Skip to content

Skip to table of contents

A5

Ko e Huafa Fakaʻotuá ʻi he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané

ʻOku lāuʻilo ʻa e kau mataotao Tohi Tapú ko e huafa fakafoʻituitui ʻo e ʻOtuá, hangē ko ia ʻoku fakafofongaʻi ʻe he Tetakalamatoní (יהוה), ʻoku hā meimei tuʻo 7,000 ia ʻi he muʻaki tatau ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú. Kae kehe, ʻoku ongoʻi ʻe he tokolahi naʻe ʻikai hā ia ʻi he muʻaki tatau ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané. ʻI he ʻuhinga ko ení, ʻoku lahi ai ʻa e ngaahi Tohi Tapu faka-Pilitānia ʻi onopooni ʻoku ʻikai ke nau ngāueʻaki ʻa e huafa Sihová ʻi heʻenau liliu ʻa e konga ko ia ʻoku taku ko e Fuakava Foʻoú. Naʻa mo hono liliu ʻa e ngaahi lea ko e toʻo mei he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú ʻa ia ʻoku ʻasi ai ʻa e Tetakalamatoní, ʻoku ngāueʻaki pē ʻe he kau liliu-lea tokolahi ia ʻa e “ʻEiki” kae ʻikai ko e huafa fakafoʻituitui ʻo e ʻOtuá.

ʻOku ʻikai muimui ʻa e Liliu Tohi Tapu ʻo e Māmani Foʻoú ʻo e Ngaahi Tohi Tapu Māʻoniʻoní he tōʻonga anga-maheni ko ení. Ko hono fakakātoa ʻo ʻene ngāueʻaki ʻa e huafa Sihová ʻoku tuʻo 237 ʻi he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané. ʻI hono fakapapauʻi ke fai ʻa e meʻá ni, naʻe fakakaukauʻi ai ʻe he kau liliu-leá ha meʻa mahuʻinga ʻe ua: (1) Ko e ngaahi tatau tohinima faka-Kalisi ʻoku tau maʻu he ʻaho ní ʻoku ʻikai ko e ngaahi muʻaki tataú ia. ʻI he ngaahi tatau ʻe laui afe ʻoku kei maʻu ʻi he ʻaho ní, ko e lahi taha ʻi aí naʻe faʻu ia ʻo ʻikai toe siʻi hifo ʻi he senituli ʻe ua hili hono faʻu ko ia ʻa e ngaahi muʻaki tataú. (2) ʻI he aʻu mai ki he taimi ko iá, ko e faʻahinga naʻa nau hiki-tatau ʻa e ngaahi tatau tohinimá, ka hala pē ʻi heʻenau fetongi ʻa e Tetakalamatoní ʻaki ʻa e Kyʹri·os, ko e foʻi lea faka-Kalisi ki he “ʻEikí,” naʻa nau hiki-tatau kinautolu mei he ngaahi tatau tohinima ne ʻosi fai ai ʻa e meʻá ni.

Ko e Kōmiti Liliu Tohi Tapu Māmani Foʻoú naʻá ne fakapapauʻi ʻoku ʻi ai ha fakamoʻoni fakatupu tuipau naʻe hā ʻa e Tetakalamatoní ʻi he ngaahi muʻaki tatau tohinima faka-Kalisí. Naʻe makatuʻunga ʻa e filí ni ʻi he ngaahi fakamoʻoni ko ení:

  • Ko e ngaahi tatau ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepelū naʻe ngāueʻaki ʻi he taimi ʻo Sīsū mo ʻene kau ʻapositoló naʻe ngāueʻaki kotoa ai ʻa e Tetakalamatoní. ʻI he kuohilí, naʻe fakakikihiʻi ʻe he tokosiʻi ʻa e fakamulituku ko iá. Pea ko eni, naʻe ʻilo ofi ki Kumilani ha ngaahi tatau ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepelū naʻe fakaʻaho ki he ʻuluaki senitulí, kuo fakapapauʻi taʻetoeveiveiua ai ʻa e meʻá ni.

  • ʻI he taimi ʻo Sīsū mo ʻene kau ʻapositoló, naʻe toe hā foki ʻa e Tetakalamatoní ʻi he ngaahi liliu faka-Kalisi ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú. Ne fakakaukau ʻa e kau mataotaó ʻi ha laui senituli naʻe ʻikai ʻasi ʻa e Tetakalamatoní ʻi he ngaahi tatau tohinima ʻo e liliu faka-Kalisi Sepituakini ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú. ʻI he vaeuaʻanga leva ʻo e senituli 20, ko ha kongokonga motuʻa ʻaupito ʻo e liliu faka-Kalisi Sepituakini ʻi he taimi ʻo Sīsuú naʻe tokangataha ki ai ʻa e kau mataotaó. Ko e kongokonga ko iá ʻoku ʻi ai ʻa e huafa fakafoʻituitui ʻo e ʻOtuá, ʻo tohiʻi ʻi he ngaahi mataʻitohi faka-Hepelū. Ko ia ʻi he taimi ʻo Sīsuú, ko e ngaahi tatau ʻo e Folofolá ʻi he lea faka-Kalisí naʻe ʻi ai ʻa e huafa fakaʻotuá. Kae kehe, ʻi he aʻu mai ki he senituli hono fā T.S., ko ha ngaahi tatau tohinima mahuʻinga ʻo e Sepituakini faka-Kalisí, hangē ko e Codex Vaticanus mo e Codex Sinaiticus, ne ʻikai ke ʻi ai ʻa e huafa fakaʻotuá ia ʻi he tohi Sēnesí kia Malakai (ka naʻe ʻi ha ngaahi tatau tohinima motuʻa ange). Ko ia, ʻoku ʻikai ha ofo ʻi he ʻikai maʻu ʻa e huafa fakaʻotuá ʻi he ngaahi tatau ne fakatolonga mai mei he vahaʻa taimi ko iá, ʻi he konga ʻoku taku ko e Fuakava Foʻoú, pe ko e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisí.

    Naʻe fakahaaʻi mahino ʻe Sīsū: “Kuó u haʻu ʻi he huafa ʻo ʻeku Tamaí.” Naʻá ne toe fakamamafaʻi ko ʻene ngaahi ngāué naʻe fai ia ʻi he ‘huafa ʻo ʻene Tamaí’

  • ʻOku fakamatala ʻa e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané tonu ki he faʻa lave ʻa Sīsū ki he huafa ʻo e ʻOtuá mo ʻai ia ke ʻilo ʻe he niʻihi kehé. (Sione 17:6, 11, 12, 26) Naʻe fakahaaʻi mahino ʻe Sīsū: “Kuó u haʻu ʻi he huafa ʻo ʻeku Tamaí.” Naʻá ne toe fakamamafaʻi ko ʻene ngāué naʻe fai ia ʻi he ‘huafa ʻo ʻene Tamaí.’—Sione 5:43; 10:25.

  • Koeʻuhí ko e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané ko ha tohi fakamānavaʻi ʻo tānaki atu ki he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepelū toputapú, ko e puli fakafokifā ʻa e huafa ʻo Sihová mei aí ʻoku hā ngali ʻikai huʻufataha ia. ʻI he vaeuaʻanga nai ʻo e ʻuluaki senituli T.S., naʻe pehē ai ʻe he ākonga ko Sēmisí ki he kau mātuʻa ʻi Selusalemá: “Kuo fakamatala fakaʻāuliliki ʻa Simioni ki he anga ʻo e tokanga ʻa e ʻOtuá ʻi he ʻuluaki taimí ki he ngaahi puleʻangá ke toʻo mai meiate kinautolu ha kakai maʻa hono huafá.” (Ngāue 15:14) ʻE ʻikai ʻuhinga lelei ke fai ʻe Sēmisi ha lea pehē kapau ne ʻikai ha taha ʻi he ʻuluaki senitulí naʻá ne ʻiloʻi pe ngāueʻaki ʻa e huafa ʻo e ʻOtuá.

  • Ko e huafa fakaʻotuá ʻoku hā ʻa hono tohiʻi fakanounoú ʻi he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané. ʻI he Fakahā 19:1, 3, 4, 6, ko e huafa fakaʻotuá ʻoku ʻi loto ia ʻi he foʻi lea “Haleluia.” Ko e haʻu eni mei ha kupuʻi lea faka-Hepelū ʻoku ʻuhinga fakafoʻilea ko e “Fakahīkihikiʻi ʻa Iā.” Ko e “Iā” ko ha fakanounou ia ʻo e huafa Sihová. Ko e ngaahi hingoa lahi ʻoku ngāueʻaki ʻi he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané ko e toʻo mei he huafa fakaʻotuá. Ko hono moʻoní, ʻoku fakamatala ha ngaahi maʻuʻanga fakamatala ko e hingoa tonu ʻo Sīsuú ʻoku ʻuhingá “Ko Sihova ʻa e Fakamoʻuí.”

  • Ko e muʻaki ngaahi tohi faka-Siú ʻoku fakahaaʻi ai naʻe ngāueʻaki ʻe he kau Kalisitiane Siú ʻa e huafa fakaʻotuá ʻi heʻenau ngaahi tohí. Ko e Tosefta, ko ha tānekinga ʻo e ngaahi lao tala-ngutu naʻe hikí naʻe kakato ʻi he 300 T.S. nai, ʻoku lau ai ʻo kau ki he ngaahi tohi faka-Kalisitiane naʻe tutu ʻi he Sāpaté: “Ko e ngaahi tohi ʻa e kau ʻEvangelioó mo e ngaahi tohi ʻa e kau minim [ne pehē ai ko e kau Kalisitiane Siú] ʻoku ʻikai te nau fakahaofi mei ha afi. Ka ʻoku fakaʻatā ia ke tutu ʻi he feituʻu ʻoku ʻi aí fakataha mo e ngaahi lave ki he Huafa Fakaʻotuá ʻoku ʻi aí.” Ko e maʻuʻanga fakamatala tatau pē ko ení ʻoku lave ai kia Lāpai Yosé ko e Kālelí, ʻa ia ne moʻui he kamataʻanga ʻo e senituli hono ua T.S., ʻi heʻene pehē ko e ngaahi ʻaho kehe ʻo e uiké, “ʻoku kosiʻi ai ʻe ha taha ʻa e ngaahi konga ʻoku lave ai ki he Huafa Fakaʻotuá [ʻoku mahinoʻi ko e ʻuhingá ki he ngaahi tohi faka-Kalisitiané] ʻo tauhi, pea tutu leva ʻa e toengá.”

  • ʻOku lāuʻilo ha kau mataotao Tohi Tapu ko e ngaahi lea ʻoku hā ʻi he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané ʻa ia ko e toʻo mei he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú naʻe hā nai ai ʻa e huafa fakaʻotuá. ʻI he kaveinga “Tetakalamatoni ʻi he Fuakava Foʻoú,” ʻoku pehē ai ʻe he The Anchor Bible Dictionary: “ʻOku ʻi ai ha fakamoʻoni ko e Tetakalamatoní, ʻa e Huafa Fakaʻotua ko e Yahweh naʻe hā ia ʻi he niʻihi pe ko e kotoa ʻo e lea naʻe toʻo mei he F[uakava] M[otuʻá] ki he F[uakava] F[oʻoú] ʻi he taimi naʻe muʻaki hiki ai ʻa e fakamatala ʻi he FF.” ʻOku pehē ʻe he mataotao ko George Howard: “Koeʻuhí naʻe kei hiki pē ʻa e Tetakalamá ʻi he ngaahi tatau ʻo e Tohi Tapu Faka-Kalisí [ʻa e Sepituakiní] ʻa ia naʻe faʻuʻaki ʻa e Tohi Tapu ʻa e muʻaki siasí, ʻoku ʻuhinga lelei ai ke tui ko e kau hiki-tohi ʻo e F[uakava] F[oʻoú], ʻi he taimi naʻa nau toʻo mai ai ha lea mei he konga Tohi Tapú, naʻa nau fakatolonga ʻa e Tetakalamá ʻi he potutohi ʻo e Tohi Tapú.”

  • Kuo ngāueʻaki ʻe he kau liliu Tohi Tapu ʻiloa ʻa e huafa ʻo e ʻOtuá ʻi he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané. Ko e niʻihi ʻo e kau liliu-lea ko ení naʻe fuoloa pē ʻenau fai pehē ki muʻa ke faʻu ʻa e New World Translation. Ko e kau liliu-leá ni mo ʻenau ngaahi tohí ʻoku kau ai eni: A Literal Translation of the New Testament . . . From the Text of the Vatican Manuscript, ʻa Herman Heinfetter (1863); The Emphatic Diaglott, ʻa Benjamin Wilson (1864); The Epistles of Paul in Modern English, ʻa George Barker Stevens (1898); St. Paul’s Epistle to the Romans, ʻa W. G. Rutherford (1900); The New Testament Letters, ʻa J.W.C. Wand, Pīsope ʻo Lonitoní (1946). ʻIkai ngata aí, ʻi ha liliu faka-Sipeini ʻi he muʻaki konga ʻo e senituli 20, naʻe ngāueʻaki ai ʻe he tokotaha liliu-lea ko Pablo Besson ʻa e “Jehová” ʻi he Luke 2:15 mo e Sute 14, pea laka hake he liunga 100 ʻi he fakamatala ʻi lalo ʻi heʻene liliú, naʻá ne fokotuʻu mai ai ngalingali ko e huafa fakaʻotuá ke ngāueʻakí. Ki muʻa fuoloa ʻi he ngaahi liliu ko iá, ko e ngaahi liliu faka-Hepelū ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané mei he senituli 16 ʻo faai mai naʻe ngāueʻaki ai ʻa e Tetakalamatoní ʻi he ngaahi konga tohi lahi. ʻI he lea faka-Siamané pē, ʻoku ʻikai toe siʻi hifo ʻi he liliu ʻe 11 ʻoku ngāueʻaki ai ʻa e “Sihova” (pe ko e liliu fakahangatonu ʻo e foʻi lea faka-Hepeluú ko e “Yahweh”) ʻi he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané, lolotonga ia ʻoku tānaki mai ʻe he kau liliu-lea ʻe toko fā ʻa e huafá ʻo haʻi atu ʻi he tafaʻaki ʻo e foʻi lea “ʻEiki.” ʻOku laka hake he ngaahi liliu faka-Siamane ʻe 70 ʻoku ngāueʻaki ai ʻa e huafa fakaʻotuá ʻi he ngaahi fakamatala ʻi laló pe ʻi he fakamatala kehé.

    Ko e huafa ʻo e ʻOtuá ʻi he Ngāue 2:34 ʻi he The Emphatic Diaglott, ʻa Benjamin Wilson (1864)

  • Ko e ngaahi liliu Tohi Tapu ʻi he lea kehekehe laka hake he teaú ʻoku hā ai ʻa e huafa fakaʻotuá ʻi he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané. Ko e lea lahi ʻi ʻAfilika, lea tuʻufonua ʻo ʻAmeliká, ko ʻĒsia, ʻIulope mo e ʻotu motu ʻo e Pasifikí ʻoku ngāue lahi ʻaki ai ʻa e huafa fakaʻotuá. (Sio ki he lisi ʻi he  peesi 2062 mo e 2063.) Ko e kau liliu-lea ʻo e ngaahi tohí ni ne nau fili ke ngāueʻaki ʻa e huafa fakaʻotuá ʻi he ʻuhinga meimei tatau pē mo ia naʻe fakahaaʻi ʻi ʻolungá. Ko e niʻihi ʻo e liliu ko eni ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané ko e toki ʻasi mai pē ki muí ni, ʻo hangē ko e Tohi Tapu faka-Lotumá (1999), ʻoku ngāueʻaki ai ʻa e “Jihova” ʻo tuʻo 51 ʻi he ngaahi veesi ʻe 48, mo e liliu faka-Pataki (Toba) (1989) mei ʻInitonēsiá, ʻoku ngāueʻaki ai ʻa e “Jahowa” ʻo tuʻo 110.

    Ko e huafa ʻo e ʻOtuá ʻi he Maʻake 12:29, 30 ʻi ha liliu ʻi he lea faka-Hauaiʻí

ʻOku ʻikai ha veiveiua, ʻoku ʻi ai ha makatuʻunga māʻalaʻala ki hono toe fakafoki ʻa e huafa fakaʻotuá, ʻa e Sihová, ki he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané. Ko e meʻa tofu pē ia kuo fai ʻe he kau liliu-lea ʻo e Liliu Tohi Tapu Māmani Foʻoú. ʻOku nau tokaʻi lahi ʻa e huafa fakaʻotuá mo maʻu ha manavahē totonu ki hano toʻo ha meʻa pē naʻe hā ʻi he muʻaki tataú.—Fakahā 22:18, 19.