Kampa momelaua tajtolmej
A B C D E F G H I J K L M N O P Q S T U X Y Z
A
abib.
Judíos kipiayaj ome calendarios, se tein Dios kinixtalilijka uan okse tein yejuan ipa kikuiaj para kimatiskej kemanian tatokaskej. Metsti abib katka yekinika metsti den calendario tein Dios kinixtalilijka uan chikometika metsti den calendario tein judíos ipa kikuiaj. Kijtosneki ‘imakoujyo trigo tein selikok’ uan uetsi itajkotian marzo hasta itajkotian abril. Satepan ke judíos mokepkej de Babilonia kitokaytijkej nisán (Dt 16:1). Xikonita B15.
Acaya.
Itech iTajtol Dios itech tajtol griego, nejin katka se tal tein pouia Roma tein yetoya tanikopa oso ataujkopa de Grecia. Ueyi xolal tein tayekantoya katka Corinto (Hch 18:12).
akat.
Kouit tein kipia imaxiujyo. Kikuiaj imaxiujyo uan kipankalakiayaj itech esti oso at para taajtseluiskej itech tonal keman tachipauayaj. Tajtol hebreo uan griego tein mokui itech Biblia uelis ika tajtos tataman xiuit. Xa yejua nejin tein ika tajtoua Juan 19:29, porin nejin kouit semi ueyak uan ika uelik kitentokilijkej Jesús esponja tein kipiaya vino tein xokok (Heb 9:19).
akin kichiuaj tein tetajyaltia uan amo ixpinauaj.
Itech tajtol griego moijtoua asélgueia. Akin kichiuaj nejon, fiero kitapanauiliaj itanauatiluan Dios, kinextiaj ke nion tepitsin ixpinauaj uan amo kinyolkokoua tein kichiuaj. Amo mokauaj maj kinixyekanakan uan hasta kiixtopeuaj tanauatilmej tein moixtaliaj. Nejin se ueyi tajtakol (Gál 5:19; 2Pe 2:7).
akin kichiua kemej Cristo.
Dios kinekik maj ijkon kinixmatikan itatojtokakauan Jesucristo (Hch 11:26; 26:28).
akin kiixnamiki Cristo.
Itech griego, nejin tajtol kijtosneki ome taman: tein kiixnamiki Cristo, oso se akin kijtoua ke yejua Cristo. Nejin kichiuaj miakej oso sayoj sekin. Yejuan kiixnamikij Cristo uan no itatojtokakauan, oso kijtouaj ke yejuan kiixnextiaj Cristo oso ke yejuan Mesías (1Jn 2:22).
akin kiixnamiki Dios.
akin kijitaj.
Itech tajtol hebreo kijtosneki keman aksa oso teisa ‘kiojxiliaj aceite’, oso ‘kitekiliaj’. Kitekiliayaj aceite aksa oso teisa para kinextiskej ke kixelojkej para maj kichiua se tekit. Itech iTajtol Dios itech tajtol griego, no mokui nejin tajtol para monextis ke Dios kinmakak ichikaualis akin kinijitak para maj yakan iluikak (Éx 28:41; 1Sa 16:13; Lu 4:18; Hch 10:38; 2Co 1:21).
akin kinixyekana ángeles.
akin temakixtia.
Komo se israelita amo kipiayaok tomin oso motatamiliaya, iTanauatil Moisés kijtouaya ke se ichankauj monekia kipaleuis. Komo aksa monamakaya kemej takeual, ichankauj uelia kimakixtiaya uan no uelia kikouaya tal tein kinamakaka (Le 25:25-27, 47-54). No mokui nejin tajtol keman se takat momikiliaya uan se ichankauj monamiktiaya iuan isiuatsin para kinpiaskej konemej. Uan nejon konemej kinitayaj kemej ikoneuan akin momikilij (Rut 4:7-10).
akin yolik kemej takat.
Itech amatajkuilol Mateo hasta Juan, tajtolmej akin yolik kemej takat ixnesi kemej 80 viajes uan yejua Jesús. Kinextia ke kemej Jesús yolik nikan taltikpak, mochiuak kemej tejuan uan amo katka se ángel tein moitaya kemej tejuan. No kinextia ke Jesús kichiuaskia tein kijtoua Daniel 7:13, 14 (Mt 19:28; 20:28).
alfa uan omega.
alma.
Tajtol hebreo néfesh uan griego psykhḗ. Nejin tajtol mokui itech Biblia keman ika motajtoua 1) takamej uan siuamej, 2) tapialmej oso 3) tonemilis oso inemilis se tapial (Gé 1:20; 2:7; Nú 31:28; 1Pe 3:20; notas). Itech nejin Biblia, tajtol psykhḗ moitstiajki katiyejua tajtol kinamikia itech sejse tajkuilol, yejua ika mokuik tajtolmej kemej “se nemis”, “tein yoltok”, “aksa”, “nochi tonemilis” oso sayoj mokuik tajtolmej “nejua”, “tejua” oso moteajsikamatiltij akoni ika tajtojtok. Itech seki tajkuilolmej no mokuik kemej “ika nochi monemilis” uan kijtosneki se kichiuas teisa ika nochi se iyolo (Dt 6:5; Mt 22:37). Itech okseki tajkuilolmej, tajtol néfesh uan psykhḗ no mokui keman ika motajtoua tein se kinejneki oso tein kieleuia se tapial. Kemansa no kijtosneki se miket (Nú 6:6; Pr 23:2; Is 56:11; Ag 2:13).
altar.
Nejin chijchiujtoya ika tal, tet oso kouit tein kipantaliliayaj tepos, uan ompa kiueyichiuayaj Dios uan kimaktiliayaj tapialmej oso tapopochuiayaj. Itech yekinika cuarto tein kipiaya tabernáculo uan templo yetoya se altartsin kampa tapopochuiayaj. Chijchiujtoya ika kouit tein kitamitalilijkaj oro. Kalixpan yetoya se altar tachijchiuj ika cobre tein okachi ueyi kampa kichichinouayaj tapialmej. No kikuiaj altares kampa kinueyichiuayaj tatadiosmej (Éx 39:38, 39; 1Re 6:20; Mt 5:23, 24; Lu 1:11; Hch 17:23).
amatatetekuinol.
Se kuetax oso amat tein ueyak tein chijchiujtoya ika papiro uan sayoj sekopa tajkuilouayaj uan kitetekuinouayaj itech se koujtsin. ITajtol Dios kiamatalijkej itech seki amatatetekuinol, porin ijkon katkaj amatajkuilolmej achto (Lu 4:17-20; 2Ti 4:13).
amén.
amokuali ejekat.
Amo moita uan okachi chikauak ke tejuan. Itech Génesis 6:2, kijtoua ke yejuan “ikoneuan Dios”, uan itech Judas 6, “ángeles”. Keman Dios kinchijchiuak katkaj yolkualmej. Sayoj ke amo kitakamatkej Dios keman Noé nemia, uan kiixnamikkej Jehová ijkon kemej kichiuak Satanás (Dt 32:17; Lu 8:30; Hch 16:16; Snt 2:19).
Amokuali.
ángel.
Itech tajtol hebreo moijtoua malʼákh, uan itech griego, ágguelos. Nejin ome tajtolmej kijtosneki ‘akin kitematiltiti teisa’, sayoj ke mokui tajtol “ángel” keman ininka motajtoua akin Dios kinualtitani de ne iluikak (Gé 16:7; 32:3; Snt 2:25; Ap 22:8). Ángeles semi chikaujkej, uan Dios kinchijchiuak achto ke kinchijchiuaskia akin nemij nikan taltikpak. Biblia no kijtoua ke “amo ueli se kinpoua”, ke yejuan “ikoneuan Dios” uan “sitalimej tein kisaj achto ke tanesis” (Dt 33:2; Job 1:6; 38:7; Jud 14). Yejuan amo uelij kinpiaj konemej; ta Dios kinchijchiuak sejse. Onkakej panoua cien millones ángeles (Da 7:10). Biblia kinextia ke sejse kipia itokay uan ke tatamamej; uan kemej amo moueyimatij, amo kinekij maj kinueyichiuakan, uan miakej amo kijtouaj keniuj monotsaj (Gé 32:29; Lu 1:26; Ap 22:8, 9). Kipiaj tataman tanauatil uan tataman tekit: kemej tekitiskej iixpan Jehová, kiteixmatiltiskej tein kijtoua, kinpaleuiskej itekitikauan Jehová nikan taltikpak, kintatsakuiltiskej akin kinnamiki uan tapaleuiskej maj moteixmatilti tein kuali tein Dios kichiuati (2Re 19:35; Sl 34:7; Mt 4:11; Lu 1:30, 31; Ap 5:11; 14:6). Satepan kipaleuiskej Jesús keman tateuis itech Armagedón (Ap 19:14, 15).
arameo.
Tajtol tein tepitsin tamati kemej tajtol hebreo. Tein melauj, letras tein mokuij itech hebreo no mokuij itech arameo. Achto kikuiaj arameos, sayoj ke satepan peuak kikuij para tanamakaskej uan monojnotsaskej ompa Asiria uan Babilonia. No kikuikej nejon tajtol ompa Persia (Esd 4:7). Seki tajkuilolmej tein kipia amatajkuilolmej Esdras, Jeremías uan Daniel moijkuilojkej itech tajtol arameo. Seki tajtolmej tein moajsij itech iTajtol Dios itech tajtol griego moijkuilojkej itech tajtol arameo (Esd 4:8-6:18; 7:12-26; Jer 10:11; Da 2:4b-7:28; Mr 14:36; Hch 9:36).
Areópago.
Tepet tein moajsia Atenas, uan tanakastan yetoya okse tein monotsaya Acrópolis. No monotsaya Areópago oloch tamelauanij akin ompa mosentiliayaj. Se tonal, seki tamatinij akin kitojtokayaj Epicuro uan Zenón kiuikakej Pablo ompa para maj kijto tein kineltokaya (Hch 17:19).
Armagedón.
Itech tajtol hebreo moijtoua Har Meghiddóhn, tein kijtosneki ‘tepet Meguidó’. Armagedón yejua “iueyi tonal Dios, akin kipia nochi chikaualis”. Nejon tonal “akin tekiuajtij itech nochi taltikpak” mosentiliskej para moteuiskej iuan Jehová (Ap 16:14, 16; 19:11-21). Xikonita TETSAUJKATAJYOUILIS.
asélgueia.
Asia.
Itech Biblia, ijkon motokaytiaya se tal tein pouia Roma. No ompa pouiaj seki talmej tein axkan pouij Turquía uan talmej tein moajsij itech ueyiat, kemej Samos uan Patmos. Ueyi xolal tein tayekantoya katka Éfeso (Hch 20:16; Ap 1:4).
auilnemilis.
Itech tajtol griego moijtoua pornéia. Nejin tajtol mokui keman ika motajtoua nochi tataman auilnemilis tein Dios kijtoua ke amo kuali yetok: kemej ijkuak se takat oso se siuat moteka iuan aksa akin amo inamik, keman aksa moteka iuan okse porin kitaxtauia, keman omen akin amo monamiktijtokej mosentekaj, keman aksa moteka iuan itakaikniuj oso isiuaikniuj, uan keman aksa auilnemi iuan se tapial. Itech amatajkuilol Apocalipsis ika motajtoua se siuaauilnenkej tein moixmati kemej “Ueyi Babilonia”, tein kiixnextia taneltokalismej. Mokui nejon tajtol para ika monextis tein kichiua iniuan taixyekananij para maj kimakakan tanauatil uan miak taman (Ap 14:8; 17:2; 18:3; Mt 5:32; Hch 15:29; Gál 5:19). Xikonita AUILNENKEJ.
auilnenkej.
Akin moteka iuan akin amo inamik uan kitaxtauiaj. Tajtol griego pórnē mokixtia itech okse tajtol tein kijtosneki ‘monamaka’. ITanauatil Moisés kijtouaya ke amo kuali yetoya maj kichiuakan nejon. Amo ueliskia kimaktiliskej Dios tomin tein kimakayaj aksa keman auilnemia, maski itech okseki taneltokalismej ika nejon kisentiliayaj tomin (Dt 23:17, 18; 1Re 14:24). Itech Biblia no mokui tajtol siuaauilnenkej keman ininka motajtoua sekin akin kijtouaj ke kiueyichiuaj Dios sayoj ke no kinueyichiuaj tatadiosmej. Itech Apocalipsis ijkon kiluiaj “Ueyi Babilonia”, porin mouika iniuan tekiuanij para maj kimakakan tanauatil uan tomin (Ap 17:1-5; 18:3; 1Cr 5:25).
azufre.
B
Baal.
Se dios akin kiueyichiuayaj ompa Canaán. Kineltokayaj ke iluikak katka iaxka, ke tapaleuiaya maj kioui, maj motachiua uan maj momiakilikan tapialmej. No ijkon kintokaytiayaj okseki tatadiosmej tein amo semi tayekantoyaj. Itech tajtol hebreo kijtosneki ‘teko’ (1Re 18:21; Ro 11:4).
Belcebú.
No ijkon kitokaytiaj Satanás, akin kinixyekana amokuali ejekamej. Xa nejin tajtol kikixtijkej itech tokayit Baal-Zebub, Baal tein kiueyichiuayaj filisteos ompa Ecrón (2Re 1:3; Mt 12:24).
bul.
Judíos kipiayaj ome calendarios, se tein Dios kinixtalilijka uan okse tein yejuan ipa kikuiaj para kimatiskej kemanian tatokaskej. Metsti bul katka chikueyitika metsti den calendario tein Dios kinixtalilijka uan ojpatika metsti den calendario tein judíos ipa kikuiaj. Kisak de se tajtol tein kijtosneki ‘taki’ oso ‘mochiua’, uan uetsi itajkotian octubre hasta itajkotian noviembre (1Re 6:38). Xikonita B15.
C
Caldea.
Xolal tein yetoya kampa tamia ueyiat Tigris uan Éufrates. Nejin xolal yejua tein okachi tayekantoya itech tal Ur, kampa yolik Abrahán (Hch 7:4).
César.
chikaualis; ejekat.
Tajtol hebreo rúaj uan griego pnéuma, miakpa moijtoua “ejekat” oso “chikaualis”, porin amo sayoj se taman kijtosneki. Nejin tajtolmej uelis kijtosnekis 1) ejekat, 2) chikaualis tein kichiua maj se yolto, 3) tanemilil tein kipia aksa uan kiuika maj kichiua oso kijto teisa, 4) tajtolmej tein Dios oso amokuali ejekamej kitematiltiaj, 5) amokuali ejekamej oso ángeles uan 6) ichikaualis Dios (Éx 35:21; Sl 104:29; Mt 12:43; Lu 11:13).
chipauak.
Itech Biblia tajtol “chipauak” amo sayoj mokui para teisa tein se kichipaua, ta no keman aksa chipaujkanemi oso kuali mouika iuan Dios. Keman aksa kichiua se tajtakol mopitsotilia, uan moneki kitemos maj Dios oksepa kiita ke chipauak. Itech iTanauatil Moisés, Dios kiniluij israelitas ke miak taman ueliskia kinpitsotilis, uan monekia kichiuaskej seki taman para maj Dios kinitani ke chipaujkej (Le 10:10; Sl 51:7; Mt 8:2, nota; 1Co 6:11).
circuncisión.
Nejin kinchiuiliayaj okichpipilkonemej oso takamej. Kitekiliayaj tepitsin inakayo kampa moxixa oso motapiasoua. Abrahán uan ikoneuan monekia mochiuiliskej nejon, sayoj ke axkan akin kitakamatij Cristo amo monekiok kichiuaskej. Itech seki tajkuilolmej sayoj kiixnextia teisa (Gé 17:10; 1Co 7:19; Flp 3:3).
Cristo.
D
Decápolis.
Seki uejueyi xolalmej kampa tajtouayaj griego. Achto katkaj majtakti (itech tajtol griego déka, kijtosneki ‘majtakti’, uan pólis, kijtosneki ‘ueyi xolal’). No ijkon moixmatia tal tein moajsia tanakastan den ueyiat Galilea uan Jordán, kampa yetoyaj seki nejon uejueyi xolalmej. Ompa tanamakayaj uan takouayaj uan nemiaj kemej nemiaj griegos. Maski Jesús ompaka panok, amo moijtoua ox mokauak itech semej nejon uejueyi xolalmej (Mt 4:25; Mr 5:20).
denario.
diezmo.
Diez por ciento. ITanauatil Moisés kijtouaya ke komo aksa tatokaya uan kisentiliaya majtakti chikiujmej, se monekia kitemakas kemej impuesto oso kimaktilis Dios (Mal 3:10; Dt 26:12; Mt 23:23). Israelitas xijxiujtika monekia kinmakaskej levitas diez por ciento de nochi tein kitokayaj uan den tapialmej tein kipiayaj. Uan levitas no kinmakayaj diez por ciento tiopixkamej akin katkaj ichankauan Aarón para moixpanoltiskej. Akin kitakamatij Cristo amo moneki kitemakaskej diezmo.
dracma.
Nejin katka ininplatajtomin griegos tein itech nejon tonalmej etik katka 3.4 gramos (Mt 17:24).
E
efod.
Nejin katka kemej se koton tein motaliliayaj tiopixkamej. Tayekankatiopixkat motaliliaya se efod tein sayoj yejua uelia kikuia. Taixpan kitaliliayaj se bolsita tein kipiaya 12 tetsitsin tein tel kualtsitsin (Éx 28:4, 6). Kemansa akin amo katkaj tiopixkamej no motaliliayaj se efod (1Sa 2:18; 2Sa 6:14). Xikonita B5.
Epicuro.
Nejin takat yolik itech xiuit 341 uan momikilij itech xiuit 270 achto ke ualaskia Jesucristo. Yejua tamachtiaya ke nochin monekia sayoj kitayekanaltiskej moyolpaktiskej (Hch 17:18).
etanim.
Judíos kipiayaj ome calendarios, se tein Dios kinixtalilijka uan okse tein yejuan ipa kikuiaj para kimatiskej kemanian tatokaskej. Metsti etanim katka chikometika metsti den calendario tein Dios kinixtalilijka uan yekinika metsti den calendario tein judíos ipa kikuiaj. Uetsi itajkotian septiembre hasta itajkotian octubre. Satepan ke judíos mokepkej de Babilonia kitokaytijkej tisri (1Re 8:2). Xikonita B15.
Éufrates.
Ueyiat tein okachi ueyak uan okachi tayekantoya ompa Asia uan Mesopotamia. Ompa Mesopotamia yetoyaj ome uejueyi amej tein okachi tayekantoyaj uan semej katka Éufrates. Itech Génesis 2:14 kijtoua ke yejua semej naui ueyiamej tein panouayaj ompa Edén (Gé 31:21). Iuan monamikia tal tein pouia Israel (Gé 15:18; Ap 9:14; 16:12).
F
fariseos.
Sekin akin moxelojkej de inintaneltokalis judíos. Kinitayaj ke ueyichiuanimej itech tonalmej keman Jesús yetoya nikan taltikpak. Amo katkaj tiopixkamej, sayoj ke kitakamatiaj nochi tein kijtouaya iTanauatil Moisés uan no ijkon kitakamatiaj nochi tein kiniluiayaj ininuejkaujtatuan (Mt 23:23). Amo kiuelitayaj kemej nemiaj griegos, uan kipiayaj tanauatil porin kuali kiixmatiaj iTanauatil Moisés uan tein kinnextilijkaj ininuejkaujtatuan (Mt 23:2-6). Sekin pouiaj iniuan Uejueyi Tamelauanij. Kiixnamikkej Jesús porin amo kichiuaya itech tonal sábado tein yejuan kichiuayaj, porin amo kichiuaya tein kinnextilijkej ininuejkaujtatuan uan porin mouikaya iniuan tajtakolchiuanij uan akin kisentiliayaj impuesto. Seki fariseos kemej Saulo, peujkej kitojtokaj Cristo (Mt 9:11; 12:14; Mr 7:5; Lu 6:2; Hch 26:5).
G
Gehena.
Ijkon moijtoua atauit Hinón itech tajtol griego. Moajsia tanikopa oso ataujkopa de kampa yetoya Jerusalén (Jer 7:31). Ompa kichichinouayaj tajsol. Biblia kijtoua ke ejkoskia tonal keman ompa kintamotaskiaj mikemej (Jer 7:32; 19:6). Amo kanaj kijtoua maj ompa kintamotanij takamej uan siuamej oso tapialmej tein yoltokej para maj chichinauikan oso maj tajyouikan. Yejua ika Gehena amo uelis kiixnextis kampa nochipa tajyouijtokej ika tit akin momikilijkejya. Tein melauj, Jesús uan imomachtijkauan kijtojkej ke Gehena kiixnextia “ojpatika mikilis”, oso akin ixpoliuiskej uan amo kemanok nesiskej (Ap 20:14; Mt 5:22; 10:28).
griego.
Ijkon monotsa tajtol tein kikuij ompa Grecia; no kiluiaj griego se akin ompa yolik oso ichankauan ompa kayomej. Itech amatajkuilolmej Mateo hasta Apocalipsis, mokui nejon tajtol para ininka tajtos akin amo judíos oso akin nemiaj uan tajtouayaj kemej griegos (Joe 3:6; Jn 12:20).
H
hebreo.
Ijkon kiixmatkej Abrán (Abrahán) keman nemia kampa chanchiuayaj amorreos. Satepan, no ijkon kinixmatkej ikoneuan Jacob akin katkaj iixuiuan Abrahán. Tajtol tein kikuiaj no moixmatik kemej hebreo. Keman Jesús nemik nikan taltikpak, akin tajtouayaj hebreo kimanelouayaj ika tajtol arameo. Jesús uan imomachtijkauan tajtouayaj hebreo (Gé 14:13, nota; Éx 5:3; Hch 26:14).
Hermes.
Tatadios griego, ikoneuj Zeus. Kinemiliayaj ke tatadiosmej kititaniaj maj kitematiltiti teisa uan ke yejua kinpaleuiaya oksekin maj kuali tamachtikan. Yejua ika, akin nemiaj Listra kinemilijkej ke Pablo katka Hermes (Hch 14:12).
Herodes.
Apellido tein kipiayaj akin kinixtaliayaj maj kinixyekanakan judíos. Akin kinixtaliaya katka tekiuaj ompa Roma. Herodes el Grande semi moixmatia porin kiyekchijchiuak templo ompa Jerusalén uan porin kitemoj kimiktis Jesús keman tanauatij maj kinmiktianij konemej (Mt 2:16; Lu 1:5). Herodes Arquelao uan Herodes Antipas, ikoneuan Herodes el Grande, kinixtalijkej maj taixyekanakan itech tataman talmej kampa inintat tekiuajtia (Mt 2:22). Antipas taixyekanak itech sayoj seki talmej maski nochin kiluiayaj tekiuaj. Yejua taixyekanak keman Jesús tanojnotstinemik uan ika motajtoua hasta Hechos capítulo 12 (Mr 6:14-17; Lu 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Hch 4:27; 13:1). Satepan, iángel Dios kimiktij Herodes Agripa I, iixuiuj Herodes el Grande. Yejua amo miak xiujmej taixyekanak (Hch 12:1-6, 18-23). Ikoneuj, Herodes Agripa II, kiixpatak uan taixyekanak hasta keman judíos kinixnamikkej romanos (Hch 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32).
I
ichikaualis Dios.
ikalikxiuan Salomón.
Keman Jesús yetoya nikan taltikpak, nejin kalikximej ijijkatoyaj kalixpan itech templo. Miakej kijtouayaj ke katkaj kalikximej tein Salomón ompa kinketska. Ompaka panok Jesús keman “semi taseseyaya” uan ompa mosentiliayaj itatojtokakauan Cristo para kiueyichiuaskej Dios (Jn 10:22, 23; Hch 5:12).
ikaltsin Dios.
Nejin katka se kaltsin tein israelitas kiuikatinemiaj satepan ke kiskej de Egipto. Itech nejin kaltsin yayaj kiueyichiuatij Dios uan taijtik yetoya tatiochiualkaxon. Tatiochiualkaxon kiixnextiaya ke Dios ompa yetoya. Itech nejin kaltsin israelitas yayaj kiueyichiuatij Dios uan ompa kimaktiliayaj tapialmej uan okseki taman. Chijchiujtoya ika kouit tein uelia kikojkopinayaj para kiuikaskej okseko. Nochipa keman kiketsayaj kipantaliliayaj linojtasal tein kipiaya querubines. Nejin kaltsin kipiaya ome cuartos: se monotsaya Santo uan okse monotsaya Santísimo (Éx 25:9; Jos 18:1). Xikonita B5.
iKoneuj David.
Ilírico.
Tal tein pouia Roma, uan tanakastan yetoya Grecia. Keman Pablo tanojnotstinemia ajsik itech nejin tal tein tel uejka moajsia, sayoj ke amo moijtoua ox no tanojnotsak ompa Ilírico oso sayoj ajsik ompa (Ro 15:19).
iluit itech sakakaltsitsin.
Nejin peuaya itech tonal 15 metsti etanim uan tamia itech tonal 21. Israelitas kichiuayaj porin kitamisentilijkajya nochi tein kitokkaj. Semi yolpakiaj nejon tonalmej uan kitasojkamatiliayaj Jehová porin taonkaltijka. Keman mochiuaya iluit, nochin mochijchiuiliayaj se sakakaltsin uan ompa nemiaj nejon tonalmej para kielnamikiskej keman kiskej de Egipto. Takamej monekia yaskej Jerusalén kampa mochiuayaj eyi iluimej; nejin katka semej (Le 23:34; Esd 3:4; Jn 7:2).
iluit keman kikuayaj pantsin tein amo kisamaualtiayaj.
Israelitas xijxiujtika monekia kichiuaskej eyi iluimej. Nejin yejua tein achto mochiuaya. Peuaya itech tonal 15 metsti nisán, keman tamia iluit tein monotsaya Pascua, uan uejkauaya chikome tonal. Sayoj ueliaj kikuayaj pantsin tein amo kisamaualtiayaj para kielnamikiskej keman kiskej de Egipto (Éx 23:15; Mr 14:1).
iluit porin kielnamikiaj keman kitemaktijkej templo.
Kielnamikiaj keman kichipaujkej templo porin Antíoco Epífanes kipitsotilijka. Iluit peuaya itech tonal 25 metsti kislev uan uejkauaya chikueyi tonal (Jn 10:22).
ipantsak tatiochiualkaxon.
Tayekankatiopixkat kiajtseluiaya esti iixpan kaxon. Katka ininesyo tapialmej tein kimaktiliayaj Dios itech Ueyi tonal keman kintapojpoluiayaj israelitas. Mokixtia itech se tajtol hebreo tein kijtosneki ‘kiixtsakua [in tajtakol]’ oso hasta ‘kiixpoloua [in tajtakol]’. Chijchiujtoya ika oro uan kipiaya ome querubines tein moixnamiktoyaj (Éx 25:17-22; 1Cr 28:11, nota; Heb 9:5, nota).
Israel.
Dios ijkon kitokaytij Jacob uan no ijkon moixmatkej nochin ikoneuan. Jacob kinpiak 12 ikoneuan, uan iixuiuan kinixmatkej kemej ikoneuan Israel, xolal Israel oso israelitas. No ijkon kinixmatkej majtakti uejueyi kalyetonij tein yetoyaj ajkokopa. Yejuan moxelojkej den uejueyi kalyetonij tein yetoyaj tanikopa oso ataujkopa. Satepan no moixmatkej ika nejon tokayit akin Dios kinijitak, “Israel tein iaxka Dios” (Gál 6:16; Gé 32:28; Hch 4:10; Ro 9:6).
istak kontsin.
Nejin kontsitsin tein chijchiujtoyaj ika tet, kipiayaj aceite tein kualtsin ajuiyak. Nejon tet onkaya itech tal tein poui Alabastrón (Egipto). Amo tenkoyaujkej katkaj para ueliskia kinyektentsakuaskej uan maj amo teyi kisa. Satepan no ijkon moixmatik tet tein ika kichijchiuayaj kontsitsin (Mr 14:3).
istak kopal.
Kikixtiayaj itech koujmej uan xiujmej tein moixmatij kemej Boswellia. Keman kichichinouayaj, kualtsin taajuiyaliaya. Katka se taman tein kitaliliayaj kopal tein sayoj mokuia itech tabernáculo uan templo. No kitaliayaj itech harina tein kimaktiliayaj Dios, uan itech pantsin tein kitaliayaj iixpan Dios itech cuarto tein Yektik (Éx 30:34-36; Le 2:1; 24:7; Mt 2:11).
iTaixyekanalis Dios.
iTakualis toTekotsin.
Itech nejin takualis kikuayaj pantsin tein amo kisamaualtiayaj uan tayiaj vino. Nejin kiixnextia inakayo uan iesyo Cristo uan kinelnamiktiaya keman Jesús momikilij. Biblia kijtoua ke akin kitojtokaj Cristo moneki kielnamikiskej nejin tonal (1Co 11:20, 23-26).
iTanauatil Moisés.
J
Jacob.
Ikoneuj Isaac uan Rebeca. Satepan, Dios kitokaytij Israel. Yejua katka ininuejkaujtat akin nemiaj itech xolal Israel (akin no moixmatij kemej israelitas, uan satepan kemej judíos). Jacob kinpiak 12 ikoneuan. Doce uejueyi kalyetonij israelitas kiskej de yejuan uan ininkoneuan. Tokayit Jacob kisentokak mokuik keman ika motajtouaya xolal Israel (Gé 32:28; Mt 22:32).
Jehová.
Itech Biblia Para akin nemiskej keman Dios taixyekantos tokayit Jehová ixnesi 237 viajes itech amatajkuilol Mateo hasta Apocalipsis. Moixtalij moijkuilos itokay Dios porin:
1. Keman Jesús uan itatitaniluan nemiaj nikan taltikpak, amatajkuilolmej Génesis hasta Malaquías kipiayaj Tetragrámaton (oso itokay Dios tein moijkuiloua ika nejin letras יהוה itech tajtol hebreo).
2. Keman Jesús uan itatitaniluan nemiaj nikan taltikpak, amatajkuilolmej Génesis hasta Malaquías tein kitajtolkepkej itech tajtol griego no kipiayaj Tetragrámaton.
3. ITajtol Dios itech tajtol griego kinextia ke Jesús miakpa ika tajtoj itokay Dios uan kiteixmatiltij (Jn 17:6, 11, 12, 26).
4. Amatajkuilolmej Mateo hasta Apocalipsis no pouij itech iTajtol Dios ijkon kemej Génesis hasta Malaquías, yejua ika amo taixejekol maj amo ixnesiok itokay Dios itech seki amatajkuilolmej.
5. Itech iTajtol Dios itech tajtol griego no mokui tokayit Jah tein no ika moixmati Dios (Ap 19:1, 3, 4, 6).
6. Seki uejkauj amatajkuilolmej kinextiaj ke itatojtokakauan Cristo akin katkaj judíos kikuiaj itokay Dios keman tajkuilouayaj.
7. Sekin akin motelmachtiaj tajtolmej tein kipia Biblia kijtouaj ke itokay Dios xa ixnesia itech amatajkuilolmej Mateo hasta Apocalipsis keman mokuij tajtolmej tein moajsij itech Génesis hasta Malaquías.
8. Moajsij Biblias itech panoua 100 tataman tajtolmej tein kipiaj itokay Dios itech amatajkuilolmej Mateo hasta Apocalipsis.
Kemej tikitakejya, miak taman kinextia ke moneki maj oksepa moijkuilo itokay Dios, Jehová, itech amatajkuilolmej Mateo hasta Apocalipsis. Uan yejua nejon kichiujkej akin kitajtolkepkej Biblia Para akin nemiskej keman Dios taixyekantos. Yejuan kiitaj ke itokay Dios semi ueyi, yejua ika kitemojkej amo kikixtiliskej nion se tanemilil tein kipia iTajtol Dios (Ap 22:18, 19).
Judá.
Semej ikoneuan Jacob akin kipiak iuan Lea. Tepitsin achto ke Jacob momikiliskia, kijtoj ke itechkopa Judá ualeuaskia se ueyi tekiuaj akin miak tonalmej taixyekanaskia. Keman Jesús yetoya nikan taltikpak, pouik iniuan ichankauan Judá. No ijkon moixmati semej uejueyi kalyetonij israelitas uan satepan no ijkon moixmatik tal kampa pouiaj ome uejueyi kalyetonij (Gé 29:35; 49:10; Heb 7:14).
judío.
Akin poui iniuan ichankauan Judá. Nejin tajtol peuak mokui satepan ke kinixpolojkej majtakti uejueyi kalyetonij israelitas (2Re 16:6). Satepan ke israelitas kinuikakej Babilonia, ijkon kinixmatkej akin oksepa mokepkej Israel (Esd 4:12). Satepan, peuak ijkon kinixmatij nochin israelitas (Est 3:6). Pablo kikuik nejin tajtol keman kimelauak ke itech nechikol amo tayekantok kani se ualeua (Ro 2:28, 29; Gál 3:28).
K
kalikxit.
Keman Salomón kichijchiuak templo uan okseki kalmej, kintekpanak kalikximej. Itech Biblia, keman mokui nejin tajtol kiteajsikamatiltia teisa tein kichikaua okse taman oso tein amo keman kiajchiuaskej (Jue 16:29; 1Re 7:21; 1Ti 3:15; Ap 3:12).
kampa kichipauayaj trigo.
Ompa kichipauayaj trigo para kikixtiliskej ikoujyo uan ieuayo. Kiuijuitekiaj oso komo tel miak katka kikuiaj seki tablas tein tapialmej kititilatsayaj uan aksa ipan tejkoya para kixamanis. Kampa kichiuayaj nejin katka tamanis uan kampa ueliskiaj tatayoualoskej tapialmej uan taejekaya (Le 26:5; Is 41:15; Mt 3:12).
kampa kipatskayaj uvas.
Katkaj ome tanques de tet, se okachi ajko yetoya ke okse, uan kitaliliayaj kampa nalpanoskia uvajat. Itech tanque tein yetoya okachi ajko kipatskayaj uvas oso itakilo olivo, uan uvajat oso aceite temouaya itech okse tanque. No mokui nejin tajtol para moixnextis keman Dios kintatsakuiltis akin amo yolkualmej (Ap 19:15).
kampa kuakualakatok tit.
Nejin kiixnextia “ojpatika mikilis”. Ompa kinpantamotaskej akin kichiuaj tein amo kuali uan amo moyolpataj, in Amokuali uan hasta mikilis uan Miketekoch (oso Hades). Keman moijtoua ke ompa kipantamotaj tein tit amo ueli kiixpoloua, kemej ángeles, mikilis uan Hades, moajsikamati ke sayoj kiixnextia teisa. Nochi tein ompa kipantamotaj senkis ixpoliui uan amo nochipa tajyouijtok (Ap 19:20; 20:14, 15; 21:8).
kampa motaliaj tamelauanij.
Kemansa nejin moajsia ajko uan kipiaya seki escalones kampa ika tejkoyaj, uan yetoya kalampa. Akin taixyekanayaj itech xolal ompa motaliayaj uan kinpaniluiayaj tein kiixtalijkaj akin ompa mosentiliayaj. Keman moijtoua ke tiijkatoskej iixpan Dios uan tietoskej iixpan Cristo kiixnextia tein Jehová kichiuas para kintatiochiuis oso kintatsakuiltis akin nemij nikan taltikpak (Ro 14:10; 2Co 5:10; Jn 19:13).
keman Cristo mokepasya.
Itech iTajtol Dios itech tajtol griego, kemansa kijtosneki keman Jesucristo tekiuajtitokya, desde keman kiixtalijkej uan keman tamitiya tein mochiujtok itech taltikpak. Keman Cristo mokepasya amo kijtosneki ke nimantsin oksepa yas, ta uejkauas miak xiujmej (Mt 24:3).
keman kitaliayaj ininmauan itech aksa.
keman tamitiya tein mochiujtok itech taltikpak.
Nejin tonalmej tamij keman ixpoliui nochi tein mochiujtok nikan taltikpak kampa taixyekantok Satanás. Itech nejon tonalmej Cristo no mokepakya. Jesús kinixyekanas ángeles keman “kinxeloskej akin amo yolkualmej uan akin yolmelaujkej” uan kinixpoloskej akin amo yolkualmej (Mt 13:40-42, 49). Imomachtijkauan Jesús kitelnekiaj kimatiskej kemanian tamiskia “tein mochiujtok itech taltikpak” (Mt 24:3). Achto ke yaskia iluikak, Jesús kinyekiluij imomachtijkauan ke iniuan yetoskia hasta nejon tonalmej (Mt 28:20). Xikonita TONALMEJ.
kopal.
Tataman chokilot tein yolik tatatiuj uan kualtsin ajuiyak. Itech tabernáculo uan itech templo mokuia se taman kopal tein kichijchiuayaj ika naui tamantsitsin. Kichichinouayaj kualkampa uan youak itech altar kampa tapopochuiayaj. Nejin altar yetoya itech cuarto kampa Yektik. Itech Ueyi tonal keman kintapojpoluiayaj israelitas, kichichinouayaj itech cuarto kampa Okachi Yektik. Kiixnextiaya netataujtilmej tein Dios kikaki uan tein kichiuaj itekitikauan. Akin kichiuayaj kemej Cristo amo monekia tapopochuiskej (Éx 30:34, 35; Le 16:13; Ap 5:8).
kouit kampa tetajyouiltiaj.
Itech miak altepemej aksa kipilouayaj itech se kouit para kimiktiskej oso ompa kipilouayaj se miket, para kiitaskej ke tepinaujtij maj tepilokan uan para kinnejmachtis oksekin tein ueliskia kinpanos. Judíos akin kiuijuikaltiayaj Dios oso kinueyichiuayaj tatadiosmej achto kinmiktiayaj ika tet oso ika okse taman, uan satepan kinpilouayaj itech se kouit (Dt 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9). Kemansa romanos sayoj kiilpiayaj itech kouit akin kitatsakuiltiayaj, uan ompa kikauayaj miak tonalmej hasta keman mikia porin semi tajyouijtoya, porin amo kimakayaj tein tayis oso tein kikuas oso porin tonaltataya. Uan kemansa, kemej Jesús, kikoujpampilouayaj ika clavos imako uan imetsko (Lu 24:20; Jn 19:14-16; 20:25; Hch 2:23, 36). Nion kanaj ixnesi ke tajtol griego staurós kijtosneki se kolotsin kemej tein kikuiaj miakej akin kinueyichiuayaj tatadiosmej tel miak xiujmej achto ke ualaskia Cristo. Jesús no kikuik tajtol “kouit” keman kijtoj ke akin kitojtokaskiaj tajyouiskiaj uan kinpinaujtiskiaj (Mt 16:24; Heb 12:2).
kouit tein kichiua maj se nemi.
Kouit tein moajsia Edén. Biblia amo kijtoua ke itakilo tapaleuiaya maj ueli se nemi. Tein melauj, nejin kouit kinextiaya ke Dios kichiuaskia maj nemikan nochipaya akin yejua kinkauaskia maj kikuakan itakilo. Itech amatajkuilol Apocalipsis, kijtosneki ke Dios kichiuas maj amo keman momikilikan (Gé 2:9; 3:22; Ap 2:7; 22:19).
koujmej tein ika taueyichiuayaj.
Tajtol hebreo (ʼasheráh) kemansa kijtosneki 1) se kouit tein kiixnextiaya Aserá, inintiotsin cananeos tein kinemiliayaj ke kinpaleuiaya maj kipiakan konemej, oso 2) se tiotsin tein kimachijchiuayaj. Nejin xa katka kemej se poste tein chijchiujtoya ika kouit uan okseki taman. Xa katka se poste tein kiketsayaj oso hasta uejueyi koujmej (Dt 16:21; Jue 6:26; 1Re 15:13).
kuali tanauatilmej.
kuaomit.
Nejin katka ininkuaomiyo tapialmej uan kikuiaj para ika tayiskej teisa. Ompa no kitaliayaj aceite, tinta uan seki taman tein siuamej kikuiaj para mokualtsintiliskej. No kikuiaj para ika tatsotsonaskej oso kipitsayaj keman monekia kitematiltiskej teisa (1Sa 16:1, 13; 1Re 1:39). Miakpa ika motajtoua kuaomit keman moijtoua ke teisa chikauak, keman moaxkatiliayaj teisa uan keman tataniaj (Dt 33:17; Miq 4:13; Zac 1:19).
kuetaxbolsa.
Nejin ika chijchiujtoya nochi ikuetaxyo se tapial, kemej se chivo oso se ichkat, uan ompa kipantekayaj vino uan okseki taman atsin. Keman vino xokoya, kikixtia se ejekat tein kichiua maj tilini kuetaxbolsa. Yejua ika vino kipantekayaj itech kuetaxbolsa tein yankuik tein moixtilanaya, porin kuetaxbolsa tein soltik kakaltiaya uan tsayania (Jos 9:4; Mt 9:17).
L
lepra.
Se pitsotik kokolis tein kipalantia se inakayo. Biblia ika tajtoua nejin kokolis, uan amo sayoj kikuia aksa, ta no mopepechouaya itech tasal uan itech kalmej (Le 14:54, 55; Lu 5:12).
leptón.
levadura.
Tein kitaliliaj tixti oso at para maj mosamaua oso maj xokoya. Tixti tein xokoyakya tein kixelouaj para kixokoltiskej okachi tixti. Keman Biblia ika tajtoua nejin kijtosneki tajtakol uan tein tauejueloua. No mokui nejin tajtol keman ika motajtoua se taman tein moskaltia uan amo moita uan momoyaua (Éx 12:20; Mt 13:33; Gál 5:9).
Leví; levita.
Semej ikoneuan Jacob akin kipiak iuan Lea. No ijkon moixmati semej uejueyi kalyetonij israelitas. Leví kinpiak eyi ikoneuan: Guersón, Cohat uan Merarí. Ichankauan exkan xeliujtoyaj uan ompa pouiaj tiopixkamej. Iksa, keman mokui tajtol levitas ininka motajtoua nochin ichankauan Leví, sayoj ke amo nochipa kinpouaj tiopixkamej akin pouiaj iniuan ichankauan Aarón. Ichankauan Leví amo kinmakakej se ueyi tal kemej okseki israelitas. Kinmakakej 48 uejueyi xolalmej tein yetoyaj itech talmej tein kinmakakej okseki uejueyi kalyetonij (Dt 10:8; 1Cr 6:1; Heb 7:11).
M
Macedonia.
Tal tein pouia Grecia, uan tein Alejandro Magno kichiuak maj semi moixmati. Kipiayaj inintekiuaj hasta keman romanos kintakuilijkej. Keman tatitanil Pablo yekinika takalpanoj Europa, Macedonia yetoya ininmako romanos. Pablo expa takalpanoj ompa (Hch 16:9).
Malcam.
Nejin xa okse tokayit tein ika moixmatia Mólek, inintatadios ammonitas tein okachi kiueyichiuayaj (Sof 1:5). Xikonita MÓLEK.
maná.
Takual tein okachi kimajseuayaj israelitas keman nentinenkej taluakyan 40 xiujmej. Jehová kinmakaya uan mojmostaj kualkampa kichiuaya maj nesi talpan iuan ajuach. Itech tonal sábado amo nesia. Keman israelitas kiitakej, kijtojkej “¿Toni nejon?”, tein itech tajtol hebreo moijtoua “¿Man huʼ?” (Éx 16:13-15, 35). Jesús no ika tajtoj maná keman tamachtij (Jn 6:49, 50).
medos.
Itech ualeujkej ichankauan Madái, ikoneuj Jafet. Mokaltalijkej itech se tepet tein axkan moajsi ompa Irán, uan itech nejon tonalmej moixmatik kemej Media. Akin kayomej Media yetoyaj itech iluit Pentecostés tein mochiuak itech xiuit 33 ompa Jerusalén (Hch 2:9).
Mesías.
Tajtol tein mokixtia itech tajtol hebreo tein kijtosneki “taijital” oso “taixpejpenal”. Tajtol tein mokixtia itech tajtol griego yejua Cristo (Da 9:25; Jn 1:41).
mikemej oksepa nemiskej.
Tajtol griego anástasis kijtosneki ‘moajokui’. Biblia ininka tajtoua chiknauin akin momikilijkaj uan oksepa nenkej, uan no ompa poui Jesús akin Jehová kichiuak maj oksepa nemi. Elías, Eliseo, Jesús, Pedro uan Pablo kichiujkej maj sekin oksepa nemikan, sayoj ke Dios kinpaleuij ika ichikaualis. Para mochiuas tein Jehová kiixtalijtok, moneki “maj oksepa nemikan akin yolmelaujkej uan akin amo yolmelaujkej” nikan taltikpak (Hch 24:15). Biblia no kijtoua ke sekin oksepa nemiskej uan yaskej iluikak, “akin yekinika oksepa nemij”. Yejuan iikniuan Jesús akin Dios kinijitak ika ichikaualis (Flp 3:11; Ap 20:5, 6; Jn 5:28, 29; 11:25).
miketekoch.
Keman peua ika minúscula, kijtosneki kampa aksa kitokaj. Keman peua ika mayúscula, kijtosneki Seol itech tajtol hebreo, uan Hades itech tajtol griego. Nejin ome tajtolmej kiixnextiaj kampa moseuijtokej mikemej, no kijtosneki ke amo teyi kimatijok uan amo teyi kichiuajok (Gé 47:30; Ec 9:10; Hch 2:31). Tajtol griego mnēméion, kisa de se tajtol tein kijtosneki “se kielnamiki”. Nejin kijtosneki ke Dios kielnamiki akin momikilijya (Jn 5:28, 29, nota).
mirra.
Chokilot tein ajuiyak tein kikixtiaj itech tataman xiujtsitsin uan koujtsitsin tein uitsyojkej tein moixmatij kemej Commiphora. No kitaliliayaj aceite tein kinkuatekiliayaj akin kinijitayaj kemej tekiuanij. Ika kiajuiyaliayaj tasal uan camas, uan kitaliliayaj aceites para ika kipajpachoskej oso kipajpatskaskej aksa uan no moojxiliayaj. Kimanelouayaj iuan vino uan ika mopajtiayaj. No kintaliliayaj mikemej keman yayaj kintokatij (Éx 30:23; Pr 7:17; Mr 15:23; Jn 19:39).
Mólek.
molik.
Moloc.
Inintatadios ammonitas; xa no motokaytiaya Malcam, Milcom oso Mólek (Hch 7:43).
N
nardo.
Aceite chichiltik tein ajuiyak uan semi patiyoj. Kikixtiayaj itech se xiujtsin tein monotsa espicanardo (Nardostachys jatamansi). Kemej semi patiyoj katka, iksa kimanelouayaj ika okseki aceite tein amo semi patiyoj uan hasta kichijchiuayaj okse aceite tein amo yeknardo. Marcos uan Juan kijtojkej ke Jesús kitalilijkej “senkis nardo” (Mr 14:3; Jn 12:3).
naualot.
Miakej kineltokaj ke akin momikilijkejya kisentokaj nemij okseko uan ke uelij tajtouaj iniuan akin yoltokej itechkopa se akin kijtoua ke tajtoua iniuan mikemej. Tajtol griego tein mokui para “naualot” yejua farmakía, tein kijtosneki ‘se kikuis drogas’. Nejin tajtol peuak ijkon mokui porin ne uejkauj kikuiaj drogas keman kinteneuayaj amokuali ejekamej para tenaualuiskej (Gál 5:20; Ap 21:8).
nechikol.
néfesh; psykhḗ.
Tajtol hebreo néfesh uan griego psykhḗ mokui para se kikepas tajtol alma. Nejin tajtol mokui itech Biblia keman ika motajtoua 1) takamej uan siuamej, 2) tapialmej oso 3) tonemilis oso inemilis se tapial (Gé 2:7; Nú 31:28; 1Pe 3:20; notas). Miakej amo kinmachtianij tein yekmelauj kijtosneki tajtol alma. Sayoj ke Biblia kinextia ke tajtol néfesh uan psykhḗ mokui keman ika se tajtoua tein yoltok, tein ueli se kimatoka, tein se kiita uan tein miki. Itech nejin Biblia moitstiajki katiyejua tajtol kinamikia itech sejse tajkuilol, yejua ika mokuik tajtolmej kemej “se nemis”, “tein yoltok”, “aksa”, “nochi tonemilis” oso sayoj mokuik tajtolmej “nejua”, “tejua” oso moteajsikamatiltij akoni ika tajtojtok. Itech seki tajkuilolmej no mokuik kemej “ika nochi monemilis” uan kijtosneki se kichiuas teisa ika nochi se iyolo (Dt 6:5; Mt 22:37). Itech okseki tajkuilolmej, tajtol néfesh uan psykhḗ no mokui keman ika motajtoua teisa tein se kitelnejneki. Kemansa no kijtosneki se miket (Nú 6:6; Pr 23:2; Is 56:11; Ag 2:13).
nefilim.
Achto ke tetsaujkakiouiskia, seki ángeles mochiujkej takamej uan monamiktijkej iniuan siuamej. Ininkoneuan tein kinpiakej kinixmatkej kemej nefilim. Yejuan semi tateuiayaj (Gé 6:4).
nisán.
Ijkon kitokaytijkej metsti abib satepan ke israelitas kinuikakej Babilonia. Itech nejon metsti peuaya calendario tein Dios kiixtalijka uan katka chikometika metsti itech calendario tein ipa kikuiaj. Peuaya itajkotian marzo uan tamia itajkotian abril (Ne 2:1). Judíos kichiuayaj Pascua itech tonal 14 metsti Nisán, uan Jesucristo kiixtalij iTakualis toTekotsin nejon tonal (Lu 22:15, 19, 20). Yejua kikoujpampilojkej nejon tonal (Lu 23:44-46).
O
ojti.
Itech Biblia nejin tajtol kijtosneki keman aksa nemi kemej Dios kiyolpaktia oso kemej amo kiyolpaktia. Imomachtijkauan Jesús kiniluiayaj ke pouiaj itech “iOjtsin toTekotsin”, porin kichiuayaj tein Jesucristo kichiuak uan iuan takuaujtamatiaj (Hch 19:9).
Okachi Yektik.
okse siuatsin.
Se siuat akin monamiktiaya iuan se takat akin kipiayaya isiuatsin oso isiuauan. Miakej de nejin siuamej katkaj takeualmej (Éx 21:8; 2Sa 5:13; 1Re 11:3).
P
pantsin tein kitaliayaj iixpan Dios.
Katkaj 12 pantsitsin. Ojkan nepaniujtoyaj chijchikuasen. Kitaliayaj itech mesa tein yetoya itech cuarto tein Yektik itech tabernáculo uan templo. Nochi sábados kiixpatayaj uan kitaliayaj pantsin tein okachi yankuik. Sayoj tiopixkamej kikuayaj pantsin tein kiajchiuayaj (2Cr 2:4; Éx 25:30; Le 24:5-9; Mt 12:4; Heb 9:2).
Pascua.
Iluit tein mochiuaya xijxiujtika itech tonal 14 metsti abib (tein satepan moixmatik kemej nisán). Ijkuak kielnamikiaj keman israelitas kiskej Egipto. Kimiktiayaj uan kiteuatsayaj se ichkakonet oso se chivojkonet, uan kikuayaj ika kilit tein chichik uan pantsin tein amo kisamaualtiayaj (Éx 12:27; Jn 6:4; 1Co 5:7).
Pentecostés.
Takamej israelitas xijxiujtika monekia kichiuaskej eyi iluimej ompa Jerusalén. Nejin yejua tein ojpatika. Itech iTajtol Dios itech tajtol hebreo moixmatia kemej iluit keman kisentiliayaj tatok oso iluit tein mochiuaya satepan ke panouaya chikome semana. Uan itech iTajtol Dios itech tajtol griego moixmatia kemej Pentecostés, uan mochiuaya 50 tonalmej satepan de tonal 16 metsti nisán (Éx 23:16; 34:22; Hch 2:1).
Q
querubín.
S
sábado.
Mokixtia itech tajtol hebreo tein kijtosneki ‘se moseuis’. Para judíos peuaya itech tonal viernes keman pankalakia tonaltsin uan tamia itech tonal sábado keman pankalakia tonaltsin. Itech nejin tonal Dios kiixtalij maj amo tekitikan uan no ika monextiaya ke israelitas katkaj iaxkauan Dios. Sayoj ke, keman Jesús yetoya nikan taltikpak, judíos kiixtalijkej maj amo kichiuakan okseki taman tein amo ijkuiliujtoya itech iTanauatil Moisés (Éx 20:8; Le 25:4; Lu 13:14-16; Col 2:16).
saduceos.
Se yankuik taneltokalis tein kisak de inintaneltokalis judíos. Seki saduceos katkaj tiopixkamej uan sekin katkaj ininchankauan nejon tiopixkamej. Uan sekin pouiaj iniuan Uejueyi Tamelauanij. Amo kineltokayaj ke mikemej oksepa nemiskej nion ke onkayaj ángeles. Yejuan kiixnamikkej Jesús (Mt 16:1; Hch 23:8).
salmo.
Tatsotson tein ika kiueyitaliayaj Dios. Tatsotsonayaj uan mokuikatiayaj keman kiueyichiuayaj Jehová, kemej ijkuak taueyichiuayaj iniuan miakej itech templo ompa Jerusalén (Lu 20:42; Hch 13:33; Snt 5:13).
Samaria.
Nejin katka ueyi xolal tein tayekantoya 200 xiujmej ompa Israel, kampa pouiaj majtakti uejueyi kalyetonij; no ijkon moixmatia nochi nejon tal. Ueyi xolal moajsia itech se tepet tein monotsaya Samaria. Keman Jesús yetoya nikan taltikpak, Samaria katka se tal tein yetoya tatajko de Galilea uan Judea. Jesús amo tanojnotsaya ompa, sayoj ke kemansa ompaka panok uan tajtoj iniuan sekin akin ompa nemiaj. Pedro kemej yeskia kikuik ojpatika llave uan ika kintatapouilij akin kayomej Samaria maj kalakikan itech iTaixyekanalis Dios. Nejin mochiuak keman Dios kinmakak ichikaualis (1Re 16:24; Jn 4:7; Hch 8:14).
samaritano.
Yekinika, ijkon kinixmatiaj israelitas akin pouiaj iniuan majtakti uejueyi kalyetonij, sayoj ke satepan keman asirios moaxkatilijkej Samaria itech xiuit 740 achto ke Jesús ualaskia, no ijkon kinixmatkej akin asirios ompa kinuikakej. Keman Jesús nemia nikan taltikpak, amo ijkon kinixmatiajok akin ompa kayomej. Ijkon kinixmatiaj akin pouiaj itech se yankuik taneltokalis tein moajsia itech talmej tein pouiaj Siquem uan Samaria. Akin ompa pouiaj kineltokayaj seki taman tein amo kineltokayaj judíos (Jn 8:48).
Sanedrín.
Jueces akin okachi tayekantoyaj akin kinixyekanayaj judíos, uan yetoyaj ompa Jerusalén. Keman Jesús yetoya nikan taltikpak, katkaj 71. Ompa pouia tayekankatiopixkat uan oksekin akin achto katkaj tayekankatiopixkamej, ininchankauan nejon tayekankatiopixkamej, tataman taixyekananij uan tajkuilouanij (Mr 15:1; Hch 5:34; 23:1, 6).
Satanás.
se kiixtalis amo se takuas seki tonalmej.
Israelitas kiixtaliayaj amo takuaskej itech Ueyi tonal keman kintapojpoluiayaj, no keman tajyouijtoyaj uan keman kitemouayaj maj Dios kinixyekana. Judíos kiixtalijkej naujpa itech xiuit amo takuaskej seki tonalmej, uan ika nejon kielnamikiaj tein amo kuali tein kinpanoka. Akin kitojtokaj Cristo amo moneki kiixtaliskej amo takuaskej seki tonalmej (Esd 8:21; Is 58:6; Mt 4:2; 9:14; Lu 18:12; Hch 13:2, 3; 27:9).
selik metsti.
Itech inincalendario judíos katka tonal tein ika peuaya metsti. Itech nejon tonal mosentiliayaj, tatakuayaj uan kimaktiliayaj Dios seki taman. Satepan, itech selik metsti mochiuaya se ueyi iluit uan amo akin tekitia (Nú 10:10; 2Cr 8:13; Col 2:16).
se moauis.
se moyolpatas.
Sion; tepet Sion.
Ijkon motokaytiaya ueyi xolal Jebús tein youaliujtoya ika se ueyi tepamit. Ompa nemiaj jebuseos uan yetoya itech se tepet ompa Jerusalén. Keman David kintanik jebuseos, ompa kichijchiuak ichan, uan moixmatik kemej “iueyi xolal David” (2Sa 5:7, 9). Keman David ompa kiuikak tatiochiualkaxon, nejon tepet moxeloj para Jehová. Satepan, hasta tepet Moria kampa yetoya templo no moixmatik kemej Sion, uan kemansa no ijkon kiluiayaj nochi ueyi xolal Jerusalén. Itech iTajtol Dios itech tajtol griego, nejon tajtol sayoj kiixnextia teisa (Sl 2:6; 1Pe 2:6; Ap 14:1).
Siria.
Itech iTajtol Dios itech tajtol griego, Siria katka talmej kampa romanos taixyekanayaj uan Antioquía katka xolal tein okachi tayekantoya. Itech iTajtol Dios itech tajtol hebreo, ika motajtoua okse Siria tein no moixmati kemej Aram. Miak talmej tein pouiaj itech nejon Siria, peuak pouij itech Siria tein ika motajtoua itech iTajtol Dios itech tajtol griego. Akin ompa taixyekanaya no taixyekanaya Palestina (Lu 2:2; Hch 18:18; Gá 1:21).
sokikonchiujkej.
Tajtol hebreo kijtosneki ‘akin tamachijchiujtiuj’. Tein kichiua se sokikonchiujkej ika sokit, kiixnextia keniuj Jehová kinixyekana sejse uan nochin akin pouij itech se altepet (Is 64:8; Ro 9:21).
T
Taixyekankej.
tajkuilojkej.
Akin kimaijkuilouaya iTajtol Dios itech tajtol hebreo. Keman Jesús yetoya nikan taltikpak, katkaj sekin akin kuali kiixmatiaj iTanauatil Moisés. Yejuan kiixnamikkej Jesús (Esd 7:6, nota; Mr 12:38, 39; 14:1).
Tajkuilolamatsin.
tajpixkej.
Tekit tein aksa kichiuaya youak para kiitas maj amo teyi kinpano akin nemiaj itech xolal. Yejua tanauatiaya komo kiitaya ke teisa ueliskia panos. Tajpianij okachi yetoyaj tepankuako oso kampa okachi uejkapan den ueyi xolal uan ijkon ueliskiaj kinitaskej akin ajsitiayaj. Iniuan soldados no onkayaj akin tajpiayaj (Mt 27:65; 28:4).
takot tein tenpitstik.
Se ueyak takot tein kuateposyej. Kikuij para kinpeuaskej tapialmej. Keman se akin tamatkej kiluia okse tein kipaleuis, kemej yeskia kitsopitiskia. Tajtolmej tikteliksatok takot tein tenpitstik kinextia keniuj iselti mokojkokoua se kuakouej tein amo kineki tatakamatis keman kitejteliksa nejon takot (Hch 26:14; Jue 3:31).
talento.
Tomin tein okachi patiyoj uan tein okachi etik katka. Etik katka 34.2 kg. Se talento griego okachi amo ueyi katka uan etik katka kemej 20.4 kg (1Cr 22:14; Mt 18:24, nota).
tamuz.
1) Keman peua ika mayúscula, ika motajtoua se dios tein kichokiliayaj seki siuamej israelitas akin kiixnamikkaj Dios ompa Jerusalén. Sekin kijtouaj ke Tamuz katka se tekiuaj akin momikilij, uan satepan peuak kiueyichiuaj kemej se dios. Akin kinixmatiaj kemej sumerios, kitokaytiayaj Dumuzi uan kijtouayaj ke katka itakauj tiotsin Inanna, tein kinemiliayaj ke kinpaleuiaya maj kipiakan konemej (akin nemiaj Babilonia kiixmatiaj kemej tiotsin Istar) (Eze 8:14). 2) Judíos kipiayaj ome calendarios, se tein Dios kinixtalilijka uan okse tein yejuan ipa kikuiaj para kimatiskej kemanian tatokaskej. Satepan ke judíos mokepkej de Babilonia, kitokaytijkej tamuz naujpatika metsti den calendario tein Dios kinixtalilijka. Nejin metsti kipouayaj desde keman peuaya selik metsti. Uan no, tamuz katka majtaktika metsti den calendario tein judíos ipa kikuiaj uan uetsi itajkotian junio hasta itajkotian julio. Xikonita B15.
tanauatijkej.
Akin Dios kimatiltiaya tein yaya kichiuati. Kitematiltiaya tein Dios kiluiaya. Amo sayoj kitematiltiaya tein yaya panoti, ta no tein Jehová tamachtiaya, tein tanauatiaya uan tein kiixtalijkaya kichiuas (Am 3:7; 2Pe 1:21).
tanauatil.
Keman moijkuiloua ika mayúscula, kemansa ika motajtoua iTanauatil Moisés oso amatajkuilolmej Génesis hasta Deuteronomio. Keman moijkuiloua ika minúscula, uelis ika motajtojtos se tanauatil tein moajsi itech iTanauatil Moisés oso se tanemilil tein techmachtia se tanauatil (Nú 15:16; Dt 4:8; Mt 7:12; Gál 3:24).
tapaleuijkej.
Nejin tajtol mokixtia itech tajtol griego diákonos. Nejin tokniuan kinpaleuiaj oloch tayekananij itech se nechikol. Moneki kichiuaskej tein Biblia kijtoua para uelis ijkon tapaleuiskej (1Ti 3:8-10, 12).
tapialmej tein kichichinouiliayaj Dios.
Tártaro.
Itech iTajtol Dios itech tajtol griego nejin tajtol kijtosneki keniuj Dios kichiuak maj yetokan ángeles tein amo tatakamatkej keman Noé nemik. Itech 2 Pedro 2:4, keman kijtoua ke kintamotak itech Tártaro (itech griego tartaróō), amo kijtosneki ke “ángeles tein tajtakojkej” kintsakkej itech Tártaro tein ne uejkauj kineltokayaj ke onkaya. Kijtouayaj ke yetoya taltampa kampa semi tayouayan uan ke ompa kintsakuayaj dioses tein amo semi ueyichiuanimej. Keman itech Biblia mokui nejin tajtol, kijtosneki ke Dios kinkuilij tekit tein kichiuayaj ne iluikak uan kemej yeskia kintalij kampa tayouayan para maj amo kiajsikamatikan tein kiixtalijtok kichiuas. Biblia kijtoua ke senkis ixpoliuitij iuan Amokuali Satanás, akin kinixyekana. Sayoj nejin ángeles tein kiixnamikkej Dios kinnamiki maj yetokan itech Tártaro. Nejin amo yejua “ueyi ostok tein uejkatan” tein ika motajtoua itech Apocalipsis 20:1-3.
tasal tein teajuayotia.
tatiochiualis tein amo technamiki.
Itech tajtol griego kiteajsikamatiltia teisa tein teyolpaktia oso kualtsin. No kiteajsikamatiltia tein se kitemaka ika nochi se iyolo. Keman Biblia ika tajtoua itatiochiualis Dios tein amo technamiki, kijtosneki tein Dios kitemaka ika nochi iyolo uan amo kichia maj kikepilikan. Ijkon monextia ke Dios semi kualtakat, ke semi tetatiochiuia uan ke semi tetasojta. Nejin tajtol no kiteajsikamatiltia keman tikmakaj aksa teisa uan amo tikmakaj porin motanilij, ta porin ijkon tiknekij (2Co 6:1; Ef 1:7).
tatiochiualkaxon.
Koujkaxon tachijchiuj ika acaciajkouit tein kitamitalilijkaj oro. Yetoya itech ikaltsin Dios uan satepan itech templo tein kichijchiuak Salomón. Itech ikaltsin Dios uan itech templo kitalijkaj itech cuarto tein monotsaya Santísimo. Ipantsak chijchiujtoya nochi ika oro uan kipiaya ome querubines tein moixnamiktoyaj. Taijtik yetoyaj ome temej kampa ijkuiliujtoya Majtakti Tanauatilmej (Dt 31:26; 1Re 6:19; Heb 9:4). Xikonita B5 uan B8.
tayekankakonet.
Itech Biblia nejin tajtol okachi mokui keman ika motajtoua yekinika iokichpil se takat. Ne uejkauj, tayekankakonet kipiaya tanauatil ikalijtik. Keman itat momikiliaya, yejua taixyekanaya. Jesús yejua itayekankakoneuj Jehová uan no yejua tayekankakonet de nochi tein Dios kichijchiuak uan akin achto oksepa nemik (Ge 25:33; Éx 11:5; Col 1:15; Ap 1:5).
tayekankatiopixkat.
Keman mokuia iTanauatil Moisés, yejua katka tiopixkat akin okachi ueyichiujkej. Yejua akin taixyekanaya keman israelitas taueyichiuayaj uan no kinitaya okseki tiopixkamej. Sayoj yejua uelia kalakia kampa Okachi Yektik, cuarto tein yetoya okachi taijtik itech tabernáculo uan itech templo. Sayoj sepa itech xiuit kalakia ompa, itech Ueyi tonal keman kintapojpoluiayaj israelitas. Jesucristo no kipia tekit kemej tayekankatiopixkat (Le 16:2, 17; 21:10; Mt 26:3; Heb 4:14).
tayekankej.
Se takat akin xiuejya. Keman Biblia ininka tajtoua tayekananij, ininka tajtojtok akin taixyekanaj itech se xolal oso se altepet. Itech amatajkuilol Apocalipsis no ijkon kiniluiaj seki ángeles. Tajtol griego presbýteros kijtosneki “tayekankej” keman ininka motajtoua akin taixyekanaj itech nechikol (Éx 4:29; Pr 31:23; 1Ti 5:17; Ap 4:4). Akin kichiuaj nejin tekit no kinyekpiaj uan kinixyekanaj tokniuan itech nechikol. Tajtol griego epískopos kiteajsikamatiltia akin kinita oksekin maj kuali yetokan. Tajtol griego presbýteros kijtosneki tein kinextia akin kiixtaliaj kemej tayekankej, sayoj ke tajtol epískopos kijtosneki tekit tein moneki kichiuas (Hch 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Pe 5:2).
tein Dios amo kitematiltijtoya.
tein kimaktiliayaj Dios.
Nejin kichiuayaj para kitasojkamatiliskej, para maj kintapojpolui oso para oksepa kuali mouikaskej iuan Dios. Abel kimaktilij Dios se tapial uan satepan miakej no peujkej kimaktiliaj miak taman, kimaktiliayaj hasta tapialmej. ITanauatil Moisés kijtouaya ke israelitas monekia kimaktiliskej Dios tein kipiayaj. Keman Jesús, akin amo kipiaya tajtakol, motemaktij, amo monekiaok kimaktiliskej Dios tapialmej. Sayoj ke, akin kichiuaj kemej Cristo kisentokaj kemej yeskia kimaktiliaj Dios miak taman keman kiueyichiuaj (Gé 4:4; Heb 13:15, 16; 1Jn 4:10).
tein kimaktiliayaj Dios para iuan sentakuaskej.
Nejin katka se tapial tein kimaktiliayaj Jehová para kinextiskej ke kinekiaj kuali iuan mouikaskej. Kikuayaj akin kitemaktijka, akin nemiaj ichan, tiopixkat akin kitemaktiaya uan nochin tiopixkamej akin tapaleuijtoyaj nejon tonal. Jehová kemej yeskia kiajuiyakmatia imantecayo tapial keman kichichinouayaj uan no kinekia maj kimaktilikan iesyo tapial, porin esti tapaleuia maj se yolto. Tiopixkamej uan akin kitemaktijkaj tapial kemej yeskia sentakuayaj iuan Jehová uan ijkon kinextiayaj ke kuali iuan mouikayaj (Le 7:29, 32; Dt 27:7).
tein kimaktiliayaj Dios para maj kintapojpolui.
tein moijkuilouaya itech kuetax.
Nejin katka ikuetaxyo ichkat, chivo oso kuakuejkonet. Okachi uejkauaya ke papiro uan itech moijkuiloj Biblia. Tein Pablo kitajtanij Timoteo xa katka seki tajkuilolmej tein pouij itech iTajtol Dios itech tajtol hebreo. Seki amatajkuilolmej tein kiajsikej ompa mar Muerto ijkuiliujtokej itech kuetax (2Ti 4:13).
tein moixtaua.
Tein kitemakaj para maj kikajkauakan aksa, maj amo kitatsakuiltikan, maj amo tajyoui, maj kimakixtikan den tajtakol oso maj amo kichiuaok teisa tein monekia kichiuas. Amo nochipa taxtauayaj ika tomin (Is 43:3). Inintayekankakoneuan israelitas uan tapialmej tein achto yoliaj katkaj iaxkauan Jehová uan ixyetoya kichiuaskej se tekit, yejua ika monekia taxtauaskej para amo kichiuaskiajok nejon tekit (Nú 3:45, 46; 18:15, 16). Uan no, komo se kuakouej tein tateuiaya amo kiilpiayaj uan kimiktiaya aksa, iteko no monekia kimiktiskej komo amo taxtauaya (Éx 21:29, 30). Sayoj ke, komo aksa temiktiaya porin ijkon kiixtalijka, amo teyi uelia kiixtauaya para makisas (Nú 35:31). Biblia kijtoua ke tein Cristo taxtauak yejua tein okachi tayekantok. Yejua momikilij para kinkixtilis tajtakol akin tatakamatij uan kinpaleuis maj amo momikilikanok (Sl 49:7, 8; Mt 20:28; Ef 1:7).
tein motenkauayaj.
Keman omen kiixtaliayaj kichiuaskej oso amo kichiuaskejok teisa. Dios uelis motenkauas iniuan takamej oso siuamej, oso tejuan iniuan oksekin. Kemansa, sayoj se moneki kichiuas tein moixtalij. Uan kemansa nochin omen akin motenkaujkej moneki kichiuaskej tein moixtalij. Biblia amo sayoj kijtoua ke Dios motenkauak iniuan sekin, ta no kijtoua ke sekin akin nemiaj itech seki xolalmej motenkauayaj iniuan oksekin. Semi tapaleuij tein Dios motenkauak iuan Abrahán, iuan David, iniuan israelitas uan iniuan akin kinijitak (Gé 9:11; 15:18; 21:27; Éx 24:7; 2Cr 21:7; Lu 22:29; Hch 3:25; 2Co 3:6; Heb 8:6).
tein pitsotik.
Itech Biblia kemansa mokui nejin tajtol para aksa oso teisa tein taloj. No mokui keman ika motajtoua aksa akin kiixpanauia tein Dios tanauatia uan amo chipaujkanemi. Miakpa no mokui keman ika motajtoua teisa tein iTanauatil Moisés kinextiaya ke amo chipauak oso ke amo monekia kichiuaskej (Le 5:2; 13:45; Mt 10:1; Hch 10:14; Ef 5:5). Xikonita CHIPAUAK.
tekolkaxit.
templo.
Se kali kampa taueyichiuaj. Sayoj ke itech Biblia keman mokui tajtol templo ika motajtojtok tabernáculo oso templo tein kichijchiujkaj ompa Jerusalén, tein kiixpatak tabernáculo tein israelitas kiuikatinemiaj para ompa kiueyichiuaskej Dios. Yekinika templo kichijchiuak Salomón uan babilonios kiixpolojkej. Ojpatika templo kichijchiuak Zorobabel satepan ke babilonios kinuikakej israelitas, uan satepan kiyekchijchiuak Herodes el Grande. Kemansa kiluiayaj “ichan Jehová” (Esd 1:3; 6:14, 15; 1Cr 29:1; 2Cr 2:4; Mt 24:1). No monotsa templo kampa Jehová yetok ne iluikak (Éx 25:8, 9; 2Re 10:25; 1Cr 28:10; Ap 11:19).
tetajtouijkej.
tetsaujkatajyouilis.
Jesús kijtoj ke akin nemiaj Jerusalén tetsaujkatajyouiskiaj kemej amo keman ijkon tajyouijtoyaj. No semi ika tajtoj se “tetsaujkatajyouilis” tein kipanoskej nochin akin nemij nikan taltikpak, keman yejua ualas ika iueyi chikaualis (Mt 24:21, 29-31). Pablo kijtoj ke kuali yetok maj Dios kintatsakuilti “akin amo kiixmatij Dios uan akin amo kineltokaj kuali tanauatilmej” tein ika tajtouaj Jesucristo. Apocalipsis capítulo 19 kijtoua ke Jesús kinixyekana ángeles para moteuiskej iuan koujtajtapial, tekiuanij uan ininsoldados (2Te 1:6-8; Ap 19:11-21). Biblia kijtoua ke tel miakej momakixtiskej keman mochiuas nejin tetsaujkatajyouilis (Ap 7:9, 14). Xikonita ARMAGEDÓN.
tetsitsin tein kitatamotayaj.
Ne uejkauj ijkon kiixejekouayaj teisa. Kikalakiayaj tetsitsin oso koujtsitsin itech inintasal oso itech se tapalkat uan kitsetselouayaj. Tetsin oso koujtsin tein kisaya oso tein kikixtiayaj kinextiaya toni monekia kichiuaskej. Nejin kichiuayaj satepan ke motataujtiayaj (Jos 14:2; Pr 16:33; Mt 27:35).
tet tein okachi tayekantok.
Ueyi tet tein kitaliayaj kampa monamikia ome tepamit uan kichikauaya. Kitemouayaj se ueyi tet para kichijchiuaskej uejueyi kalmej uan tepamit tein kiyoualouaya se ueyi xolal. Nejin tajtol mokui para kiixnextis tein ika tsineujtok taltikpak. Jesús no moixmati kemej “tet tein okachi tayekantok” itech nechikol, tein tamati kemej se kali (Ef 2:20; Job 38:6).
tiopixkat.
Dios kiixtaliaya para maj kinpaleui oksekin maj kiueyichiuakan; kinmachtiaya akoni katka Dios uan toni tanauatiaya. No kitemakaya tein israelitas kimaktiliayaj Dios uan kintajtouiaya iixpan. Achto ke Dios kiixtaliskia itanauatiluan, akin kinixyekanaya ichankauan kichiuaya tekit kemej se tiopixkat. Keman Dios kiixtalijkaya itanauatiluan, tiopixkamej katkaj ichankauan Aarón, pouiaj iniuan ichankauan Leví, uan okseki takamej levitas kinpaleuiayaj. Keman peuak yankuik taman tein Dios motenkauak, akin Dios kinijitak kinixtalij kemej tiopixkamej uan Jesucristo yejua Tayekankatiopixkat (Éx 28:41; Heb 9:24; Ap 5:10).
Tonal keman Dios taixejekos.
Tonal oso tonalmej keman sekin, seki altepemej oso tinochin monekis titanankiliskej iixpan Dios. Itech nejon tonal kinixpoloskej akin Dios ijkon kiixtalis. Oksekin, uelis momakixtiskej uan nemiskej nochipaya. Jesucristo uan itatitaniluan kijtojkej ke itech nejon tonal, Dios amo sayoj kiixtalis tein moneki kiseliskej akin yoltokej, ta no akin momikilijkejya ne uejkauj (Mt 12:36).
tonal keman tachijchiuayaj.
tonalmej keman tatamitiya; itamian tonalmej.
Keman mokui nejin tajtolmej itech Biblia, ika tajtojtok seki tonalmej keman Dios kitamichiua tein achto kijtojka (Eze 38:16; Da 10:14; Hch 2:17). Itech seki tajkuilolmej kijtosneki seki xiujmej oso miak xiujmej. Itech Biblia, nejin tajtolmej mokui keman ika motajtoua keman tamitiya tein amo kuali, keman Jesús mokepakya (2Ti 3:1; Snt 5:3; 2Pe 3:3).
tonalmej; tein mochiujtok itech taltikpak.
Itech tajtol griego moijtoua aiṓn. Mokui keman ika motajtoua uejueyi taman tein mochiua itech nochi taltikpak itech seki tonalmej oso xiujmej. Keman Biblia ika tajtoua “tein onkak nikan taltikpak”, kijtosneki tein mochiujtok itech taltikpak uan kemej nemij tel miakej (2Ti 4:10).
trompeta.
Kikuiaj para tatsotsonaskej oso para kitematiltiskej teisa. Miakpa, keman motematiltia tein Jehová kiixtalia uan keman mochiuati seki taman tein Dios kijtoua, Biblia kijtoua ke kipitsaj se trompeta (1Co 15:52; Ap 8:7-11:15).
U
ueyi ostok tein uejkatan.
ueyi tasal.
ueyi tet tein ika takuechouayaj.
Se tet youaltik uan alaxtik tein kitaliayaj itech okse tet uan ika takuechouayaj. Ne uejkauj, miakej kipiayaj se tet tein ika takuechouayaj siuamej. Kemej israelitas mojmostaj monekia takuechoskej para takuaskej, iTanauatil Moisés kijtouaya ke akin tetaneujtiaya teisa amo ueliskia mokauilis tet tein ika motakuecholiaya aksa. Onkaya uejueyi tet tein ika takuechouayaj uan kimalakachouayaj tapialmej (Dt 24:6; Mr 9:42).
ueyi tiopixkat.
No ijkon kiluiayaj tayekankatiopixkat itech iTajtol Dios itech tajtol hebreo. Itech iTajtol Dios itech tajtol griego, keman ininka motajtoua uejueyi tiopixkamej nesi ke ininka motajtojtoya tiopixkamej akin okachi ueyichiuanimej. Xa no ompa pouiaj akin achto katkaj tayekankatiopixkamej uan akin tayekanayaj itech 24 oloch tiopixkamej (2Cr 26:20; Esd 7:5; Mt 2:4; Mr 8:31).
Ueyi tonal keman kintapojpoluiayaj israelitas.
Tonal tein israelitas kiitayaj ke okachi tayekantoya. No kitokaytiayaj Yom Kipur (itech tajtol hebreo yohm hakkippurím, tein kijtosneki ‘tonal keman taixtsakuayaj’). Mochiuaya itech tonal 10 metsti etanim. Sayoj itech nejon tonal, tayekankatiopixkat kalakia kampa Okachi Yektik itech tabernáculo. Ompa kimaktiliaya Dios ininesyo tapialmej tein kitemakakaj para maj kitapojpoluilikan itajtakoluan tayekankatiopixkat, levitas uan nochin israelitas. Nejon tein kimaktiliayaj kiixnextij keman Jesús motemaktij. Yejua kintamikixtilij tajtakol nochin, uan amo kemanok monekis motemaktis. Nejon kinpaleuij nochin para maj oksepa kuali mouikakan iuan Jehová. Itech nejon tonal nochin mosentiliayaj para kiueyichiuaskej Dios uan amo takuayaj. No moseuiayaj uan amo kichiuayaj nion se tekit (Le 23:27, 28; Hch 27:9; Col. 1:20; Heb 9:12).
Urim uan Tumim.
Katka seki taman tein kikuiaj para kimatiskej toni kiixtaliaya Jehová. Xa katkaj seki tetsitsin tein kitatamotayaj. Tayekankatiopixkat kiuikaya itech bolsita tein yetoya iyolixpankopa keman kalakia itech ikaltsin Dios. Nesi ke amo mokuikok satepan ke kiixpolojkej Jerusalén (Éx 28:30; Ne 7:65).
X
xeliujtok; chipauak.
Jehová yektik porin ipa ijkon tamati uan nochi tein kichiua chipauak. Nion tepitsin kipia tein amo chipauak (Éx 28:36; 1Sa 2:2; Jn 17:11). Keman moijtoua ke chipauak aksa (Ef 1:4; Col 3:12), teisa (Ro 7:12; 11:16; 2Ti 3:15), se xolal (Mt 4:5; Hch 7:33; Heb 9:1) uan tein se kichiua (Éx 36:4), itech tajtol hebreo uan griego kiteajsikamatiltia ke xeliujtok sayoj para Dios akin yektik, xeliujtok para kitekitilis. Itech iTajtol Dios itech tajtol griego, tajtol tein mokepa kemej “chipauak” no mokui para moijtos ke aksa chipaujkanemi (2Co 7:1; 1Pe 1:15, 16).
xochital.
Jehová kinchijchiuilij Adán uan Eva se xochital ompa Edén. Keman Jesús pilkatoya itech kouit, kiajsikamatiltij se akin pilkatoya inakastan ke nochi taltikpak yeski se xochital. Nesi ke nejin tajtol tein mokui itech 2 Corintios 12:4 kiteajsikamatiltia xochital tein onkas satepan, uan itech Apocalipsis 2:7, xochital kiixnextia tein kinmakaskej akin yaskej ne iluikak (Can 4:13; Lu 23:43).
Y
yekinika takilot.
Jehová kinnauatijka israelitas maj kimaktilianij tayekankakonemej, tapialmej tein achto yoliskiaj oso tein yekinika takiskia. Israelitas kimaktiliayaj Dios nejin itech iluit keman kikuayaj pantsin tein amo kisamaualtiayaj uan itech Pentecostés. Tajtolmej yekinika takilot no mokui keman ika motajtoua Cristo uan akin yaskej iluikak (1Co 15:23, nota; Nú 15:21; Pr 3:9, nota; Ap 14:4).
Yektik.
Yekinika cuarto tein okachi ueyi tein kipiaya tabernáculo uan templo. Amo yejua tein Okachi Yektik, porin nejon cuarto yetoya okachi taijtik. Itech tabernáculo yetoya tauilketsaloni tachijchiuj ika oro, altar tachijchiuj ika oro kampa tapopochuiayaj, mesa tein kipiaya pantsin tein kitaliayaj iixpan Dios uan seki taman tachijchiuj ika oro. Itech templo yetoya altar tachijchiuj ika oro, majtakti tauilketsalonimej tein chijchiujtoyaj ika oro uan majtakti mesas tein kipiayaj pantsin tein kitaliayaj iixpan Dios (Éx 26:33; Heb 9:2).
yugo.
Kouit tein aksa kikechmamaya uan tein inajnakastan kipilouiliayaj tein kimamaya; no katka se kouit tein kinkechtaliliayaj tapialmej (kemej kuakuejmej) para kititilatsaskej se tepos tein ika talkaxaniayaj oso se carro. Akin okachi kikuiaj nejin katkaj akin moajsiaj temako para kimamaskej teisa tein etik, yejua ika nejin kiixnextiaya ke aksa moajsia temako oso ke kitajyouiltiayaj. Keman moijtoua ke kiajchiuaj oso ke kipostekij yugo kijtosneki ke aksa amo moajsiok temako, amo kitajyouiltiajok nion kiteltekitiltiajok (Le 26:13; Mt 11:29, 30, nota).
Z
Zenón.
Nejin takat kijtouaya ke nochin monekia nemiskej kemej kiitaskiaj ke kuali yetok uan amo monekia kinextiskej ke tajyouiayaj oso ke yolpakiaj (Hch 17:18).
Zeus.
Griegos kinueyichiuayaj miak dioses, uan Zeus yejua tein tayekantoya. Akin nemiaj Listra kinemilijkej ke Bernabé katka Zeus. Ompaka Listra kiajsikej seki uejkauj tajkuilolmej kampa ininka motajtoua “itiopixkauan Zeus” uan kampa kijtoua ke Zeus yejua katka tonaltsin. Keman Pablo kisak Malta, iixpampa barco kampa yaya kipiaya inintaixkopin “iKoneuan Zeus”, ome iknimej tein senyolkej tein monotsayaj Cástor uan Pólux (Hch 14:12; 28:11).
ziv.
Judíos kipiayaj ome calendarios, se tein Dios kinixtalilijka uan okse tein yejuan ipa kikuiaj para kimatiskej kemanian tatokaskej. Metsti ziv katka ojpatika metsti den calendario tein Dios kinixtalilijka uan chikueyitika metsti den calendario tein judíos ipa kikuiaj, uan uetsi itajkotian abril hasta itajkotian mayo. Nejin metsti kitokaytijkej iyar itech amatajkuilol kampa ijkuiliujtok inintanauatiluan judíos uan itech okseki amatajkuilolmej tein kinchijchiujkej satepan ke israelitas kiskej de Babilonia (1Re 6:37). Xikonita B15.
