Skip to content

Skip to table of contents

A1

Ngaahi Tefitoʻi Moʻoni ʻo e Liliu Tohi Tapú

Ko e Tohi Tapú naʻe ʻuluaki hiki ia ʻi he lea faka-Hepelū, faka-Alamea, mo e faka-Kalisi ʻo e kuonga muʻá. ʻI he ʻahó ni ʻoku ala maʻu kakato ia pe ʻi hano konga ʻi he lea ʻe 3,000 tupu. Ko e tokolahi taha ʻo e kakai ʻoku nau lau ʻa e Tohi Tapú ʻoku ʻikai te nau mahinoʻi ʻa e muʻaki ngaahi leá pea ko ia ai kuo pau ke nau fakafalala ki hano liliu. Ko e hā ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku totonu ke ne tataki ʻa hono liliu ʻo e Tohi Tapú, pea naʻe anga-fēfē hono puleʻi ʻe he ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ení ʻa hono liliu ʻo e Liliu Tohi Tapu ʻo e Māmani Foʻoú ʻo e Tohi Tapu Māʻoniʻoní?

ʻOku fakaʻosiʻaki nai ʻe he niʻihi ʻo pehē ko ha liliu mātuʻaki fakafoʻilea ʻi he founga ʻa e ʻinitaliniā ʻe malava ai ʻa e tokotaha lautohí ke ne aʻu ki he ofi taha ʻo e meʻa naʻe fakamatalaʻi ʻi he ngaahi muʻaki leá. Kae kehe, ʻoku ʻikai ke pehē maʻu pē. Fakakaukau ange ki ha ngaahi ʻuhinga ʻe niʻihi:

  • ʻOku ʻikai ha ongo lea ʻe ua te na tatau mātē ʻi he kalamá, foʻi leá, pea mo e faʻunga ʻo e sētesí. Ko ha palōfesa ʻi he lea faka-Hepeluú ko S. R. Driver, naʻá ne tohi ʻo pehē ko e ngaahi leá “ʻoku kehekehe ʻo ʻikai ʻi he kalamá pē mo hono tupuʻangá, kae toe pehē foki . . . ʻi he founga ʻoku fakatupulekina ai ʻa e ngaahi foʻi fakakaukaú ʻi ha sētesi.” ʻOku fiemaʻu ʻi he ngaahi lea kehekehe ia ha ngaahi sīpinga fakakaukau mātuʻaki kehe. “Ko ia ai,” ko e hoko atu ia ʻa Palōfesa Driver, “ko e ngaahi faʻunga ʻoku ngāueʻaki ʻi he sētesí ʻi he ngaahi lea kehekehé ʻoku ʻikai ke tatau.”

  • ʻOku ʻikai ha lea ʻi onopooni te ne fakahaaʻi tonu mātē atu ʻa e ngaahi foʻi lea mo e kalama ʻo e lea faka-Hepelū, faka-Alamea, mo e lea faka-Kalisi ʻo e liliu ʻo e Tohi Tapú, ko ia ko ha liliu fakafoʻilea ʻo e Tohi Tapú ʻe lava ke taʻemahino pe ʻe aʻu ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻo ne fakahoko atu ha foʻi ʻuhinga hala.

  • Ko e ʻuhinga ʻo ha foʻi lea pe ko ha kupuʻi lea ʻe kehekehe nai ia ʻo fakatuʻunga ʻi he potutohi ʻoku ngāueʻaki ai iá.

ʻE lava nai ʻe ha tokotaha liliu-lea ke ne fakahaaʻi atu ʻa e liliu fakafoʻilea ʻo e muʻaki leá ʻi ha ngaahi konga ʻe niʻihi, ka kuo pau ke ne mātuʻaki tokanga ʻi hono fai ʻení.

Ko e ngaahi fakatātā eni ʻe niʻihi ʻo e malava ke fakaʻuhingahalaʻi ʻa e liliu fakafoʻileá:

  • ʻOku ngāueʻaki ʻe he Tohi Tapú ʻa e foʻi lea ko e “mohe” ʻi he ngaahi tuʻunga ʻe niʻihi ʻo ʻuhingá ki he mohe fakaesino mo e mate. (Mātiu 28:13; Sione 11:11) ʻI he taimi ʻoku ngāueʻaki ai ʻa e foʻi leá ni ʻi he potutohi ʻoku ʻuhinga ki he maté, ʻoku lava ke ngāueʻaki ai ʻe he kau liliu Tohi Tapú ʻa e fakalea hangē ko e “mohe ʻi he maté,” ʻa ia ʻoku tokoni ia ki he tokotaha lautohi ʻi onopōní ke ʻoua te ne fetoʻoaki.—1 Kolinitō 7:39; 1 Tesalonaika 4:13; 2 Pita 3:4.

  • Naʻe ngāueʻaki ʻe he ʻapositolo ko Paulá ha kupuʻi lea ʻoku hā ʻi he ʻEfesō 4:14 ʻa ia ʻoku lava ke liliu fakafoʻilea ko e “ʻi he vaʻingaʻaki ʻe he kau tangatá ʻa e foʻi taisí.” Ko e ʻitiome fakakuongamuʻa ko ení ʻoku lave ia ki he tōʻonga ʻo hono kākaaʻi ʻa e niʻihi kehé ʻi hono ngāueʻaki ʻa e foʻi taisí. ʻI he ngaahi lea lahi tahá, ko hano liliu fakafoʻilea ʻo e fakahuʻunga ko ení ʻoku ʻikai ke fuʻu ʻuhinga ia. Ko hono liliu ʻa e kupuʻi leá ni ko e “olopoto ʻa e tangatá,” ko ha founga mahino ange ia ki hono maʻu ʻa e ʻuhingá.

  • ʻI he Loma 12:11, ʻoku ngāueʻaki ai ha kupuʻi lea faka-Kalisi ʻoku ʻuhinga fakafoʻilea, “ki he lili ʻa e laumālié.” ʻOku ʻikai ke fakahoko ʻe he fakalea ia ko ení ʻa e ʻuhinga naʻe fakataumuʻa ki aí ʻi he lea faka-Pilitāniá, ko ia ʻoku liliu ia ko e “loto-māfana ʻi he laumālié” ʻi he liliu ko ení.

  • MĀTIU 5:3

    Fakafoʻilea faka-Pilitāniá: “Ongoʻi masiva honau laumālié”

    Foʻi fakakaukaú: “Ko kinautolu ʻoku nau lāuʻilo ki heʻenau fiemaʻu fakalaumālié”

    ʻI he lolotonga ʻa e malanga ʻiloa ko e Malanga ʻi he Moʻungá, naʻe ngāueʻaki ai ʻe Sīsū ha kupuʻi lea ʻa ia ʻoku faʻa liliu ko e “Monūʻiaā ka ko kinautolu ʻoku ongoʻi masiva honau laumālié.” (Mātiu 5:3, King James Version) Ka ʻi he ngaahi lea lahi, ko ha liliu fakafoʻilea ʻo e kupuʻi leá ni ʻoku taʻemahino ia. ʻI he ngaahi tuʻunga ʻe niʻihi, ko hano liliu mātuʻaki fakafoʻilea ʻe lava ke fakahuʻunga ai ko e “ongoʻi masiva honau laumālié” ko ha ʻikai mafamafatatau fakaeʻatamai pe ko e ʻikai ke longomoʻui mo loto-pau. Kae kehe, naʻe akoʻi heni ʻe Sīsū ʻa e kakaí ko ʻenau fiefiá ʻoku fakatuʻunga ia, ʻo ʻikai ʻi hono fakalato ʻenau ngaahi fiemaʻu fakasinó, ka ʻi hono ʻiloʻi ʻa e fiemaʻu kiate kinautolu ʻa e tataki ʻa e ʻOtuá. (Luke 6:20) Ko ia ai, ko e ngaahi liliu hangē ko e “ko kinautolu ʻoku nau lāuʻilo ki heʻenau fiemaʻu fakalaumālié” pe “ko kinautolu ʻoku nau ʻiloʻi ʻa hono fiemaʻu kiate kinautolu ʻa e ʻOtuá” ʻokú ne fakahoko totonu ange ʻa e ʻuhinga ʻo e muʻaki kupuʻi leá.—Mātiu 5:3; The New Testament in Modern English.

  • ʻI he ngaahi potutohi lahi, ko e foʻi lea faka-Hepelū naʻe liliu ko e “fuaʻá” ʻoku fehoanaki ia mo e ʻuhinga anga-maheni ʻo e foʻi lea faka-Pilitāniá, ʻa ia, ko e ongoʻi ʻita koeʻuhi ko ha hā ngali taʻefaitōnunga ʻa ha kaumeʻa ofi pe ko e meheka ki he niʻihi kehé koeʻuhi ko e koloa ʻoku nau maʻú. (Palōveepi 6:34; ʻAisea 11:13) Kae kehe, ʻoku toe maʻu ʻe he foʻi lea faka-Hepelū tatau pē ha ʻuhinga ʻoku lelei. Ko e fakatātaá, ʻoku ngāueʻaki nai ia ki he “faivelenga,” pe loto-māfana fakaemaluʻi ʻa ia ʻoku fakahaaʻi ʻe Sihova ki heʻene kau sevānití pe ko ʻene “fiemaʻu ʻa e anga-līʻoa maʻataʻataá.” (ʻEkisoto 34:14; 2 Tuʻi 19:31; ʻIsikeli 5:13; Sākalaia 8:2) ʻOku toe ngāueʻaki nai ia ki he “mamahiʻi” ʻoku fai ʻe heʻene kau sevāniti faitōnungá ki he ʻOtuá pea ki he lotu kiate iá pe ko e ‘ʻikai ke nau makātakiʻi hano fakauouaʻi’ iá.—Saame 69:9; 119:139; Nōmipa 25:11.

  • Ko e foʻi lea faka-Hepelū ko e yadh ʻoku faʻa liliu ia ko e “nima,” kae fakatuʻunga ʻi he potutohí, ʻe lava ke liliu ʻa e foʻi leá ni ko e ‘mafai,’ “nima-homo,” “mālohi,” mo e toe ngaahi fakalea lahi kehe

    Ko e kupuʻi lea faka-Hepelū ʻoku faʻa ʻuhinga ki he nima fakaetangatá ʻoku lahi hono ngaahi ʻuhingá. Fakatuʻunga ʻi he potutohí, ʻe lava ke liliu ʻa e foʻi leá ni ko e ‘mafai,’ “nima-homo,” pe “mālohi.” (2 Sāmiuela 8:3; 1 Tuʻi 10:13; Palōveepi 18:21) Ko hono moʻoní, ko e foʻi lea ko ení ʻoku liliu ia ʻo laka hake ʻi he founga kehekehe ʻe 40 ʻi he pulusinga faka-Pilitānia ʻo e Liliu Tohi Tapu ʻo e Māmani Foʻoú ʻo e Tohi Tapu Māʻoniʻoní.

ʻI he vakai atu ki he ngaahi moʻoniʻi meʻa ko ení, ʻoku kau ki he liliu Tohi Tapú ha meʻa lahi ange ia ʻi hono liliu pē ha foʻi lea ʻi he muʻaki leá ʻaki ʻa e foʻi lea tatau ʻi he taimi taki taha ʻoku ʻasi mai aí. Kuo pau ke ngāueʻaki ʻe ha tokotaha liliu-lea ʻa e fakafuofua leleí koeʻuhi ke filifili ʻa e ngaahi foʻi lea ʻi he lea ʻoku liliu ki aí ʻa ē ʻokú ne fakahaaʻi lelei taha ʻa e ngaahi foʻi fakakaukau ʻo e potutohi ʻi he muʻaki leá. Tānaki atu ki ai, ʻoku ʻi ai ha fiemaʻu ke faʻu ʻa e ngaahi sētesí ʻi ha founga ʻoku fehoanaki mo e ngaahi lao ʻo e kalama ʻo e lea ʻoku liliu ki aí, ʻo ʻai ʻa e potutohí ke faingofua hono laú.

ʻI he taimi tatau pē, kuo pau ke fai ha fakaʻehiʻehi mei hono toe fakalea ʻo fuʻu tōtuʻa ʻa e potutohí. Ko ha tokotaha liliu-lea ʻokú ne fakamatalaʻi fakafaingofua tōtuʻa ʻa e Tohi Tapú ʻo fakatatau ki he anga ʻo ʻene fakatonuleaʻi ʻa e foʻi fakakaukau fakalūkufuá ʻe lava ke ne mioʻi ai ʻa e ʻuhinga ʻo e potutohí. Anga-fēfē? ʻE fakahū hala nai ʻe he tokotaha liliu-leá ʻene fakakaukaú ki he meʻa ʻoku ʻuhinga ki ai ʻa e muʻaki potutohí pe ko ʻene toʻo mei he muʻaki potutohí ʻa e ngaahi fakaikiiki mahuʻinga naʻe ʻi aí. Ko ia neongo ko hono fakamatalaʻi fakafaingofua ʻo e Tohi Tapú ʻe faingofua nai ai ki hono laú, ʻe hanga nai ʻe heʻene fuʻu tauʻatāina ko iá ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻo taʻofi ʻa e tokotaha lautohí mei heʻene maʻu ʻa e pōpoaki moʻoni ʻo e potutohí.

Ko e tomuʻa hehei fakatokāteliné ʻe lava noa pē ke ne fulihi ʻa e ngāue ʻa ha tokotaha liliu-lea. Ko e fakatātaá, ʻoku pehē ʻi he Mātiu 7:13: “ʻOku . . . ʻatā ʻa e hala ʻoku taki atu ki he ʻauhá.” Ko e kau liliu-lea ʻe niʻihi, kuo ueʻi nai kinautolu ʻe he tomuʻa hehei fakatokāteliné, ʻo nau ngāueʻaki ai ʻa e foʻi lea ko e “heli” kae ʻikai ko e meʻa ko ia ʻoku ʻuhinga moʻoni ki ai ʻa e foʻi lea faka-Kalisí, ʻa ia, ko e “ʻauha.”

Kuo pau foki ki he tokotaha liliu-lea ʻo e Tohi Tapú ke ne fakakaukau ko e Tohi Tapú naʻe hiki ia ʻo ngāueʻaki ʻa e lea fakaʻaho anga-maheni ʻa e kakai lāuvalé, hangē ko e kau ngoue, kau tauhi-sipi, mo e kau toutai. (Nehemaia 8:8, 12; Ngāue 4:13) Ko ia ai, ko ha liliu lelei ʻo e Tohi Tapú ʻokú ne ʻai ʻa e pōpoaki ʻoku ʻi aí ke mahinongofua ki he kakai loto-totonú, tatau ai pē pe ko e hā honau puipuituʻá. Ko e ngaahi kupuʻi lea anga-maheni, māʻalaʻala mo mahinongofuá ʻoku lelei ange ia ʻi he ngaahi foʻi lea ʻoku tātātaha ke ngāueʻaki ʻe ha tokotaha lāuvale.

ʻOku ʻi ai ha kau liliu Tohi Tapu tokolahi kuo nau toʻo taʻealafakatonuhiaʻi ʻa e huafa ʻo e ʻOtuá, ʻa e Sihová, mei he ngaahi liliu ʻi onopōní neongo ʻoku hā ʻa e huafa ko iá ʻi he ngaahi tatau tohinima motuʻa ʻo e Tohi Tapú. (Sio ki he Fakamatala Fakalahi A4.) ʻOku fetongi ʻe he ngaahi liliu lahi ʻa e huafá ʻaki ha hingoa fakalakanga, hangē ko e “ʻEiki,” pea kuo aʻu ʻa e liliu ʻe niʻihi ʻo fakaʻuliʻulilātaiʻi ʻa e foʻi moʻoni ko ia ʻoku ʻi ai ha huafa ʻo e ʻOtuá. Ko e fakatātaá, ʻi he ngaahi liliu ʻe niʻihi, ʻoku fakalea ai ʻa e lotu ʻa Sīsū ʻoku lēkooti ʻi he Sione 17:26 ʻo pehē: “Naʻá ku ʻai koe ke ʻiloʻi ʻe kinautolu,” pea ʻi he Sione 17:6 ʻoku pehē, “Kuó u fakahaaʻi koe ki he faʻahinga naʻá ke foaki mai kiate aú.” Kae kehe, ko hano liliu totonu ʻo e lotu ʻa Sīsuú ʻoku pehē: “Kuó u ʻai ke nau ʻilo ho huafá,” mo e “Kuó u fakaeʻa ho huafá ki he faʻahinga naʻá ke foaki mai kiate au.”

Hangē ko ia naʻe fakahaaʻi ʻi he talateu ʻo e muʻaki pulusinga faka-Pilitānia ʻo e Liliu Tohi Tapu Māmani Foʻoú: “ʻOku ʻikai te mau fai hano fakamatalaʻi fakafaingofua ʻo e Tohi Tapú. Ko ʻemau feingá kotoa ke fai hano liliu fakafoʻilea ʻi he lahi taha ʻe ala lavá, ʻo ka fakaʻatā ʻi he ʻitiome faka-Pilitānia ʻi onopōní pea ʻikai ke hanga ʻe he liliu fakafoʻileá ʻo fūfuuʻi ʻi ha tuʻunga taʻefakanatula ʻa e foʻi fakakaukaú.” Ko ia ai, kuo feinga ʻa e Kōmiti Liliu Tohi Tapu Māmani Foʻoú ke ʻai ke mafamafatatau ʻa hono ngāueʻaki ʻo e ngaahi foʻi leá mo hono fakalea ko ia te ne fakahaaʻi ʻa e muʻaki pōpoakí, pea ʻi he taimi tatau, ke fakaʻehiʻehi mei hono fakalea ʻoku taʻemahino ai ʻa hono laú pe fūfuuʻi ai ʻa e foʻi fakakaukau naʻe fakataumuʻa ki aí. Ko hono olá, ʻoku malava ke laungofua ʻa e Tohi Tapú pea maʻu ai ʻe he tokotaha lautohí ʻa e tuipau kakato ko e pōpoaki fakamānavaʻi ʻi aí kuo fakahoko totonu mai ia.—1 Tesalonaika 2:13.