Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

OBLAHII KƐ OBLAYEI BIƆ AKƐ

Te Mafee Tɛŋŋ Makpee Tsakemɔi ni Baa Be ni Midaa lɛ Anaa?

Te Mafee Tɛŋŋ Makpee Tsakemɔi ni Baa Be ni Midaa lɛ Anaa?

 “Kɛ́ oshɛ yeiaŋ lɛ, onáaa shihilɛ lɛ mlɛo. Ewaa mɔ he, ofiteɔ ohe, ni oyiŋ feɔ bo enyɔɔnyɔ​—kɛ́ makɛɛ lɛ, etamɔ nɔ fɛɛ nɔ eyaaa lɛ jogbaŋŋ!”​—Oksana.

 “Mimii shɛ mihe waa, shi no sɛɛ nɔŋŋ lɛ miwerɛ ho mihe. Mileee akɛ nakai mɛi ni shɛɔ hiiaŋ lɛ fɛɛ nuɔ he amɛhãa, shi nakai ji bɔ ni minu he.”​—Brian.

Kɛ́ mɔ ko shɛ hiiaŋ loo yeiaŋ lɛ, ebafeɔ tamɔ ota shiishɔ ko mli​—eyɛ miishɛɛ ni nakai beiaŋ nɔŋŋ hu lɛ, eyɛ tsuifāa! Te obaafee tɛŋŋ okpee nakai tsakemɔi lɛ anaa?

 Kɛ́ akɛɛ mɔ ko eshɛ hiiaŋ loo yeiaŋ lɛ, mɛni no tsɔɔ?

 Kɛ́ oshɛ hiiaŋ loo yeiaŋ lɛ, ogbɔmɔtso kɛ ohenumɔi tsakeɔ oyayaayai, ni tsɔɔ akɛ oofo mli kɛmiijɛ gbekɛ kɛbatsɔ onukpa. Yɛ be nɛɛ mli lɛ, tsakemɔi ni baa ogbɔmɔtsoŋ kɛ ohenumɔi amli lɛ saa bo kɛhã hɔŋɔɔ kɛ bi fɔmɔ.

 Shi no etsɔɔɔ akɛ ofee klalo akɛ obaatsɔ papa loo mami. Moŋ lɛ, nɛkɛ be nɛɛ tsɔɔ akɛ ojeee gbekɛ dɔŋŋ​—eji anɔkwa sane ko ni hãa mɔ mii shɛɔ ehe ni kɛ̃lɛ ehāa mɔ werɛ hoɔ ehe hu.

 Sanebimɔ: Te afii nɛɛ amli nɔ ni obaakɛɛ akɛ kɛ́ mɔ ko shɛ lɛ belɛ eshɛ hiiaŋ loo yeiaŋ?

  • 8

  • 9

  • 10

  • 11

  • 12

  • 13

  • 14

  • 15

  • 16

 Hetoo: Ebaanyɛ eba yɛ afii srɔtoi nɛɛ fɛɛ eko mli.

 Enɛ tsɔɔ akɛ ehe ehiaaa ni ohao ohe kɛ́ oye afii nyɔŋma kɛ ejwɛ kɛyaa ni onako tsakemɔi nɛɛ​—loo kɛ́ oyeko afii nyɔŋma shi ona tsakemɔi nɛɛ. Bo diɛŋtsɛ onyɛŋ okudɔ be ni tsakemɔi nɛɛ kɛbaa lɛ.

Taakɛ eji yɛ shiishɔ gbɛfaŋ lɛ, kɛ́ gbekɛ ji bo ni ooshɛ hiiaŋ loo yeiaŋ lɛ, eyɛ miishɛɛ ni nakai beiaŋ nɔŋŋ hu lɛ, eyɛ tsuifãa​—shi obaanyɛ okpee naagbai ni baa yɛ nɛkɛ bei nɛɛ amli lɛ anaa

 Gbɔmɔtsoŋ tsakemɔi

 Tsakemɔ ni yɔɔ faŋŋ ni baa kɛ́ shɛ be nɛɛ ji bɔ ni odaa ohãa lɛ. Naagba lɛ ji akɛ ogbɔmɔtso lɛ henii lɛ fɛɛ edaaa shi kome. No hewɔ lɛ, kaahã egba onaa kɛ́ ona akɛ onyiɛmɔ etsake. Ná nɔmimaa akɛ yɛ be ni sa mli lɛ, nibii baaŋmɛ pɛpɛɛpɛ.

 Tsakemɔi krokomɛi hu baa yɛ bei nɛɛ mli.

 Tsakemɔi yɛ gbekɛbii hii agbɛfaŋ:

  •   Ogbɛɛ kɛ odɔrɔ daa

  •   Tswɛi baa oŋaashi, oshishi, kɛ ohiɛ

  •   Ogbee tsiɔ

  •   Ogbɛɛ teɔ shi kplakpla, ni bei komɛi lɛ be ni je baatsɛre lɛ ohe efɔ

 Tsakemɔi yɛ gbekɛbii yei agbɛfaŋ:

  •   Ojeɔ fufɔ

  •   Tswɛi baa oŋaashi kɛ oshishi

  •   Ofeɔ yei anii, no ji obaana lá yɛ oshishi

 Tsakemɔi yɛ gbekɛbii hii kɛ yei fɛɛ ahe:

  •   Latsaa kɛ muawai hãa sɛŋt ni ehiii baa ohe.

     Nɔ ni baawa bo: Kɛ́ ofɔɔ ohe juu kɛ samala, ni okɛ nibii ni akɛgbeɔ sɛŋt kpaa ohe lɛ, ehāŋ ohe aje fu.

  •   Muawai ni futuɔ fɔ ni yɔɔ ogbɔmɔtso lɛ mli lɛ hãa pinpols baa ohiɛ.

     Nɔ ni baawa bo: Eyɛ mli akɛ pinpols kudɔmɔ wa moŋ, shi kɛ́ ofɔɔ ohiɛ fɔmɔ ni okɛ mu kpaa ohiɛ lɛ, ebaaye ebua.

 Henumɔŋ tsakemɔi

 Henumɔi ni kɛ gbɔmɔtsoŋ tsakemɔi nɛɛ baa yɛ bei nɛɛ mli lɛ baanyɛ aná onifeemɔi anɔ hewalɛ waa diɛŋtsɛ. Ebaanyɛ ehã omli afu loo omii ashɛ ohe be komɛi.

 “Oyɛ miishɛɛ ŋmɛnɛ kɛkɛ nɔŋŋ lɛ owerɛ eho ohe. Omli baanyɛ afu kɛkɛ lɛ etsɛɛɛ nɔŋŋ, oyahɔ tsu mli oofo.”​—Oksana.

 Gbekɛbii hii kɛ yei ni shɛɔ hiiaŋ loo yeiaŋ lɛ ateŋ babaoo hiɛ hiɔ amɛhe nɔ tsɔ fe, nine ookɛɛ mɔ fɛɛ mɔ kwraa miikpa amɛ shi. Ni akɛni ogbɔmɔtso hu miitsake oyayaayai hewɔ lɛ, ehãa mɛi ajwɛŋmɔ baa onɔ!

 “Be ni mishɛ yeiaŋ lɛ, mijeɔ gbɛ mifeɔ minii tamɔ anihaolɔ, ni miwoɔ shɛt wuji. Eyɛ mli akɛ miná mile nɔ hewɔ ni minaa tsakemɔi yɛ migbɔmɔtsoŋ lɛ moŋ, shi eŋɔɔɔ minaa kwraa, ni efeɔ mi hiɛgbele hu. Minu he akɛ, jeee nakai esa akɛ eba lɛ.”​—Janice.

 Ekolɛ, tsakemɔ kple ni okɛbaakpe ji bɔ ni esa akɛ obu yei aloo hii ohã.

 “Kulɛ misusuɔ akɛ oblahii fɛɛ ahe yɛ mlila, shi mijie nakai susumɔ lɛ yɛ mijwɛŋmɔŋ. Mibayɔse akɛ amɛteaŋ mɛi komɛi ahe yɛ miishɛɛ, ni abaanyɛ akɛ amɛ abɔ, ni no hã mina akɛ tɔ̃mɔ bɛ he akɛ maná suɔmɔ mahã mɔ ko. Anɔkwa, be fɛɛ be kɛ́ wɔmiigba sane lɛ, nɔ ni jeɔ kpo titri yɛ mli ji ‘mɔ nɛ miisumɔ mɔ nɛ’.”​—Oblayoo ko ni atsɛɔ lɛ Alexis.

 Kɛ́ henumɔŋ tsakemɔi nɛɛ bɔi baa lɛ, gbekɛbii hii komɛi náa suɔmɔ amɛhãa hii, ni ebaa lɛ nakai yɛ yei komɛi hu agbɛfaŋ. Kɛ́ oná nakai henumɔ lɛ, kaamu sane naa akɛ oofee supi. Bei babaoo lɛ, kɛ́ be shwie mli lɛ henumɔi nɛɛ tsakeɔ.

 “Akɛni mikɛ mihe bɔi hii krokomɛi lɛ ahe too hewɔ lɛ, mibaná suɔmɔ mihã amɛ. Shi sɛɛ mli be ni be shwie mli lɛ, mibaná suɔmɔ mihã yei. Bei amli ni minuɔ he akɛ miifee supi lɛ eho.”​—Alan.

 Nɔ ni obaanyɛ ofee

  •    Bɔɔ mɔdɛŋ ni oná jwɛŋmɔ kpakpa. Anɔkwa, eji gbɔmɔtsoŋ kɛ henumɔŋ tsakemɔi ni he hiaa waa ni sa akɛ otsɔ mli. Obaanyɛ ojwɛŋ lalatsɛ David wiemɔi nɛɛ anɔ, ni ebaawo bo hewalɛ. Ekɛɛ akɛ: “Bɔ ni atsɔ afee mi lɛ yɛ gbeyei kɛ naakpɛɛ.”​—Lala 139:14.

  •   Okɛ ohe akato mɛi krokomɛi ahe, okɛ ojwɛŋmɔ akama bɔ ni ogbɔmɔtso yɔɔ lɛ nɔ tuutu. Biblia lɛ kɛɔ akɛ: “Gbɔmɔ lɛ ekwɛɔ kponɔgbɛ nii, shi Yehowa lɛ tsui ekwɛɔ.”​—1 Samuel 16:7.

  •   Gbɔlemɔ okpɔiaŋ, ni ojɔɔ ohe bɔ ni sa. Kɛ́ oná wɔ ni sa lɛ, omli fuŋ mramra, etɔŋ bo pii, ni owerɛ hoŋ ohe be ni ote shi lɛ.

  •   Jeee susumɔi ni ejaaa ni onáa yɛ ohe lɛ fɛɛ nɔ esa akɛ okpɛlɛ. Ani lɛɛlɛŋ akɛ mɛi fɛɛ etsuu amɛhiŋmɛi amɛshwie onɔ? Kɛ́ awie tsakemɔi ni onaa yɛ ogbɔmɔtso lɛ he lɛ he po lɛ, kaahã egba onaa. Biblia lɛ kɛɔ akɛ: “Kaadi gbɔmɛi anaa wiemɔi fɛɛ asɛɛ.”​—Jajelɔ 7:​21, Ga Biblia hee.

  •   Bɔɔ mɔdɛŋ ni oye bɔlɛnamɔ henumɔi ni onaa lɛ nɔ koni okaná bɔlɛ. Biblia lɛ kɛɛ: ‘Joo bɔlɛnamɔ jeŋba sha naa foi! . . . “Mɔ fɛɛ mɔ ni yaa nɔ ekɛ ehe woɔ bɔlɛnamɔ jeŋba sha mli lɛ, eefee esha eeshi lɛ diɛŋtsɛ egbɔmɔtso lɛ.”​—1 Korintobii 6:18.

  •   Okɛ ofɔlɔi loo onukpa ko ni oheɔ lɛ oyeɔ lɛ agba he sane. Eji anɔkwale akɛ enɛ feemɔ baawa fioo kɛhã bo. Kɛ̃lɛ yelikɛbuamɔ ni onine baashɛ nɔ lɛ baahã omii shɛ ohe waa.​—Abɛi 17:17.

 Sane lɛ nɔŋŋ ji: Hiiaŋ loo yeiaŋ hiɛ lɛ diɛŋtsɛ enaagbai. Be nɛɛ hu hãa onáa hegbɛi krɛdɛɛ kɛdaa​—jeee ogbɔmɔtso lɛ kɛkɛ shi moŋ ojwɛŋmɔŋ, ohenumɔŋ kɛ okɛ Nyɔŋmɔ teŋ wekukpaa hu.​—1 Samuel 2:26.