Skip to content

Skip to table of contents

A3

Founga ʻo e Aʻu Mai Kiate Kitautolu ʻa e Tohi Tapú

Ko e Faʻutohi mo e Tupuʻanga ʻo e Tohi Tapú ko ia foki ʻa hono Tokotaha-Fakatolongá. Ko ia ʻa e Tokotaha naʻá ne ʻai ke hiki ʻa e fakamatala ko ení:

“Ko e folofola ʻa hotau ʻOtuá ʻoku tolonga ʻo taʻengata.”—ʻAisea 40:8.

ʻOku moʻoni ʻa e fakamatala ko iá, neongo kuo ʻikai tolonga ʻo aʻu mai ki he ʻahó ni ha muʻaki tatau tohinima Fakatohitapu ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú mo e Faka-Alameá a pe ko e ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané. Ko ia ai, ʻe lava fēfē ke tau mātuʻaki fakapapauʻi ko e meʻa ʻi loto ʻi he Tohi Tapu ʻoku tau maʻu ʻi he ʻaho ní ʻoku tapua moʻoni mei ai ʻa e muʻaki ngaahi tohi fakamānavaʻí?

FAKATOLONGA ʻE HE KAU HIKI-TATAÚ ʻA E FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ

ʻI he fekauʻaki mo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú, ko e konga ʻo e talí ʻoku ʻi ha tuʻutuʻuni motuʻa ia naʻe fokotuʻu ʻe he ʻOtuá, ʻa ia naʻá ne folofola ke hiki-tatau ʻa e ngaahi konga tohí. b Ko e fakatātaá, naʻe tuʻutuʻuni ʻe Sihova ki he ngaahi tuʻi ʻo ʻIsilelí ke nau hiki haʻanau ngaahi tatau ʻo e Lao kuo tohí. (Teutalōnome 17:18) ʻIkai ko ia pē, naʻe fakafatongiaʻaki ʻe he ʻOtuá ʻa e kau Līvaí ke nau fakatolonga mai ʻa e Laó mo akoʻi ia ki he kakaí. (Teutalōnome 31:26; Nehemaia 8:7) ʻI he hili hono ʻave fakamālohi ʻo e kau Siú ki Pāpiloné, naʻe fokotuʻu ai ha kulupu ʻo e kau hiki-tataú, pe ko e kau sikalaipé (Sofelimi). (ʻĒsela 7:6, fakamatala ʻi laló) ʻI he faai mai ʻa e taimí, naʻe hiki ai ʻe he kau sikalaipe ko iá ha ngaahi tatau lahi ʻo e tohi ʻe 39 ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú.

ʻI he faai mai ʻa e ngaahi senitulí, naʻe hiki fakamākukanga ai ʻe he kau sikalaipé ʻa e ngaahi tohí ni. Lolotonga ʻa e Kuonga Lotolotó (500-1500 T.S), naʻe hokohoko atu ai ʻe he kulupu ʻo e kau sikalaipe Siu naʻe ʻiloa ko e kau Masoletí ʻa e tuʻutuʻuni ko iá. Ko e tatau tohinima Faka-Masoleti kakato motuʻa tahá ko e Leningrad Codex, ʻa ia ʻoku mei he 1008/1009 T.S. Kae kehe, ʻi he vaeuaʻanga ʻo e senituli hono 20, naʻe maʻu ʻi he Ngaahi Takainga Tohi Tahi Maté ha ngaahi tatau tohinima pe ko ha ngaahi kongokonga Tohi Tapu nai ʻe 220. Ko e ngaahi tatau tohinima Fakatohitapu ko iá naʻe laka hake he taʻu ʻe taha afe ʻa hono motuʻá ʻi he Leningrad Codex. ʻI hano fakahoa ʻa e Ngaahi Takainga Tohi Tahi Maté mo e Leningrad Codex ʻoku fakapapauʻi ai ha poini mātuʻaki mahuʻinga: Lolotonga ʻoku ʻi he Ngaahi Takainga Tohi Tahi Maté ha ngaahi faikehekehe ʻi he fakaleá, ʻoku ʻikai ke uesia ʻe he ngaahi faikehekehe ko iá ʻa e pōpoakí tonu.

Fēfē nai ʻa e tohi ʻe 27 ʻi he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané? Naʻe ʻuluaki hiki ʻa e ngaahi tohi ko iá ʻe he niʻihi ʻo e kau ʻapositolo ʻa Sīsū Kalaisí pea mo ha muʻaki kau ākonga tokosiʻi kehe. ʻI he muimui ki he tuʻutuʻuni ʻa e kau sikalaipe Siú, naʻe hiki ai ʻe he muʻaki kau Kalisitiané ha ngaahi tatau ʻo e ngaahi tohi ko iá. (Kolose 4:16) Neongo ʻa e ngaahi feinga naʻe fai ʻe he ʻEmipola Loma ko Tiokilitiané mo e niʻihi kehe ke fakaʻauha ʻa e muʻaki ngaahi tohi faka-Kalisitiané kotoa, kuo fakatolonga mai ʻa e ngaahi kongokonga mo e tatau tohinima motuʻa ʻe laui afe ʻo aʻu mai ki hotau ʻahó ni.

Naʻe toe liliu ʻa e ngaahi tohi faka-Kalisitiané ki he ngaahi lea kehe. Ko e muʻaki ngaahi liliu ʻo e Tohi Tapú ʻoku kau ai ʻa e ngaahi liliu ʻi he ngaahi lea motuʻa hangē ko e faka-Kopitikí, faka-Latiná, faka-Siōsiá, faka-Sīliá, faka-ʻAmīniá mo e faka-ʻItiopeá.

FOKOTUʻUTUʻU ʻA E NGAAHI KONGA TOHI FAKA-HEPELUÚ MO E FAKA-KALISÍ KI HONO LILIÚ

ʻOku ʻikai ke fakalea tatau tofu pē ʻa e ngaahi tatau kotoa ʻo e muʻaki ngaahi tatau tohinima Fakatohitapú. ʻE lava fēfē leva ke tau ʻiloʻi ʻa e meʻa naʻe ʻi he muʻaki ngaahi konga tohí?

ʻE lava ke fakatatau ʻa e tuʻungá ni ki he tuʻunga ʻo ha faiako ʻa ia naʻá ne kole ki ha kau ako ʻe toko 100 ke nau hiki-tatau ha vahe ʻo ha tohi. Neongo kapau naʻe mole ki mui ʻa e muʻaki vahé, ko hano fakahoa ʻo e tatau ʻe 100 ʻe kei fakaeʻa pē ai ʻa e muʻaki ngaahi konga tohí. Lolotonga ʻe hiki nai ʻe he tokotaha ako taki taha ha ngaahi hala, ʻoku ʻikai ʻaupito ngalingali ʻe hiki ʻe he kau akó kotoa ha ngaahi hala tatau tofu pē. ʻI he founga meimei tatau, ʻi hono fakahoa ʻe he kau mataotaó ʻa e ngaahi kongokonga mo e ngaahi tatau ʻe laui afe ʻo e muʻaki ngaahi tohi Fakatohitapu ʻoku nau ala maʻú, ʻe lava ke nau ʻiloʻi ai ʻa e hala ʻa e tokotaha hiki-tataú pea fakapapauʻi ʻa e muʻaki fakaleá.

“ʻE lava moʻoni ke pehē kuo ʻikai ha toe tohi motuʻa kehe kuo ʻomai ʻo mātuʻaki tonu mātē pehē.”

ʻE lava fēfē ke tau tuipau kuo ʻomai tonu mātē kiate kitautolu ʻa e ngaahi fakakaukau ʻoku ʻi he muʻaki ngaahi konga tohi Fakatohitapú? ʻI he fakamatala ki he ngaahi konga tohi ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú, naʻe pehē ʻe he mataotao ko William H. Green: “ʻE lava moʻoni ke pehē kuo ʻikai ha toe tohi motuʻa kehe kuo ʻomai ʻo mātuʻaki tonu mātē pehē.” ʻI he fekauʻaki mo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané, pe ko ia ʻoku lau ko e Fuakava Foʻoú, naʻe tohi ʻe he mataotao Tohi Tapu ko F. F. Bruce: “Ko e fakamoʻoni ki heʻetau ʻū tohi Fuakava Foʻoú ʻoku mātuʻaki lahi ange ia ʻi he fakamoʻoni ki he ʻū tohi lahi ʻa e kau faʻutohi ʻiloa ʻo e kuonga muʻá, ko ʻene alafalalaʻangá ʻoku ʻikai fakakaukau ha taha ke fehuʻia.” Naʻá ne toe pehē: “Kapau ko ha tānekina ʻo e ʻū tohi fakamāmaní ʻa e Fuakava Foʻoú, ʻe ʻikai fai ha veiveiua ki heʻene alafalalaʻangá.”

Ko e vahe 40 ʻo e tohi ʻAiseá ʻi he Ngaahi Takainga Tohi Tahi Maté (mei he 125 ki he 100 K.M.)

ʻI hono fakahoa mo e ngaahi tatau tohinima Faka-Hepelū ʻi he taʻu nai ʻe taha afe ki muí, ko e faikehekehe siʻisiʻi pē naʻe maʻú, ʻo lahi taha pē ʻi he sipelá

Ko e vahe 40 ʻo e tohi ʻAiseá ʻi he Aleppo Codex, ko ha tatau tohinima Faka-Masoleti Faka-Hepelū mei he 930 T.S. nai

Konga Tohi Faka-Hepeluú: Ko e New World Translation of the Hebrew Scriptures (1953-1960) naʻe makatuʻunga ia ʻi he Biblia Hebraica, ʻa Rudolf Kittel. Talu mei he taimi ko iá, ko e ngaahi pulusinga ʻosi fakaleleiʻi ʻo e ngaahi konga tohi Faka-Hepeluú, ʻa ia ko e Biblia Hebraica Stuttgartensia mo e Biblia Hebraica Quinta, kuo fakakau ki ai ha fekumi ki muí ni ʻo makatuʻunga ʻi he Ngaahi Takainga Tohi Tahi Maté mo e ngaahi tatau tohinima motuʻa kehe. Ko e ngaahi ngāue mataotao ko ení ʻoku toe faʻu ai ʻa e Leningrad Codex ʻi he ngaahi konga tohi tefitó fakataha mo e ngaahi fakamatala ʻi lalo ʻoku ʻi ai ha fakalea fakafehoanaki mei he ngaahi maʻuʻanga fakamatala kehe, ʻo kau ai ʻa e Penitātusi Samēliá, ko e Ngaahi Takainga Tohi Tahi Maté, ko e Sepituakini Faka-Kalisí, Tākumu faka-Alameá, ko e Vulgate faka-Latiná, mo e Peshitta faka-Sīliá. Naʻe fai ʻa e vakai fakatouʻosi ki he Biblia Hebraica Stuttgartensia mo e Biblia Hebraica Quinta ʻi he teuteu ki he pulusinga ko eni ʻo e Liliu Māmani Foʻou.

Konga Tohi Faka-Kalisí: ʻI he konga ki mui ʻo e senituli hono 19, ko e ongo mataotao ko B. F. Westcott mo F.J.A. Hort naʻá na fakahoa ai ʻa e ngaahi tatau tohinima mo e ngaahi kongokonga Tohi Tapu naʻe lolotonga maʻú ʻi heʻena teuteu ʻa e ngaahi konga tohi tefito faka-Kalisí ʻa ia naʻá na fakakaukau naʻe mātuʻaki tapua moʻoni atu ai ʻa e muʻaki ngaahi tohí. ʻI he vaeuaʻanga ʻo e senituli hono 20, naʻe ngāueʻaki ʻe he Kōmiti Liliu Tohi Tapu Māmani Foʻoú ʻa e ngaahi konga tohi tefito ko iá ʻo makatuʻunga mei ai ʻa e liliú. Naʻe toe ngāueʻaki foki ʻa e muʻaki pepailo kehe, ʻoku pehē ʻoku mei he senituli hono ua mo hono tolu T.S. Talu mei ai, mo hono ala maʻu ʻa e pepailo lahi ange. Tānaki atu ki ai, ko e ngaahi konga tohi tefito hangē ko ia naʻe faʻu ʻe Nestle mo Aland pea ʻe he Ngaahi Sōsaieti Tohi Tapu Fakatahatahá ʻoku tapua mei ai ʻa e ngaahi fakatotolo mataotao ki mui ní. Ko e ngaahi meʻa ʻe niʻihi naʻe maʻu mei he fekumi ko ení naʻe fakatahaʻi ia ki he pulusinga ko ení.

Makatuʻunga ʻi he ngaahi konga tohi tefito ko iá, ʻoku hā mahino ko e ngaahi veesi ʻe niʻihi ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiane ʻoku maʻu ʻi he ngaahi liliu motuʻa angé, hangē ko e King James Version, ko hono moʻoní ko e ngaahi meʻa ia naʻe toki tānaki mai ʻe he kau hiki-tatau ki muí pea naʻe ʻikai ʻaupito ko ha konga ia ʻo e Folofola fakamānavaʻí. Kae kehe, koeʻuhi ko e vahevahe ʻo e ngaahi vēsí naʻe tali fakalūkufua ʻi he ngaahi liliu Tohi Tapu naʻe ʻosi fokotuʻu ʻi he senituli hono 16, ko e toʻo ʻo e ngaahi veesi ko ení ʻoku fakatupunga ai ha ngaahi foʻi ʻatā ʻi he fakafika ʻo e ngaahi vēsí ʻi he lahi taha ʻo e ngaahi Tohi Tapú. Ko e ngaahi vēsí ko e Mātiu 17:21; 18:11; 23:14; Maʻake 7:16; 9:44, 46; 11:26; 15:28; Luke 17:36; 23:17; Sione 5:4; Ngāue 8:37; 15:34; 24:7; 28:29; mo e Loma 16:24. ʻI he pulusinga ko ení, ʻoku fakahaaʻi ʻa e ngaahi veesi ko ia kuo toʻó ʻaki ha fakamatala ʻi lalo ki he feituʻu ʻoku toʻo mei aí.

ʻI he fekauʻaki mo e konga fakaʻosi lōloa ki he Maʻake 16 (veesi 9-20), ko e konga fakaʻosi nounou ki he Maʻake 16, mo e fakalea ʻi he Sione 7:53–8:11, ʻoku hā mahino naʻe ʻikai fakakau ha taha ʻo e ngaahi veesi ko ení ʻi he muʻaki ngaahi tatau tohinimá. Ko ia ai, kuo ʻikai fakakau ʻa e ngaahi konga tohi hala ko iá ʻi he pulusinga ko ení. c

Kuo fakatonutonu ʻa e fakalea kehe ʻe niʻihi ke fakatahaʻi mo e meʻa ʻoku tali fakalūkufua ʻe he kau mataotaó ko e tapua alafalalaʻanga atu ia ʻo e muʻaki ngaahi tohí. Hangē ko ení, fakatatau ki he tatau tohinima ʻe niʻihi, ʻoku pehē ʻi he Mātiu 7:13: “Hū ʻi he matapā fāsiʻí, koeʻuhí ʻoku fālahi ʻa e matapā mo ʻatā ʻa e hala ʻoku taki atu ki he ʻauhá.” ʻI he ngaahi pulusinga ki muʻa ʻo e New World Translation, naʻe ʻikai fakakau “ʻa e matapā” ʻi he konga tohí. Kae kehe, ko ha ako lahi ange ʻo e tatau tohinimá ʻoku hā mahino naʻe taki atu ai ki he fakamulituku naʻe ʻi he muʻaki konga tohí “ʻa e matapā.” Ko ia naʻe fakakau ai ia ʻi he pulusinga ko ení. ʻOku ʻi ai ha ngaahi fakalelei meimei tatau. Kae kehe, ʻoku siʻisiʻi ʻa e ngaahi fakatonutonu ko ení, pea ʻoku ʻikai ha taha ai te ne liliu ʻa e pōpoaki tefito ʻo e Folofola ʻa e ʻOtuá.

Ko ha tatau tohinima pepailo ʻo e 2 Kolinitō 4:13–5:4 mei he 200 T.S. nai

a Mei heni ʻo faai atu ʻe lave pē ki ai ko e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepelū.

b Ko e ʻuhinga ʻe taha naʻe fiemaʻu ai ke hiki ha ngaahi tatau tohinimá he ko e muʻaki ngaahi tataú naʻe hiki ia ʻi he ngaahi naunau ʻauhangofua.

c Ko e fakaikiiki lahi ange ki he ʻuhinga ʻoku vakai ai ʻoku hala ʻa e ngaahi veesi ko ení ʻoku lava ke maʻu ia ʻi he ngaahi fakamatala ʻi lalo ʻi he New World Translation of the Holy Scriptures—With References, naʻe pulusi ʻi he 1984.