Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

SAJI NI OBLAHII KƐ OBLAYEI BIƆ

Te Mafee Tɛŋŋ Mikɛ Mijwɛŋmɔ Ama Nii Anɔ Jogbaŋŋ Lɛ?

Te Mafee Tɛŋŋ Mikɛ Mijwɛŋmɔ Ama Nii Anɔ Jogbaŋŋ Lɛ?

 Mɛni hewɔ minyɛɛɛ mikɛ mijwɛŋmɔ ama nii anɔ jogbaŋŋ?

 “Kulɛ, mikaneɔ woji waa, shi amrɔ nɛɛ minyɛɛɛ woji makane dɔŋŋ. Kɛ́ kukuji lɛ amli kɛlɛ lɛ, misumɔɔɔ ni makane.”​—Elaine.

 “Kɛ́ miikwɛ vidio lɛ, minyɛɛɛ mato mitsui shi, mihãa eyaa oyayaayai.”​—Miranda.

 “Kɛ́ miifee nɔ ko ni he hiaa ni mifoŋ lɛ gbo lɛ, nɔ ni nɔŋŋ ni mijwɛŋɔ he ji, ‘Namɔ etɛs mi?’”​—Jane.

 Ani foŋ kɛ ehenɔi lɛ baanyɛ ahã ewa ehã mi akɛ mikɛ mijwɛŋmɔ baama nii anɔ jogbaŋŋ? Mɛi komɛi hãa hetoo akɛ hɛɛ. Nicholas Carr, ni eji woloŋmalɔ kɛ nitsumɔ he ŋaawolɔ lɛ ŋma akɛ: “Kɛ́ wɔkɛ intanɛt lɛ fɔɔ nitsumɔ waa lɛ, ehãaa wɔnyɛ wɔkɛ wɔjwɛŋmɔ ama nii anɔ jogbaŋŋ, no ji, ehãa emɔmɔɔ saji oya, etsuɔ he nii jogbaŋŋ, shi enyɛɛɛ ekɛto.” a

 Hã wɔkwɛ shihilɛi etɛ komɛi ni foŋ kɛ ehenɔi lɛ baanyɛ ahã ojwɛŋmɔ akpa shi.

  •   Be ni aagba sane. Oblayoo ko ni atsɛɔ lɛ Maria lɛ wie akɛ: “Kɛ́ mɛi miigba sane hiɛ kɛ hiɛ po lɛ, obaana akɛ mɔ ko miitɛs, eetswa geem, eekwɛ mɛsej loo nibii ni eba yɛ efoŋ lɛ nɔ. Amɛbooo mɔ ni amɛkɛgbaa sane lɛ toi jogbaŋŋ”

  •   Be ni ayɛ klas. Wolo ni ji Digital Kids lɛ wie akɛ: “Skulbii babaoo ewie akɛ, kɛ́ amɛyɛ klas ni aatsɔɔ nii lɛ, amɛkɛ amɛfoŋ kɛ ehenɔi lɛ sɛndiɔ mɛseji, amɛkɛbrausiɔ, amɛkɛkaneɔ nii loo amɛkɛkwɛɔ nibii ni he ehiaaa ni kɔɔɔ amɛklas nifeemɔi lɛ ahe.”

  •   Be ni aakase nii. Oblanyo ko ni atsɛɔ lɛ Chris ni eye afii 22 lɛ kɛɛ: “Nɔ kome ni efeemɔ wa kɛhã mi ji ni mifoŋ lɛ baagbɛɛ ni maku mihiɛ mashwie nɔ. Kɛ́ skulnyo ji bo ni onyɛɛɛ ojie ojwɛŋmɔ yɛ ofoŋ kɛ ehenɔi lɛ anɔ lɛ, homwɛk ni kulɛ ebaahe bo ŋmɛlɛtswaa kome lɛ baahe bo ŋmɛlɛtswai etɛ loo nɔ ni fe nakai.”

 Sane lɛ nɔŋŋ ji akɛ: Kɛ́ ohã ofoŋ kɛ ehenɔi lɛ gbala ojwɛŋmɔ loo ekudɔ bo lɛ, ebaawa akɛ okɛ ojwɛŋmɔ baama nii ni ofeɔ nɔ.

Jwɛŋmɔ ni kpaa shi lɛ, etamɔ okpɔŋɔ ni mli efu ni ehiii lɛ kudɔmɔ, ebaanyɛ eye bo awui

 Bɔ ni obaafee ni ojwɛŋmɔ ama nii anɔ jogbaŋŋ

  •   Be ni aagba sane. Biblia lɛ kɛɛ: “Nyɛtaoɔ nibii ni hi hã mɛi krokomɛi, shi jeee nibii ni hi hã nyɛ pɛ.” (Filipibii 2:4) Kɛ́ nyɛmiigba sane ni obo mɛi ni okɛwieɔ lɛ toi jogbaŋŋ lɛ, ebaatsɔɔ akɛ osusuɔ amɛhe. Kɛ́ nyɛmiigba sane lɛ, kwɛmɔ mɛi ni okɛgbaa sane lɛ ahiɛ, ni kaahã ofoŋ kɛ ehenɔi lɛ miigbala ojwɛŋmɔ.

     “Kɛ́ nyɛmiigba sane lɛ, bɔɔ mɔdɛŋ akɛ ofɔŋ ofoŋ lɛ nɔ kwɛmɔ. Kɛ́ obo mɔ ni okɛgbaa sane lɛ toi jogbaŋŋ lɛ, ebaatsɔɔ akɛ obuɔ lɛ.”​—Thomas.

     Ŋaawoo: Be ni nyɛgbaa sane lɛ, bɔɔ mɔdɛŋ akɛ obaahã ofoŋ lɛ ahi he ko ni onaaa. Niiamlitaolɔi kɛɛ, kɛ́ ofoŋ yɛ omasɛi lɛ, ebaanyɛ egbala ojwɛŋmɔ kɛje sanegbaa nɔ, ejaakɛ bɔ fɛɛ bɔ ni fee lɛ, nɔ ko baaba ofoŋ lɛ nɔ ni baagbala ojwɛŋmɔ.

  •   Be ni ayɛ klas. Biblia lɛ kɛɛ: “Nyɛjwɛŋmɔ ahia bɔ ni nyɛboɔ nii toi nyɛhãa lɛ nɔ.” (Luka 8:18) Yɛ shishitoo mla nɛɛ naa lɛ, kɛ́ intanɛt yɛ nyɛklas lɛ, kaakwɛ akɛ oná mɛsej lo, kaatswa geems, loo kaatsaati be mli ni esa akɛ ojwɛŋmɔ ahi nikasemɔ lɛ nɔ.

     “Bɔɔ mɔdɛŋ akɛ obaahã ojwɛŋmɔ ahi nɔ ni atsɔɔ yɛ klas lɛ nɔ be fɛɛ be. Kɛ́ aatsɔɔ nii lɛ, ŋmalamɔ otii ni yɔɔ nɔ ni tsɔɔlɔ lɛ tsɔɔ lɛ mli lɛ oshwie shi. Kɛ́ ebaahi lɛ, ta hiɛgbɛ sɛi lɛ eko nɔ koni nɔ ko akagbala ojwɛŋmɔ.”​—Karen.

     Ŋaawoo: Ŋmalamɔ otii lɛ owo wolo nɔ moŋ fe ni obaatswa owo kɔmpiuta nɔ. Niiamlitaomɔ etsɔɔ akɛ, kɛ́ ofee nakai lɛ, nibii gbalaŋ ojwɛŋmɔ tsɔ, ni ewaaa akɛ obaakai nibii ni okase lɛ.

  •   Be ni aakase nii. Biblia lɛ kɛɛ: “Taomɔ hiɛshikamɔ, taomɔ niiashishinumɔ.” (Abɛi 4:5) Enɛ biɔ niianɔjwɛŋmɔ jogbaŋŋ fe ni obaakane nii amli kɛkɛ, kɛ yiŋtoo akɛ obɔ mɔdɛŋ yɛ kaa mli.

     “Kɛ́ miikase nii lɛ, mifeɔ mifoŋ lɛ bɔ ni kɛ́ aatswa mi lɛ ebaŋ koni manyɛ mikɛ mijwɛŋmɔ ama nɔ ni mikaseɔ lɛ nɔ. Mikwɛɛɛ akɛ mɛsej loo nɔ ko eba nɔ lo. Kɛ́ nɔ ko ba mijwɛŋmɔ mli ni misumɔɔɔ ni mihiɛ akpa nɔ lɛ, miŋmaa mifɔɔ shi.”​—Chris.

     Ŋaawoo: Kwɛmɔ ni nibii ni gbalaa mɔ jwɛŋmɔ akahi he ni okaseɔ nii lɛ yɛ lɛ, bɔ ni afee ni ojwɛŋmɔ ahi nɔ ni okaseɔ lɛ nɔ. Too nibii ni yɔɔ jɛmɛ lɛ jogbaŋŋ ni ohã jɛmɛ atse hu.

a Ajie kɛjɛ wolo ni ji The Shallows​—What the Internet Is Doing to Our Brains lɛ mli.