • “Pe” Ko e toe ngaahi founga ia ʻe lava ke fakalea ʻaki ʻa e fakamatalá mei he faka-Hepeluú, faka-Alameá, pe faka-Kalisí ʻa ia te ne fakahaaʻi ʻa e foʻi fakakaukau fakalūkufua tatau.—Sēnesi 1:2, fakamatala ʻi lalo ʻi he “lala”; Siosiua 1:8, “leʻo-siʻi ia.”

  • “Pe ngalingali” Ko e toe ngaahi founga ia ʻe lava ke fakalea ʻaki ʻa e fakamatalá ʻa ia ʻe fakahaaʻi ai ha foʻi fakakaukau mahuʻinga fakalūkufua kae kiʻi kehe ia.—Sēnesi 10:12, “Ko e kolo lahí eni”; Sākalaia 14:21, “tokotaha Kēnani.”

  • “Fakafoʻilea” Ko ha liliu fakafoʻilea mei he faka-Hepeluú, pe faka-Kalisí pe ko e ʻuhinga tefito ʻo ha kupuʻi lea ʻi he muʻaki leá.—Sēnesi 30:22, “feitama”; ʻEkisoto 32:9, “loto-fefeka.”

  • Fakamatala ki he ʻuhingá mo e puipuituʻá ʻUhinga ʻo e ngaahi hingoá (Sēnesi 3:17, “ʻĀtama”; ʻEkisoto 15:23, “Mala”); ngaahi fakaikiiki fekauʻaki mo e ngaahi fua mamafa mo e ngaahi fua (Sēnesi 6:15, “kiupite”); ko e hoanauná ʻokú ne fakafofongaʻi ʻa e hingoá (Sēnesi 49:25, “ia”); fakamatala ʻaonga ʻi he Fakamatala Fakalahí mo e Lea mo Hono ʻUhingá.—Sēnesi 37:35, “Faʻitoka”; Mātiu 5:22, “Kihena.”

Ko e konga ʻi muʻa, ʻoku fakakaveinga “Ko ha Talateu ki he Folofola ʻa e ʻOtuá,” ʻoku ʻi ai ha ʻautilaine ʻo e ngaahi akonaki tefito ʻoku maʻu ʻi he Tohi Tapú. ʻOku hoko atu ʻi he kano-tohi ʻo e Tohi Tapú ʻa e “Tēpile ʻo e Ngaahi Tohi ʻo e Tohi Tapú,” ko e “Lea ʻi he Tohi Tapú mo Hono Vēsí” mo e “Lea mo Hono ʻUhinga ʻo e Ngaahi Foʻi Lea ʻi he Tohi Tapú.” Ko e Lea mo Hono ʻUhingá ʻoku tokoniʻi ai ʻa e tokotaha lautohí ke ne mahinoʻi ʻa e ngaahi kupuʻi lea kuo filifili ʻo fakatatau ki honau ngāueʻaki fakahangatonu ki he Tohi Tapú. ʻOku ʻi he Fakamatala Fakalahi A ʻa e ngaahi konga ko ení: “Ngaahi Tefitoʻi Moʻoni ʻo e Liliu Tohi Tapú,” “ Ngaahi Tafaʻaki ʻo e Pulusinga ko Ení,” “Founga ʻo e Aʻu Mai Kiate Kitautolu ʻa e Tohi Tapú,” “Ko e Huafa Fakaʻotuá ʻi he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú,” “Ko e Huafa Fakaʻotuá ʻi he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané,” “Saati: Kau Palōfita mo e Ngaahi Tuʻi ʻo Siuta mo ʻIsilelí,” mo e “Ngaahi Meʻa Tefito Ne Hoko ʻi he Moʻui ʻa Sīsū ʻi he Māmaní.” ʻOku ʻi he Fakamatala Fakalahi E ʻa e ngaahi mape, ngaahi saati, mo e fakamatala ʻaonga kehe ki he kau ako fakamākukanga ʻo e Tohi Tapú.

ʻI he kano-tohi tefito ʻo e Tohi Tapú, ʻoku fakaeʻa mai ʻi he tohi taki taha ha ʻautilaine ʻo e meʻa ʻi loto ʻi hono ngaahi vahé, fakataha mo e ngaahi veesi felāveʻi mo ia, ʻo ʻoange ai ki he tokotaha lautohí ha vakai fakalūkufua ki he tohí fakakātoa. ʻI he kamataʻanga ʻo e Saame ʻe niʻihi ʻoku ʻomai ai ʻe he kau hiki Tohi Tapú ha fakamatala lahi ange ke fakahaaʻi ʻaki ʻa e tokotaha-tohí, fakamatala puipuituʻa, ngaahi fakahinohino fakamūsika, pe ko e ngāueʻaki pe taumuʻa ʻo e sāmé. Ko e fakamatala ko ení ʻoku ʻiloa ia ko e Fakamatala Talateu. Ko e kōlomu ʻi loto-mālie ʻi he peesi taki taha ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi maʻuʻanga fakamatala he tafaʻakí, ʻo fakahaaʻi ai ʻa e ngaahi veesi ʻoku felāveʻi mo ia ʻi he Tohi Tapú.