Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

Baebolo Edwɛkɛbohilelɛ

A B D Ɛ E F G H K L M N Ɔ O P R S T W Y Z

A

  • Aalɔn amra.

    Livae anlɔnra Aalɔn mɔɔ bɛkpale ye kɛ ɛsɔfo kpanyinli mɔɔ limoa wɔ Mosisi Mɛla ne abo la abozoamra. Aalɔn amra ne mɔ yɛle ɛsɔfo gyima wɔ ɛdanlɛsua ne nee ɛzonlenlɛsua ne anu.—1Ek 23:28.

  • Ab.

    Mekɛ mɔɔ bɛvi Babelonia akɛlɛzonlenlɛ nu bɛrale la, duma mɔɔ bɛvale bɛvɛlɛle siane ne mɔɔ tɔ zolɛ nnu wɔ Dwuuma kalenda nwuanzanwuanza ne azo nee siane ne mɔɔ tɔ zolɛ 11 wɔ maanlema kalenda ne anu la ɛne. Ɔbɔ ɔ bo wɔ July avinli ɔkɔdwu August avinli. Bɛambɔ ye duma wɔ Baebolo ne anu; bɛha nwolɛ edwɛkɛ kɛ “siane ne mɔɔ tɔ zolɛ nnu la” ala. (Nɔ 33:38; Ɛze 7:9)—Nea Mok. B15.

  • Abɛbɛ.

    Abɛbɛ ngakyile mɔɔ tu bɔ nu la. Ɛnee bɛbu ye kɛ nwolɛ te kɛ bɛdi wɔ Mosisi Mɛla ne anu. Ɛnee bɛbu abɛbɛ dɔɔnwo mɔɔ di debie biala mɔɔ bɛkɛnwu ye na bɛsɛkye ninyɛne dɔɔnwo la kɛ ɔle ngyegyelɛ.—Ɛzɛ 10:14; Mt 3:4.

  • Abɔnsam.

    Duma mɔɔ bɛfa bɛfɛlɛ Seetan wɔ Kilisiene Giliki Ngɛlɛlera ne anu, ɔkile “Dumasɛkyevolɛ.” Bɛvale duma Abɔnsam bɛdonle Seetan ɔluakɛ yemɔ a ɔle dumasɛkyevolɛ kpanyinli nee awie titili mɔɔ tendɛ tia Gyihova, Ye edwɛkɛ kpalɛ ne nee Ye duma nwuanzanwuanza ne a.—Mt 4:1; Dwɔn 8:44; Yek 12:9.

  • Abonle.

    Debie mɔɔ bɛwoso ma na bɛkpogya a bɛye bɛfi nwo la. Bɛfa abonle bɛdi gyima wɔ ɛrɛlɛdendɛ nu bɛyɛ debie mgbane mɔɔ nvasoɛ ɛnle zo la anwo sɛkɛlɛneɛ.—Edw 1:4; Mt 3:12.

  • Abotile.

    Ɛdanlɛ mɔɔ bɛfa bɛkyekye bɛ ti na bɛsoa ye kɛ debie mɔɔ bɛva bɛbɔ bɛ ti la. Ɛnee ɛsɔfo kpanyinli ne bɔ abotile mɔɔ bɛva lenen kpalɛ bɛyɛ, mɔɔ nvutuke ɛdɛbaa mɔɔ nyɛma buluwu zɔ ye bɔ ɔ nyunlu la. Belemgbunli ne bɔ abotile wɔ ye belemgbunli kyɛlɛ ne abo. Dwobu vale edwɛkɛkpɔkɛ ne lile gyima wɔ sɛkɛlɛneɛ adenle zo wɔ mekɛ mɔɔ ɔvale ye pɛlepɛlelilɛ ɔtotole abotile nwo la.—Ɛzɛ 28:36, 37; Dwb 29:14; Yi 21:26.

  • Adekilevolɛ Kpanyinli.

    Duma ɛhye vi Giliki aneɛ nu. Ɔkile gyima titili mɔɔ Gyisɛse Kelaese yɛ kɛ ɔbamaa alesama mɔɔ bɛdi nɔhalɛ la anwo adɔ bɛ avi ɛtane tumi bo na yeahile bɛ adenle yeahɔ dahuu ngoane nu la.—Gyi 3:15; 5:31; Hib 2:10; 12:2.

  • Adenle ne.

    Edwɛkɛkpɔkɛ mɔɔ bɛva bɛli gyima wɔ Ngɛlɛlera ne anu bɛhile nyɛleɛ anzɛɛ ɛbɛlabɔlɛ mɔɔ Gyihova anye die nwo anzɛɛ ɔ nye ɛnlie nwolɛ la. Bɛhanle menli mɔɔ rayɛle Gyisɛse Kelaese ɛdoavolɛma la anwo edwɛkɛ kɛ bɛboka “Adenle Ne” anwo, ɛhye kile kɛ bɛhɔle zo bɛluale Gyisɛse Kelaese anu diedi zo bɛbɔle bɛ ɛbɛla na bɛlile ye neazo ne anzi.—Gyi 19:9.

  • Adwɔmane ɛbɛla.

    Ɔvi Giliki edwɛkɛkpɔkɛ por·neiʹa mɔɔ kile nla biala mɔɔ ɔnle ye adenle zo la anu. Agyalɛzɛkyelɛ, tuutuu ɛbɛla, bɛdabɛ mɔɔ bɛtɛgyale mɔɔ bɛ nee bɛ nwo da, mrenyia mɔɔ fa mrenyia, mraalɛ mɔɔ fa mraalɛ yɛɛ nane mɔɔ bɛ nee ye da la. Bɛva bɛli gyima wɔ sɛkɛlɛneɛ adenle zo bɛha nyamenlezonlenlɛ nu tuutuunli ne mɔɔ bɛfɛlɛ ye “Babelɔn Kpole” ne la anwo edwɛkɛ wɔ Yekile ne anu kɛ ɔ nee ewiade tumivolɛma ɛyɛ ko amaa yeanyia tumi nee nwonane afoa nu anwonyia. (Ye 14:8; 17:2; 18:3; Mt 5:32; Gyi 15:29; Ga 5:19)—Nea TUUTUUNLI.

  • Adwɔmanebɔlɛ.

    Nea ADWƆMANE ƐBƐLA.

  • Afɔlebɔlɛ.

    Ahyɛlɛdeɛ mɔɔ bɛfa bɛmaa Nyamenle kɛ moyɛlɛ, nvonleɛ mɔɔ bɛlie bɛdo nu yɛɛ bɛ nee ye avinli ɛziezielɛ nwo sɛkɛlɛneɛ. Ɔvi Ebɛle mekɛ zo, menli vile bɛ ɛhulolɛ nu vale ninyɛne ngakyile mɔɔ nane boka nwo la bɔle afɔle hɔkpulale kɛ bɛvale bɛbokale Mosisi Mɛla ngyekyeleɛ ne anwo la. Mekɛ mɔɔ Gyisɛse vale ye ngoane bɔle afɔle mɔɔ di munli la, nane afɔlebɔlɛ nwo angyia bieko, noko Kilisienema kɔ zo bɔ sunsum nu afɔle maa Nyamenle.—Gyn 4:4; Hi 13:15, 16; 1Dw 4:10.

  • Afɔlemokyea.

    Bama anzɛɛ debie mɔɔ bɛva ndɛtɛlɛ, awolɛ, bolɛ kpole anzɛɛ ndaboa bɛyɛ na bɛva bulalɛ bɛfɔle nwolɛ na bɛbɔ afɔle anzɛɛ bɛkpu ayilevuanlɛ wɔ zo wɔ ɛzonlenlɛ nu la. Wɔ ɛdanlɛsua ne nee ɛzonlenlɛsua ne ekpumgbunli mɔɔ limoa la anu, ɛnee “nvutuke afɔlemokyea” ekyi bie wɔ ɛkɛ mɔɔ bɛkpu ayilevuanlɛ wɔ zo a. Bɛvale ndaboa bɛyɛle na bɛvale nvutuke bɛfɔlele nwolɛ. Ɛnee “kɔbele afɔlemokyea” kpole mɔɔ bɛbɔ ɛyelalɛ afɔle wɔ zo la wɔ alienwo ɛkɛ. (Ɛzɛ 27:1; 39:38, 39; Gyn 8:20; 1Ar 6:20; 2Edk 4:1; Lu 1:11)—Nea Mok. B5 nee B8.

  • Afɔlemokyea mɛne ne mɔ.

    Debie mɔɔ zɔho mɛne mɔɔ bɛyɛ ye wɔ afɔlemokyea bie mɔ ayia nna ne mɔ azo la. (Lɛ 8:15; 1Ar 2:28)—Nea Mok. B5 nee B8.

  • Agyalɛzɛkyelɛ.

    Agyalɛ nrenyia anzɛɛ raalɛ mɔɔ kɛvi ye ɛhulolɛ nu ɔ nee awie mɔɔ ɛnle ɔ ye anzɛɛ ɔ hu kɛla la.—Ɛzɛ 20:14; Mt 5:27; 19:9.

  • Agyinlanu.

    Awie debie mɔɔ ɔfa ɔmaa awie mɔɔ ɔtua ye kakɛ kɛ ɔva ɔzie ɔ gyakɛ anu na ɔbaradua na yealie la. Ɛnee eza bɛfɛlɛ ye awoba. Agyinlanu nwo ngyehyɛleɛ wɔ Mosisi Mɛla ne anu amaa bɛabɔ ehyiavolɛma nee bɛdabɛ mɔɔ bɛnlɛ dievolɛ mɔɔ bɛwɔ maanle ne anu la anwo bane.—Ɛzɛ 22:26; Yi 18:7.

  • Ahyetɔlɛte.

    Keenama konle nee awolɛ nyamenle raalɛ bie, ɔle Beeyale aye.—1Sa 7:3.

  • Ahyɛlɛdeɛ.

    Debie mɔɔ bɛfa bɛboa awie mɔɔ ɛhyia la. Bɛanga ɛhye anwo edwɛkɛ fɔɔnwo wɔ Hibulu Ngɛlɛlera ne anu, noko Mɛla ne maanle Yizilayɛma adehilelɛ fɔɔnwo wɔ ɛzonlelilɛ mɔɔ bɛlɛ ye wɔ ehyiavolɛma anwo la.—Mt 6:2.

  • Akaya.

    Wɔ Kilisiene Giliki Ngɛlɛlera ne anu, yemɔ a le Wulomu maanzinli ne mɔɔ wɔ Gilisi nyiakɛ mɔɔ ye suakpole a le Kɔlente la. Ɛnee Gilisi Mbɔra ne mɔ amuala nee maanle ne foa bie boka Akaya anwo. (Gyi 18:12)—Nea Mok. B13.

  • Akɛlɛzonlenlɛ nu.

    Menli mɔɔ bɛye bɛ bɛfi bɛ maanle nu anzɛɛ bɛ sua zo bɛkɔ ɛleka gyɛne la, na menli mɔɔ kɛli bɛ nwo zo konim la a ta fa bɛ kɔ a. Hibulu edwɛkɛkpɔkɛ ne abo kile “ɛhɔlɛ.” Bɛvale Yizilayɛma bɛhɔle akɛlɛzonlenlɛ titili nwiɔ anu. Aseleama vale sɔlɔ mbusua bulu belemgbunlililɛ ne hɔle akɛlɛzonlenlɛ nu, yɛɛ nzinlii Babeloniama noko vale nyiakɛ mbusua nwiɔ belemgbunlililɛ ne hɔle akɛlɛzonlenlɛ nu. Pɛhyea Belemgbunli Saelɛse maanle menli mɔɔ hale wɔ ekpunli nwiɔ ne amuala anu la ziale rale bɛ azɛlɛ zo.—2Ar 17:6; 24:16; Ɛze 6:21.

  • Akɛnrazo aguzo.

    Kodoku bie mɔɔ ezukoa awolɛ duodua nu mɔɔ Yizilayɛ ɛsɔfo kpanyinli ne wula gua ɔ kɛnra azo wɔ mekɛ biala mɔɔ ɔkɛhɔ Nwuanzanwuanza ɛleka ne la. Ɛnee bɛfɛlɛ ye “ndɛnebualɛ akɛnrazo aguzo” ɔluakɛ nuhua a Yulem ne yɛɛ Tɛmem ne mɔɔ bɛfa bɛda Gyihova ndɛnebualɛ ali la wɔ a. (Ɛzɛ 28:15-30)—Nea Mok. B5.

  • Akpabɛnwo.

    Ɛvoyia mɔɔ bɛdi ye ɛvolɛ biala wɔ Ebebe (mɔɔ nzinlii bɛvɛlɛle ye Naesan la) kenle 14 ne azo bɛfa bɛkakye Yizilayɛma mɔɔ bɛyele bɛ bɛvile Yigyibiti la. Saa bɛdi ɛvoyia ne a, bɛku boaneralɛ (anzɛɛ abɔnkye), bɛtondo na bɛava nya nya ɛnwonle nee paano mɔɔ mgbɔvonle ɛnle nu la bɛaboka nwo bɛali.—Ɛzɛ 12:27; Dwn 6:4; 1Kɔ 5:7.

  • Alabaseta.

    Duma mɔɔ bɛfa bɛfɛlɛ anatele toba ekyi bie mɔɔ bɛfa bolɛ mɔɔ bɛnyia ye wɔ ɛleka bie mɔɔ bikye Alabasetelɔn, Yigyibiti la a bɛyɛ la ɛne. Ɛnee bɛta bɛyɛ toba zɛhae akɔme ɛdenraa na bɛtua zo amaa anatele ne bie angua aze. Bɛvale duma ko ne ala bɛvɛlɛle bolɛ ne.—Mk 14:3.

  • Alamɔto.

    Edwɛndolɛ nu edwɛkɛ mɔɔ ɔ bo kile “Mbɛlɛra; Ngakula Mraalɛ,” ɔbayɛ kɛ bɛfa bɛkile kɛzi ngakula mraalɛ to edwɛne maa bɛ ne kɔ anwuma la. Bie a ɛnee bɛfa bɛdi gyima bɛkile kɛ ɔwɔ kɛ bɛto anzɛɛ bɛbɔ edwɛne bie bɛmaa ɔ ne kɔ anwuma.—1Edk 15:20; Edw 46:Ɔtdw.

  • Alefa nee Omiga.

    Giliki ngɛlɛlerakpɔkɛ mɔɔ limoa nee mɔɔ li awieleɛ la aluma; bɛva bɛbɔ nu bɛli gyima fane nsa wɔ Yekile kɛ Nyamenle amodinli. Wɔ ɛleka ɛhye mɔ mɔɔ bɛvale duma ɛhye bɛlile gyima la, ɔ nee “alimoa nee amozi” yɛɛ “mɔlebɛbo nee awieleɛ” kile debie ko.—Yek 1:8; 21:6; 22:13.

  • Alehyenlɛ ɛwɔlɔra.

    Ɔ nee “nwonlomɔ ɛwɔlɔra” kile debie ko. Yemɔ a le ɛwɔlɔra mɔɔ li amozi mɔɔ finde aduduleɛ kolaa na sɛnzɛne ne avinde a, na ɔkile kɛ alehyenlɛ fofolɛ ɛbɔ ɔ bo.—Yek 22:16; 2Pi 1:19.

  • Alɛyɔpagɛse.

    Ɛhye le boka tendenle bie wɔ Atɛnse, Akolɔpɔlese ne sɔlɔ adɔleɛ. Yemɔ a ɛnee le duma mɔɔ bɛfa bɛfɛlɛ menli (kɔɔto ne) mɔɔ yia wɔ ɛkɛ la. Setɔyeke nee Ɛpekulɛse nrɛlɛbɛvoma vale Pɔɔlo hɔle ɛkɛ ne kɛ ɔhilehile ye diedi ne anu.—Gyi 17:19.

  • Alienwo.

    Ɛdanlɛsua ne alienwo ne mɔɔ bɛlie nwolɛ, yɛɛ nzinlii ɛzonlenlɛsua ne alienwo ne mɔɔ bɛlie nwolɛ bane la. Ɛnee ɛyelalɛ afɔlemokyea ne wɔ ɛdanlɛsua ne alienwo nee ɛzonlenlɛsua ne akunlu lɔ alienwo. (Nea Mok. B5, B8, B11.) Baebolo ne eza ka azua nee arelemgbunli azua alienwo anwo edwɛkɛ.—Ɛzɛ 8:13; 27:9; 1Ar 7:12; Ɛst 4:11; Mt 26:3.

  • Alufuanlɛ.

    Mbaka ngakyile mɔɔ mbowule wɔ nwo anzɛɛ Commiphora mbaka ngyikyi bie mɔ anu nzule evuanlɛ mɔɔ ɛwe la. Ɛnee alufuanlɛ le ninyɛne mɔɔ bɛfa bɛyɛ ɛkpokpalɛ nwole nwuanzanwuanza ne la anu ko. Ɛnee bɛfa bɛyɛ ndanlɛ nu nee ɛkpa zo bɛmaa ɔbɔ evuanlɛ, yɛɛ ɛnee bɛfa bɛboka nwole nwo bɛkpuda menli nwo anzɛɛ bɛkpokpa. Ɛnee eza bɛfa alufuanlɛ bɛyɛ funli nwo na bɛazie ye.—Ɛzɛ 30:23; Mrɛ 7:17; Dwɔn 19:39.

  • Amagɛdɔn.

    Ɔvi Hibulu edwɛkɛkpɔkɛ Har Meghid·dohnʹ mɔɔ ɔ bo kile “Mɛgido Boka” la anu. Edwɛkɛkpɔkɛ ɛhye fale “Nyamenle Tumivolɛ Bedevinli ne kenle kpole ne anu konle ne” mɔɔ nuhua a “arelemgbunli mɔɔ wɔ azɛlɛ ye azo amuala” la baboɔboa bɛ nloa kɛ bɛko bɛatia Gyihova la anwo. (Yek 16:14, 16; 19:11-21)—Nea ANWONGYELELƐ KPOLE.

  • Amaneɛnwunlɛ baka.

    Ɔvi Giliki edwɛkɛkpɔkɛ stau·rosʹ mɔɔ kile baka mɔɔ gyi ye senze, mɔɔ le kɛ mɔɔ bɛhunle Gyisɛse wɔ zolɛ la anu. Daselɛ biala ɛnle ɛkɛ ne mɔɔ kile kɛ Giliki edwɛkɛkpɔkɛ ne kile meanubaka, kɛ mɔɔ awozonle ɛzonlenlɛma vale yɛle ɛzonlenlɛ nu sɛkɛlɛneɛ wɔ ɛvoya dɔɔnwo anu kolaa na Kelaese ara la. “Amaneɛnwunlɛ baka” maa adwenle mɔɔ wɔ aneɛ mɔɔ bɛlimoale bɛvale bɛhɛlɛle Baebolo ne la edwɛkɛkpɔkɛ ne anu da ɛkɛ bɔkɔɔ, ɔluakɛ eza bɛva edwɛkɛkpɔkɛ stau·rosʹ bɛli gyima bɛhile kpɔdekpɔdeyɛlɛ, amaneɛnwunlɛ yɛɛ anyiemgba mɔɔ bado Gyisɛse ɛdoavolɛ ne mɔ la. (Mt 16:24; Hi 12:2)—Nea BAKA

  • Amen.

    “Ɔyɛ ɛkɛ,” anzɛɛ “ɔyɛ zɔ.” Edwɛkɛkpɔkɛ ɛhye vi Hibulu edwɛkɛkpɔkɛ ʼa·manʹ, mɔɔ ɔ bo kile “ɔyɛ nɔhalɛ, bɛva bɛ nwo bɛdo zo” la anu. Ɛnee bɛka “Amen” bɛdie ndane, asɔneyɛlɛ anzɛɛ edwɛkɛ bie azo. Bɛva bɛli gyima kɛ Gyisɛse amodinli wɔ Yekile ne anu.—Di 27:26; 1Edk 16:36; Yek 3:14.

  • Amɛnlado.

    Kpanyinli titili mɔɔ wɔ maanzinli mɔɔ Wulomu Mɛlalilɛ Ayiama ne nea zo anu la. Ɛnee ɔlɛ tumi wɔ edwɛkɛlilɛ nu nee sogyama ne mɔ anwo zo, yɛɛ Mɛlalilɛ Ayiama ne kola neɛnlea ye nyɛleɛ nu ɛdeɛ, noko ɛnee ɔlɛ tumi kpole kpalɛ wɔ maanzinli ne anu.—Gyi 13:7; 18:12.

  • Amumuyɛnli ne.

    Duma mɔɔ bɛfa bɛfɛlɛ Seetan Abɔnsam mɔɔ dwazo tia Nyamenle nee ye tenlene ngyinlazo ne mɔ la.—Mt 6:13; 1Dw 5:19.

  • Ananze; Awozonle ɛzonlenlɛ.

    Ananze le debie ɛsaso, ɔgyi ɛkɛ ne ɔmaa debie biala mɔɔ wɔ ɛkɛ anzɛɛ bɛsuzu kɛ ɔwɔ ɛkɛ mɔɔ menli dua zo sonle la. Awozonle ɛzonlenlɛ a le ananze bie enililɛ, ɔ nwo ɛlɔlɛ, ye ɛzonlenlɛ anzɛɛ ye ɛyeyɛlɛ.—Edw 115:4; Gyi 17:16; 1Kɔ 10:14.

  • Anlubɛnwo.

    Wɔ Baebolo ne anu, ɔkile nyane mɔɔ awie di ye wɔ ye ahonle nu wɔ ye ɛbɛlabɔlɛ dɛba, nyɛleɛ ɛtane anzɛɛ debie mɔɔ ɔwɔ kɛ ɔyɛ na yeanyɛ na ɔkɛhakyi ye adwenle la. Nɔhalɛ anlubɛnwo so ma, ɔmaa bɛkakyi bɛ ɛbɛlabɔlɛ.—Mt 3:8; Gyi 3:19; 2Pi 3:9.

  • Anwongyelelɛ kpole.

    Adwenle mɔɔ wɔ Giliki edwɛkɛkpɔkɛ “anwongyelelɛ” anu la kile abodelɛ anzɛɛ amaneɛnwunlɛ mɔɔ tɛnlabelɛ bie fa ba la. Gyisɛse hanle “anwongyelelɛ kpole” mɔɔ bie ɛtɛsile ɛlɛ mɔɔ bara Gyɛlusalɛm anwo zo yɛɛ titili ko mɔɔ nzinlii bara alesama anwo zo wɔ kenle bie mɔɔ ‘ɔbara ye anyunlunyia nu’ la anwo edwɛkɛ. (Mt 24:21, 29-31) Pɔɔlo hanle anwongyelelɛ ɛhye anwo edwɛkɛ kɛ Nyamenle tenlene nyɛleɛ mɔɔ tia “bɛdabɛ mɔɔ bɛnze Nyamenle nee bɛdabɛ mɔɔ bɛndie yɛ Awulae Gyisɛse anwo edwɛkpa ne” la. Yekile ati 19 kile kɛ Gyisɛse a bali anwuma ɛlɔne ne anyunlu aho atia “nane anwo ɛzulolɛ ne nee azɛlɛ ye azo arelemgbunli nee bɛ ɛlɔne” ne a. (2Tɛ 1:6-8; Yek 19:11-21) Bɛhile kɛ “menli ekpunli kpole bie” banyia ngoane wɔ zɔhane anwongyelelɛ ne anu. (Yek 7:9, 14)—Nea AMAGƐDƆN.

  • Anwoziezielɛ kenle.

    Duma mɔɔ bɛfa bɛfɛlɛ kenle ne mɔɔ aleɛ kye a ɔle Ɛnwomenlelielɛ kenle la, nuhua a Dwuuma yɛ anwoziezielɛ mɔɔ hyia la. Kenle ne ba awieleɛ wɔ mekɛ mɔɔ sɛnzɛne ne ɛhɔdɔ wɔ kenle ne mɔɔ ɛnɛ bɛfɛlɛ ye Yalɛ la, mekɛ zɔhane a Ɛnwomenlelielɛ kenle ne bɔ ɔ bo a. Dwuuma kenle ɛdeɛ ne bɔ ɔ bo nɔsolɛ nu na ɔwie nɔsolɛ nu.—Mk 15:42; Lu 23:54.

  • Anwuma Ɔbahyema.

    Ɔle nyamenle raalɛ bie mɔɔ Yizilayɛma mɔɔ ɛnee ɛkpɔkye la sonle ye wɔ Gyɛlɛmaya mekɛ zo la amodinli. Bie mɔ suzu kɛ ɔfale Babelɔn nyamenle raalɛ Yehyeta (Astarte) anwo. Ye sɔhovolɛ mɔɔ limoa mɔɔ wɔ Sumeria la duma Yinana ne abo kile “Anwuma Ɔbahyema.” Ɛye anwuma mɔɔ bɛse ɔwɔ la ɛsie ahane a, ɛnee ɔle awolɛ nyamenle raalɛ. Eza bɛfɛlɛ Astarte “Anwuma Raalɛ” wɔ Yigyibitima ngɛlɛlera bie anu.—Gyɛ 44:19.

  • Anwumabɔvolɛma.

    Ɔvi Hibulu mal·ʼakhʹ nee Giliki agʹge·los anu. Edwɛkɛ agbɔkɛ nwiɔ ne abo kile “soanvolɛ” noko bɛkile ɔ bo “anwumabɔvolɛ” wɔ mekɛ mɔɔ ɔfale sunsum nu soanvolɛma anwo la. (Gyn 16:7; 32:3; Gye 2:25; Yek 22:8) Anwumabɔvolɛma le sunsum nu abɔdeɛ mɔɔ bɛlɛ tumi, Nyamenle bɔle bɛ mekɛ tendenle kolaa na yeabɔ alesama. Eza Baebolo ne fɛlɛ bɛ “nwuanzanwuanzama apenle apenle bulu bulu,” “Nyamenle amra,” yɛɛ “nwonlomɔ nwɔlɔra.” (Di 33:2; Dwb 1:6; 38:7) Bɛambɔ bɛ kɛ bɛwo, yemɔti bɛbɔle ko biala angome. Bɛ dodo bo mgbe ɛya ko. (Dan 7:10) Baebolo ne kile kɛ bɛlɛ bɛ aluma yɛɛ asolo kɛzi biala de la, noko bɛbɛlɛ bɛ nwo aze na bɛkpo kɛ bɛkɛzonle bɛ, yɛɛ bɛ nuhua dɔɔnwo kpo bɔbɔ kɛ bɛkɛbɔ bɛ aluma. (Gyn 32:29; Lu 1:26; Yek 22:8, 9) Asolo biala gyinlabelɛ yɛɛ bɛyɛ gyima ngakyile, bɛsonle wɔ Gyihova belemgbunli ebia ne anyunlu, bɛkɔka ye nrɛlaleɛ, bɛboa Gyihova azɛlɛ ye azo azonvolɛ, bɛdi Nyamenle ndɛnebualɛ nwo gyima na bɛboa wɔ edwɛkpa ne nolobɔlɛ nu. (2Ar 19:35; Edw 34:7; Lu 1:30, 31; Yek 5:11; 14:6) Kenle bie bɛbaboa Gyisɛse bɛamaa yeaho Amagɛdɔn konle ne.—Yek 19:14, 15.

  • Anwumabɔvolɛ Kpanyinli.

    Duma ɛhye mɔɔ bɛva bɛli gyima wɔ Baebolo ne anu bɛgyinla ɛkɛ ne bɛmaa sonla ko la kile kɛ “anwumabɔvolɛ kpanyinli” kokye ala a wɔ ɛkɛ a. Baebolo ne bɔ anwumabɔvolɛ kpanyinli ɛhye duma, ɔfɛlɛ ye Maekeɛle.—Dan 12:1; Dwud 9; Yek 12:7.

  • Anwumavolɛ Edwɛne.

    Edwɛne 120-134 atidwɛkɛ ne. Menli lɛ adwenle ngakyile wɔ mɔɔ ɛdendɛsinli ɛhye kile la anwo ɛdeɛ, noko menli dɔɔnwo die di kɛ Yizilayɛma mɔɔ lɛ anyelielɛ ɛlɛkɔ ahɔzonle la a dole edwɛne 15 ɛhye mɔ wɔ mekɛ mɔɔ ‘bɛlɛfo’ bɛahɔ Gyɛlusalɛm mɔɔ ɛnee wɔ Dwuda awoka ne mɔ azo la a, amaa bɛahɔli ɛvoyia mgbole nsa ne mɔ wɔ ɛkɛ.

  • Anyiemgba ɛbɛla.

    Ɔvi Giliki a·selʹgei·a anu, edwɛkɛ mɔɔ fale nyɛleɛ mɔɔ tia Nyamenle mɛla na ɔkile subane ɛtane mɔɔ bɛnze nwolɛ nyiane; subane mɔɔ ɛngile ɛbulɛ ɛmmaa tumi, mɛla nee ngyinlazo fee la. Edwɛkɛ ɛhye ɛnvale ɛtane mɔɔ le ekyi la anwo.—Gal 5:19; 2Pi 2:7.

  • Anzodwolɛ afɔlebɔlɛ.

    Afɔle mɔɔ awie bɔ maa Gyihova fa kpondɛ anzodwolɛ wɔ ɔ nee ye avinli la. Ahenle mɔɔ ɛlɛbɔ afɔle ne nee ye sua nu amra, ɛsɔfo ne mɔɔ babɔ afɔle ne yɛɛ ɛsɔfo ne mɔ mɔɔ ɛlɛyɛ gyima mekɛ zɔhane la a bali bie a. Wɔ adenle bie azo, ɛnlome ne mɔɔ bɛlɛyela ye la esike ne evuanlɛ kɔ Gyihova ɛkɛ. Bɛfa mogya ne mɔɔ gyi ɛkɛ ne maa ngoane ne la noko bɛmaa ye. Ɔle kɛ asɛɛ ɛsɔfo ne mɔ nee menli mɔɔ bɔ afɔle ne la nee Gyihova bɔle nu dɛnlanle aze lile aleɛ ne, ɔkile agɔnwolɛvalɛ mɔɔ anzodwolɛ wɔ nu.—Lɛ 7:29, 32; Di 27:7.

  • Arane kpanyinli.

    Wɔ Babelɔnoma arane nu, ɛnee kpanyinli ɛhye dibilɛ ne ɛndwu maanzinli zo neavolɛma ɛdeɛ ne. Wɔ Baebolo ne anu, arane mgbanyima ne mɔ lɛ tumi wɔ nrɛlɛbɛvolɛma ne mɔ anwo zo wɔ Babelɔn kɔɔto ɛkɛ. Eza bɛhanle arane mgbanyima nwo edwɛkɛ wɔ Medea Belemgbunli Dalayɛse tumililɛ mekɛ ne anu.—Da 2:48; 6:7.

  • Asafo.

    Menli ekpunli mɔɔ yia nu wɔ bodane anzɛɛ gyimayɛlɛ bie ati la. Wɔ Hibulu Ngɛlɛlera ne anu, ɔta ɔkile Yizilayɛ maanle ne. Wɔ Kilisiene Giliki Ngɛlɛlera ne anu, ɔkile asafo ko biala mɔɔ Kilisienema wɔ nu la, noko fane dɔɔnwo ne ala, ɔkile Kilisiene asafo ne amuala.—1Ar 8:22; Gyi 9:31; Wulo 16:5.

  • Asafo nu sonvolɛ.

    Ɔvi Giliki edwɛkɛkpɔkɛ di·aʹko·nos mɔɔ bɛta bɛkile ɔ bo “sonvolɛ” la anu. “Asafo nu sonvolɛ” a le awie mɔɔ boa mgbanyima eku ne mɔɔ wɔ asafo ne anu la. Ɔwɔ kɛ ɔdwu Baebolo nu ngyinlazo bie mɔ anwo amaa yeafɛta ɛzonlenlɛ nwo adenle ɛhye.—1Ti 3:8-10, 12.

  • Aselgeia.

    Nea ANYIEMGBA ƐBƐLA.

  • Avinligyinlavolɛ.

    Awie mɔɔ siezie menli nwiɔ avinli la. Wɔ Ngɛlɛlera ne anu, Mosisi le Mɛla ngyekyeleɛ ne avinligyinlavolɛ yɛɛ Gyisɛse le ngyekyeleɛ fofolɛ ne avinligyinlavolɛ.—Gal 3:19; 1Ti 2:5.

  • Aweɛne tendenle.

    Debie mɔɔ bɛwu nu mɔɔ bɛva bulalɛ bɛyɛ na bɛfa bɛbɔ nolo nee edwɛne la. Kɛ mɔɔ Nɔmbɛse 10:2 ne kile la, Gyihova vale adehilelɛ maanle kɛ bɛva dwɛtɛ fufule bɛyɛ aweɛne ndendenle nwiɔ mɔɔ saa bɛbɔ bɛfɛlɛ menli ne a ɔbamaa barayia nu, ɔbamaa bɛadu bɛ bo anzɛɛ ɔbamaa bɛahɔ konle la. Ɔda ali kɛ ɛnee ɛhye mɔ le aweɛne mɔɔ bɛtenrɛ, bɛnle kɛ “ɛweɛne” mɔɔ bɛkpo mɔɔ bɛfa nane mɛne a bɛyɛ la. Ɛnee aweɛne ndendenle mɔɔ bɛangile kɛzi bɛde la noko boka ninyɛne mɔɔ bɛfa bɛbɔ edwɛne wɔ ɛzonlenlɛsua ne anu la anwo. Ɛnee bɛta bɛbɔ aweɛne ndendenle bɛfa bɛyɛ Gyihova ndɛnebualɛ nwo nolobɔlɛ nee Nyamenle ninyɛne mɔɔ hyia mɔɔ basisi la anwo sɛkɛlɛneɛ.—2Ek 29:26; Ɛze 3:10; 1Kɔ 15:52; Ye 8:7–11:15.

  • Awie mɔɔ ka kenle bie edwɛkɛ.

    Awie mɔɔ kile kɛ ɔkola ɔka mɔɔ bazi kenle bie la. Ngonyiama, menli mɔɔ dua sunsum ɛtane nwo zo ka kenle bie edwɛkɛ, nwɔlɔra neɛnleanuma yɛɛ menli gyɛne mɔɔ bɛha bɛ nwo edwɛkɛ wɔ Baebolo ne anu la boka nwo.—Lɛ 19:31; Di 18:11; Gyi 16:16.

  • Awie mɔɔ lɛ fanwodi; Awie mɔɔ ɛnyia fanwodi.

    Wɔ Wulomuma tumililɛ ne anu, ɛnee “awie mɔɔ lɛ fanwodi” la a le awie mɔɔ bɛanwo ye kɛ akɛlɛ, na ɔle maanle nu sonla mɔɔ lɛ nwolɛ adenle biala la. Noko ɛnee “awie mɔɔ ɛnyia fanwodi” la a le awie mɔɔ bɛlie ye bɛvi akɛlɛzonlenlɛ nu la. Awie mɔɔ bɛlua mɛla adenle zo bɛlie ye la kola yɛ Wulomu maanle ne anu sonla, noko ɛnee ɔngola ɔmkpondɛ gyinlabelɛ wɔ maanyɛlɛ nu. Mɔɔ bɛanlua mɛla adenle zo bɛanlie ye la ɛnle akɛlɛ noko ɔnnyia nwolɛ adenle ne amuala.—1Kɔ 7:22.

  • Awolɛyelɛ edwɛne.

    Edwɛne mɔɔ bɛhyehyɛ, mɔɔ bɛhɛlɛ anzɛɛ bɛbɔ, mɔɔ da alɔbɔlɛ kpole mɔɔ bɛlɛdi la ali la, bie a le nyane mɔɔ bɛdi ɔlua agɔnwolɛ anzɛɛ kulovolɛ bie ewule ti la.—2Sa 1:17; Edw 7:Ɔtdw.

  • Awulae Nɔsolɛ Aleɛ.

    Aleɛ mɔɔ le paano mɔɔ mgbɔvonle ɛnle nu nee nwanye mɔɔ le Kelaese sonlabaka ne nee ye mogya ne anwo sɛkɛlɛneɛ la; bɛfa bɛkakye Gyisɛse ewule ne. Kɛmɔ ɛhye le ngyehyɛleɛ mɔɔ Ngɛlɛlera ne kile kɛ Kilisienema ɛli zo la ati, eza bɛfɛlɛ ye kɛ “Ngakyelɛlilɛ ne” na ɔfɛta.—1Kɔ 11:20, 23-26.

  • Ayilevuanlɛ.

    Ninyɛne evuanlɛ ngakyile nee balesam mɔɔ ɔkpu ngyikyingyikyi na ɔbɔ evuanlɛ la. Ɛnee bɛfa ayilevuanlɛ titili bie mɔɔ bɛvale ninyɛne nna a bɛyɛle la bɛdi gyima wɔ ɛdanlɛsua ne nee ɛzonlenlɛsua ne anu. Ɛnee bɛkpu ye nwonlomɔ nee nɔsolɛ wɔ ayilevuanlɛ afɔlemokyea ne azo wɔ Nwuanzanwuanza ɛleka ne, na ɔdwu Mgbɔdalɛ Kenle ne a bɛkpu ye wɔ Nwuanzanwuanza Nu Nwuanzaanwu ɛleka ne. Ɛnee ɔle Nyamenle nɔhalɛ azonvolɛ asɔneyɛlɛ mɔɔ ɔdie ɔto nu la anwo sɛkɛlɛneɛ. Bɛanga kɛ Kilisienema ɛva ɛli gyima.—Ɛzɛ 30:34, 35; Lɛ 16:13; Yek 5:8.

  • Azazɛle.

    Hibulu duma mɔɔ ɔbayɛ kɛ ɔ bo kile “Abɔnkye Mɔɔ Minli” la. Wɔ Mgbɔdalɛ Kenle ne, bɛfa abɔnkye ne mɔɔ bɛyele bɛziele ɛkɛ ne bɛmaanle Azazɛle la bɛkɔ fienemgbole ne anu, na ɔsoa maanle ne ɛtane ne mɔ mɔɔ bɛyɛle wɔ ɛvolɛ mɔɔ ɛpɛ nu la anu la ɔkɔ wɔ sɛkɛlɛneɛ adenle zo.—Lɛ 16:8, 10.

  • Azoyilalɛ Ɛvoyia.

    Ɛvolɛ biala anu kenle mɔɔ bɛfa bɛkakye ɛzonlenlɛsua ne mɔɔ bɛdele nwolɛ wɔ mekɛ mɔɔ Anteɔkɛse Epifanɛse guale nwolɛ evinli la. Ɛnee bɛbɔ ɛvoyialilɛ ne abo wɔ Keselɛve 25 ne azo na bɛdi ye kenle mɔtwɛ.—Dwɔn 10:22.

  • Azudenle.

    Fane dɔɔnwo ne ala, bɔnza anzɛɛ ɛleka ɛhye mɔɔ azudenle fa ɛkɛ ne la le resee kyesɛ fɔsɛlɛ nu ala; edwɛkɛkpɔkɛ ne eza kola fale azudenle mumua ne anwo. Azudenle bie mɔ nyia nzule fi azudenle ngyikyi nu yemɔti bɛnsesa ɛlɛ. Wɔ edwɛkɛ bie mɔ anu, bɛfa azudenle ne bɛgyinla ɛkɛ ne bɛmaa “bɔnza.”—Gyn 26:19; Nɔ 34:5; Di 8:7; 1Ar 18:5; Dwb 6:15.

B

  • Baate.

    Ɛzuzudeɛ mɔɔ bɛfa bɛsuzu debie mɔɔ le nzule mɔɔ ye kpole le kɛyɛ L 22 (gal 5.81), kɛ mɔɔ ye duma ne mɔɔ wɔ buakɛ ebule bie mɔɔ bɛdudule azɛlɛ bo bɛnwunle ye la anwo kile la. Ɛnee bɛfa Baebolo ne anu ɛzuzudeɛ gyɛne dɔɔnwo mɔɔ bɛfa bɛsuzu debie resee nee nzule la bɛtoto kɛzi baate ɛzuzudeɛ ne kpole de la anwo a bɛnwu debie dodo a. (1Ar 7:38; Yiz 45:14)—Nea Mok. B14.

  • Baka.

    Baka mɔɔ bɛkpɔnla mɔɔ bɛkyekye menli wɔ nwo. Ɛnee bɛku menli wɔ zo wɔ maanle bie mɔ anu yɛɛ ɛnee bɛfa funli bɛkenda zo bɛbɔ awie mɔ kɔkɔ anzɛɛ bɛbɔ bɛ anyiemgba. Aseleama mɔɔ ɛnee bɛ ti yɛ se wɔ konle nu la kenda menli mɔɔ bɛkɛhu bɛ la avunli wɔ mbaka mɔɔ bɛzinzi ɔ ti mɔɔ bɛva bɛwɔ ahenle mɔɔ bɛhu ye la akunlu bɛvinde ɔ kɛnra zo la azo. Noko wɔ Dwuuma mɛla nu, menli mɔɔ kɛyɛ ɛtane kpole mɔɔ le kɛ munzule ɛbɔlɛ anzɛɛ awozonle ɛzonlenlɛ la, bɛdimoa bɛsi bɛ awolɛ anzɛɛ bɛdua adenle gyɛne zo bɛku bɛ na akee bɛahenda bɛ avunli ne wɔ mbaka zo bɛamaa yeayɛ kɔkɔbɔlɛ yeamaa awie mɔ. (Di 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9) Ɛnee ɔyɛ a Wulomuma kyekye awie wɔ baka zo, ɛhye maa ɔkola ɔkenda ɛkɛ ne wɔ mekɛ bie anu kolaa na nyane, nzuhɔne, ɛhɔne nee ewia mɔɔ bɔ ye la amaa yeawu. Wɔ mekɛ gyɛne mɔɔ le kɛ Gyisɛse ɛhunlɛ ne la anu, ɛnee bɛfa ahenle mɔɔ bɛdo ye ɛzonle la asa nee ɔ gyakɛ bɛgua baka zo na bɛbɔ nuhua pɛlɛko. (Lu 24:20; Dwn 19:14-16; 20:25; Gyi 2:23, 36)—Nea AMANEƐNWUNLƐ BAKA.

  • Baka ne mɔɔ maa bɛnwu kpalɛ nee ɛtane la.

    Baka bie mɔɔ ɛnee gyi Yidɛn tola ne anu mɔɔ Nyamenle vale yɛle adenle mɔɔ ɔlɛ ɔkile alesama mɔɔ le “kpalɛ” nee mɔɔ le “ɛtane” nwo sɛkɛlɛneɛ la.—Gyn 2:9, 17.

  • Bɛ gyakɛ mɔɔ bɛkyekye bɛbɔ baka nu.

    Bɛkyekye ahenle bɛtɛnla ɛleka ko bɛfa bɛtwe ɔ nzo. Bie wɔ ɛkɛ a bɛfa bɛkyekye bɛ gyakɛ ala, bie mɔ noko maa ahenle kpo ɔ nwo na bɛkyekye ɔ sa, ɔ gyakɛ nee ɔ kɔme.—Gyɛ 20:2; Gyi 16:24.

  • Bɛ hu adiema nrenyia agyalɛ.

    Amaamuo mɔɔ nzinlii bɛvale bɛbokale Mosisi Mɛla ne anwo, mɔɔ maa nrenyia kola gya ɔ diema nrenyia mɔɔ ɛwu la aye mɔɔ ɛtɛwole amaa yeawo mralɛ yeamaa ɔ diema ne na ye duma amminli la.—Gyn 38:8; Di 25:5.

  • Bɛ sa mɔɔ bɛfa bɛgua awie anwo zo.

    Ɛnee bɛfa bɛ sa bɛgua awie anwo zo bɛkpa ye kɛ ɔyɛ gyima titili bie anzɛɛ ɔnyia nyilalɛ, bɛyɛ ye ayile anzɛɛ ɔnyia sunsum nwuanzanwuanza ahyɛlɛdeɛ bie. Ɔdwu mekɛ ne bie a bɛfa bɛ sa bɛgua nane nwo zo kolaa na bɛava bɛabɔ afɔle.—Ɛzɛ 29:15; Nɔ 27:18; Gyi 19:6; 1Ti 5:22.

  • Bɛhakyi bɛyɛ Dwuuma.

    Awie mɔɔ ɛhakyi. Wɔ Ngɛlɛlera ne anu, ɛhye fale awie mɔɔ ɛra Dwuuma ɛzonlenlɛ ne anu la anwo, na saa ɔle nrenyia a ɔwɔ kɛ bɛpɛ ye mrenyiazo.—Mt 23:15; Gyi 13:43.

  • Bɛnwozoyilalɛ sɛkɛlɛneɛ nwuanzanwuanza.

    Nvutuke mɔɔ bɛbolo ye ɛdɛbaa bie mɔɔ ta mɔɔ bɛhɛlɛ edwɛkɛ “Gyihova le nwuanzanwuanza” wɔ Hibulu nu bɛgua zolɛ la. Bɛvale bɛbetanle ɛsɔfo kpanyinli ne abotile ne anyunlu. (Ɛzɛ 39:30)—Nea Mok. B5.

  • Beeyale.

    Keenama nyamenle bie mɔɔ bɛbu ye kɛ yemɔ a ɔlɛ tumi wɔ anwomanyunlu nee ezule zo na ɔmaa bɛnyia aleɛ la. Bɛvale “Beeyale” noko bɛgyinlanle ɛkɛ bɛmaanle nyamenle ngyikyi bie mɔ. Hibulu edwɛkɛkpɔkɛ ne abo kile “Amenle; Menlenlɛ.”—1Ar 18:21; Wulo 11:4.

  • Belamunli ralɛ.

    Titili, selɛ ara nrenyia kpanyinli (na tɛ raalɛ ara nrenyia kpanyinli). Wɔ Baebolo mekɛ nu, ɛnee belamunli ralɛ nrenyia lɛ gyinlabelɛ mɔɔ enililɛ wɔ nu la wɔ abusua ne anu, saa ye papa wu a bɛfa sua nu ɛkɛ ne ɛnleanlɛ bɛwula ɔ sa nu. Eza ɔle duma mɔɔ bɛfa bɛfɛlɛ nane biala ara nyinli mɔɔ “ɔkɛlimoa ɔkɛwo ye” la.—Ɛzɛ 11:5; 13:12; Gyn 25:33; Kɔl 1:15.

  • Belemgbunli Sinzavolɛma.

    Wulomu sogyama ekpunli ne mɔɔ ɛnee sinza Wulomu maanle maanle belemgbunli ne la. Sinzavolɛma ne nyianle tumi kpole wɔ maanyɛlɛ nu mɔɔ ɛnee bɛkola bɛgyinla maanle maanle belemgbunli ne anzi anzɛɛ bɛkola bɛtu ye bɛfi ebia zo a.—Fe 1:13.

  • Belemgbunlililɛ kpɔma.

    Baka anzɛɛ kpɔma bie mɔɔ tumivolɛ dɛ ye ɔ sa nu ɔfa ɔkile ye belemgbunlililɛ tumi la.—Gyn 49:10; Hi 1:8.

  • Biyɛlezibɛbe.

    Duma mɔɔ bɛfa bɛfɛlɛ Seetan mɔɔ le sunsum ɛtane ne mɔ kpanyinli la. Bie a Beeyale-zibɛbe, Filisitiama Beeyale ne mɔɔ ɛnee bɛsonle ye wɔ Ɛkelɔn la duma a bɛhakyi ye zɔhane a.—2Ar 1:3; Mt 12:24.

  • Boka.

    Hibulu nu “Millo,” ɔvi edwɛkɛkpɔkɛ mɔɔ ɔ bo kile “kuma ɛdualɛ” la anu. Septuagint ne kile ɔ bo “aranemgbole.” Ɔbayɛ kɛ ɔle ɛleka anzɛɛ sua bie mɔɔ bɛzile ye wɔ Devidi Suakpole ne azo, noko bɛnze kɛzi ɛnee ɔde la.—2Sa 5:9; 1Ar 11:27.

  • Buulu.

    Duma mɔɔ bɛfa bɛfɛlɛ siane ne mɔɔ tɔ zolɛ mɔtwɛ wɔ Dwuuma kalenda nwuanzanwuanza ne azo nee siane ne mɔɔ tɔ zolɛ nwiɔ wɔ maanlema kalenda ne anu la ɛne. Ɔvi edwɛkɛ mɔɔ ɔ bo kile “so; nzoleɛ” la anu na ɔbɔ ɔ bo wɔ October avinli ɔkɔdwu November avinli. (1Ar 6:38)—Nea Mok. B15.

D

  • Dabekɛ.

    Debie mɔɔ bɛva nvutuke bɛyɛ, ɔle kɛ akpaso la, na ɛnee bɛfa bɛnlua kɛnlaneɛ wɔ ɛdanlɛsua ne nee ɛzonlenlɛsua ne anu.—Ɛzɛ 37:23.

  • Daleke.

    Ɔle Pɛhyea ezukoa mɔɔ le nvutuke mɔɔ ye ɛlomboɛ le g 8.4. (1Edk 29:7)—Nea Mok. B14.

  • Daselɛlilɛ.

    Fane dɔɔnwo ne ala, “Daselɛlilɛ ne” gyi ɛkɛ ne maa Mɛla Bulu ne mɔɔ bɛhɛlɛle ye wɔ awolɛ ndɛbandɛba nwiɔ ne azo na bɛvale bɛmaanle Mosisi la.—Ɛzɛ 31:18.

  • Deegɔn.

    Filisitiama nyamenle bie. Bɛngola bɛngile ɛleka fɔɔnwo mɔɔ edwɛkɛkpɔkɛ ne abo vi la, noko nwomama bie mɔ se ɔvi Hibulu edwɛkɛkpɔkɛ dagh (fɛlɛ) anu.—Nd 16:23; 1Sa 5:4.

  • Delakema.

    Wɔ Kilisiene Giliki Ngɛlɛlera ne anu, edwɛkɛkpɔkɛ ɛhye kile Giliki dwɛtɛ fufule ezukoa mɔɔ mekɛ zɔhane ɛnee ye ɛlomboɛ le g 3.4 la. Wɔ Hibulu Ngɛlɛlera ne anu, bɛhanle nvutuke delakema nwo edwɛkɛ wɔ Pɛhyea mekɛ zo na ɔ nee daleke ne le ko. (Nih 7:70; Mt 17:24)—Nea Mok. B14.

  • Denale.

    Wulomu dwɛtɛ fufule ezukoa mɔɔ ye ɛlomboɛ le g 3.85 mɔɔ ɛnee Siza nvoninli wɔ zo la. Ɛnee ɔle gyimayɛvolɛ kenle ko ahatualɛ nee “adwule” mɔɔ Wulomuma die fi Dwuuma ɛkɛ a. (Mt 22:17; Lu 20:24)—Nea Mok. B14.

  • Devidi ara.

    Duma mɔɔ ɛnee bɛta bɛfa bɛfɛlɛ Gyisɛse, ɔsi zo kɛ yemɔ a ɔle Belemgbunlililɛ ngyekyeleɛ ne mɔɔ ɔwɔ kɛ awie mɔɔ vi Devidi abusua ne anu maa ɔba nu la Koliagya a.—Mt 12:23; 21:9.

  • Devidi Suakpole.

    Duma mɔɔ bɛvale bɛdonle suakpole Gyibɛse mɔɔ Devidi lile zolɛ konim na ɔzile ye belemgbunli sua ne wɔ ɛkɛ la ɛne. Eza bɛfɛlɛ ye Zayɔn. Yemɔ a le Gyɛlusalɛm nyiakɛ aduduleɛ nee ye ɛleka mɔɔ ɛhyɛ kpalɛ a.—2Sa 5:7; 1Edk 11:4, 5.

  • Dɛkapɔlese.

    Giliki azuamgbole ekpunli bie, mɔlebɛbo ne ɛnee bɛle azuamgbole bulu (ɔvi Giliki deʹka, mɔɔ kile “bulu” yɛɛ poʹlis mɔɔ kile “suakpole” la anu). Ɛnee ɔle duma mɔɔ bɛfa bɛfɛlɛ Galeli Nyevile ne nee Azule Dwɔdan ne aduduleɛ maanzinli ne a, ɛleka mɔɔ azua ɛhye mɔ dɔɔnwo wɔ la. Ɛnee Gilikima amaamuo nee gualilɛ kɔ zo wɔ ɛkɛ. Gyisɛse luale maanzinli ɛhye anu, noko kɛlɛtokɛ biala ɛngile kɛ ɔhɔle azuamgbole ɛhye mɔ bie azo. (Mt 4:25; Mk 5:20)—Nea Mok. A7 nee B10.

  • Dwuda.

    Gyekɔbo ara nrenyia mɔɔ tɔ zo nna mɔɔ ɔ nee ɔ ye Liya wole ye la. Wɔ Gyekɔbo ngapezo mɔɔ ɔhanle na yeawu la anu, ɔhanle ɔdole ɛkɛ ne kɛ tumivolɛ kpole bie mɔɔ ɔbadɛnla ɛkɛ ne dahuu la bavi Dwuda abusua ne anu ara. Mekɛ mɔɔ ɛnee Gyisɛse le sonla wɔ azɛlɛ ye azo la, ɛnee ɔvi Dwuda abusua ne anu. Dwuda eza kile abusua ne yɛɛ nzinlii belemgbunlililɛ ne mɔɔ bɛvale bɛdonle Dwuda la. Dwuda a le nyiakɛ belemgbunlililɛ ne a, na ɛnee Dwuda nee Bɛngyaman mbusua ne mɔ yɛɛ ɛsɔfoma nee Livaema ne mɔ a wɔ ɛkɛ a. Ɛnee Dwuda wɔ maanle ne nyiakɛ, ɛleka mɔɔ Gyɛlusalɛm nee ɛzonlenlɛsua ne wɔ la.—Gyn 29:35; 49:10; 1Ar 4:20; Hib 7:14.

  • Dwuunli.

    Duma mɔɔ ɛnee bɛfa bɛfɛlɛ awie mɔɔ vi Dwuda abusua nu wɔ Yizilayɛ mbusua bulu belemgbunlililɛ ne ɛzɛkyelɛ nzi la ɛne. (2Ar 16:6) Wɔ Babelonia akɛlɛzonlenlɛ ne anzi, bɛvale bɛvɛlɛle Yizilayɛma mɔɔ vi mbusua ngakyile nu mɔɔ bɛziale bɛrale Yizilayɛ la. (Ɛze 4:12) Nzinlii bɛvale bɛlile gyima wɔ ewiade amuala bɛhilele ngakyile mɔɔ wɔ Yizilayɛma nee maanle maanle ne anu amra avinli la. (Ɛst 3:6) Ɛzoanvolɛ Pɔɔlo noko vale duma ne lile gyima wɔ sɛkɛlɛneɛ adenle zo wɔ mekɛ mɔɔ ɛnee ɔlɛsuzu nwo kɛ maanle mɔɔ awie vi nu la ɛngyia wɔ Kilisiene asafo ne anu la.—Wulo 2:28, 29; Gal 3:28.

Ɛ

  • Ɛdanlɛsua.

    Ɛzonlenlɛ ɛdanlɛsua mɔɔ bɛkola bɛtudu bɛkɔ ɛleka fofolɛ mɔɔ Yizilayɛma vale lile gyima ɔvi mekɛ mɔɔ bɛvile Yigyibiti la. Nuhua a bɛvale Gyihova ngyekyeleɛ ɛlɛka ne mɔɔ ɛnee kile kɛ Nyamenle wɔ bɛ avinli la bɛziele a, na ɛnee ɔle ɛleka mɔɔ bɛbɔ afɔle na bɛsonle a. Ɔdwu mekɛ ne bie a eza bɛfɛlɛ ye “nyianu ɛdanlɛsua.” Bɛvale mbaka a bɛzile a, yɛɛ bɛvale lenen mɔɔ bɛli kyɛlɔbe adwinli bɛgua nu la bɛhedale zolɛ. Bɛhyɛle nuhua ekpumgbunli nwiɔ, bɛfɛlɛ mɔɔ limoa la Nwuanzanwuanza Ɛleka yɛɛ mɔɔ tɔ zo nwiɔ la, Nwuanzanwuanza Nu Nwuanzaanwu Ɛleka. (Dwh 18:1; Ɛzɛ 25:9)—Nea Mok. B5.

  • Ɛdibolɛ.

    Bolɛ mɔɔ bɛfa bɛto bolɛ zo bɛti ma bɛyɛ esamo la. Ɛnee bɛfa baka bɛsia bolɛ ne mɔɔ la ɔ bo la avinli amaa bolɛ ne mɔɔ la zolɛ la ahola apɛne ɔ nwo. Wɔ Baebolo mekɛ nu, ɛnee mraalɛ ti debie wɔ ɛdibolɛ zo wɔ azua dɔɔnwo anu. Kɛmɔ ɛnee abusua bie anloa anu aleɛ gyi ɛdibolɛ zo la ati, Mosisi Mɛla ne duale kɛ bɛmmadie ɛdibolɛ anzɛɛ bɛmmafa mɔɔ la zo la bɛdi agyinlanu. Ɛnee ɛdibolɛ mgbole wɔ ɛkɛ mɔɔ nane a twe a.—Di 24:6; Mk 9:42.

  • Ɛhɔnehyelɛ.

    Bɛ nwo mɔɔ bɛtwe bɛfi aleɛ biala anwo wɔ mekɛ ekyi bie anu la. Ɛnee Yizilayɛma kye ɛhɔne wɔ Mgbɔdalɛ Kenle ne, mekɛ mɔɔ bɛwɔ ngyegyelɛ nu, yɛɛ mekɛ mɔɔ bɛhyia Nyamenle adehilelɛ nwo la. Dwuuma yɛle ɛhɔnehyelɛ nna nwo ngyehyɛleɛ wɔ ɛvolɛ ne anu bɛvale bɛhakyele munzule edwɛkɛ mɔɔ zile bɛ tetedwɛkɛ nu la. Ɛhɔnehyelɛ ɛnle ɛkɛ ɛmmaa Kilisienema.—Ɛze 8:21; Aye 58:6; Lu 18:12.

  • Ɛkɛla.

    Kɛ Hibulu edwɛkɛkpɔkɛ neʹphesh yɛɛ Giliki edwɛkɛkpɔkɛ psy·kheʹ abo kile la ɛne. Saa yɛnea kɛzi bɛva edwɛkɛkpɔkɛ ɛhye mɔ bɛli gyima wɔ Baebolo ne anu la a, ɔda ali kɛ, mɔɔ bɛkile titili la a le (1) menli, (2) nane anzɛɛ (3) ngoane mɔɔ wɔ sonla anzɛɛ nane nu la. (Mɔ 1:20; 2:7; Nɔ 31:28; 1Pi 3:20; eza ɔbdw. ne mɔ) Bɛva edwɛkɛkpɔkɛ “ɛkɛla” bɛli gyima wɔ ndenle ngakyile zo wɔ ɛzonlenlɛ dɔɔnwo anu, noko Baebolo ne kile kɛ saa bɛfa neʹphesh nee psy·kheʹ bɛka azɛlɛ ye azo abɔdeɛ nwo edwɛkɛ a, ɔkile debie mɔɔ le nwonane, bɛsɔ nu a ɔyɛ boɛ, bɛnwu ye na ɔwu la. Wɔ ngilebɛbo ɛhye anu, fane dɔɔnwo ne ala, bɛhile aneɛ mɔɔ bɛlimoale bɛvale bɛhɛlɛle Baebolo ne la edwɛkɛ agbɔkɛ ɛhye mɔ abo kɛ mɔɔ bɛkile wɔ edwɛkɛ ko biala anu la, bɛva edwɛkɛkpɔkɛ le kɛ “ngoane,” “abɔdeɛ,” “sonla,” “awie sonlabaka ne amuala” bɛli gyima, anzɛɛ bɛva dumagya bɛyɛ ye sikalɛ (kɛ neazo la, bɛva “medame” bɛzie “me ɛkɛla” agyakɛ anu). Wɔ edwɛkɛ dɔɔnwo anu, ɔbodwɛkɛ ne kile nu kɛ eza ɔkile “ɛkɛla.” Saa bɛfa edwɛkɛkpɔkɛ “ɛkɛla” bɛdi gyima wɔ edwɛkɛ mumua ne anzɛɛ ɔbodwɛkɛ ne anu a, ɔwɔ kɛ bɛte ɔ bo kɛ mɔɔ bɛhilehile nu wɔ anwuma ɛke la. Saa bɛka kɛ awie ɛva ye ɛkɛla amuala ɛyɛ debie a, ɔkile kɛ ɔva ye sonlabaka ne amuala, ye ahonle muala anzɛɛ ye ngoane muala ɔyɛ. (Di 6:5; Mt 22:37) Wɔ edwɛkɛ bie mɔ anu, bɛkola bɛfa aneɛ mɔɔ bɛlimoale bɛvale bɛhɛlɛle Baebolo ne la anu edwɛkɛ agbɔkɛ ɛhye mɔ bɛkile atiakunluwɔzo mɔɔ tease abɔdeɛ bie lɛ la. Eza bɛkola bɛfa bɛka awie mɔɔ ɛwu la anzɛɛ funli nwo edwɛkɛ.—Nɔ 6:6; Mrɛ 23:2; Ay 56:11; Hag 2:13.

  • Ɛkpɔkyelɛ.

    Wɔ Giliki nu, edwɛkɛkpɔkɛ ɛhye (a·po·sta·siʹa) vi yɛkpɔkɛ mɔɔ ɔ bo kile “twe ɛ nwo fi nwo” la anu. Duma ne kile “ɛkpolɛ anzɛɛ atuadelɛ.” Wɔ Kilisiene Giliki Ngɛlɛlera ne anu, bɛva “ɛkpɔkyelɛ” bɛli gyima titili wɔ bɛdabɛ mɔɔ bɛhwe bɛ nwo bɛvi nɔhalɛ ɛzonlenlɛ nwo la anwo.—Mrɛ 11:9; Gyi 21:21; 2Tɛ 2:3.

  • Ɛkpɔnedeɛ.

    Ezukoa mɔɔ bɛtua bɛdie awie bɛfi akɛlɛzonlenlɛ, anzohwenlɛ, amaneɛnwunlɛ, ɛtane anzɛɛ gyimayɛlɛ bie bɔbɔ anwo la. Tɛ mekɛ ne amuala a bɛfa ezukoa a bɛtua a. (Ay 43:3) Ɛnee ɛkpɔnedeɛ nwo hyia wɔ tɛnlabelɛ ngakyile nu. Kɛ neazo la, ɛnee mrenyia anzɛɛ nane nyinli biala mɔɔ bɛkɛlimoa bɛkɛwo ye wɔ Yizilayɛ la le Gyihova ɛdeɛ, na ɛnee ɛkpɔnedeɛ nwo hyia anzɛɛ ɔwɔ kɛ bɛtua debie na bɛahola bɛalie bɛ bɛavi bɛ nwo mɔɔ ɔwɔ kɛ bɛtu bɛmaa Gyihova ɛzonlenlɛ bɔkɔɔ la anu. (Nɔ 3:45, 46; 18:15, 16) Ɛnee saa bɛannea ɛnlankɛ nyinli mɔɔ anwo yɛ ɛzulolɛ la boɛ na ɔku awie a, ɔwɔ kɛ ɔ menle tua ɛkpɔnedeɛ na bɛangu ye. (Ɛzɛ 21:29, 30) Noko ɛnee ɛkpɔnedeɛ ɛnle ɛkɛ ɛmmaa kodiawu mɔɔ ɔ nye fuu ɔkɛhu awie la. (Nɔ 35:31) Mɔɔ hyia kpalɛ la, Baebolo ne ka ɛkpɔnedeɛ ne mɔɔ Kelaese luale ye afɔlebɔlɛ ne azo duale amaa bɛalie alesama mɔɔ bɛyɛ tieyɛ bɛavi ɛtane nee ewule nu la anwo edwɛkɛ dɔɔnwo.—Ed 49:7, 8; Mt 20:28; Ɛf 1:7.

  • Ɛkpokpalɛ.

    Hibulu edwɛkɛkpɔkɛ ɛhye kile “ɛfa nwole wɔayɛ awie anzɛɛ debie nwo.” Ɛnee bɛfa nwole bɛkpokpa awie anzɛɛ debie bɛkile kɛ bɛyila zo bɛmaa ɛzonlenlɛ titili bie. Wɔ Kilisiene Giliki Ngɛlɛlera ne anu, eza bɛvale edwɛkɛkpɔkɛ ne bɛhilele sunsum nwuanzanwuanza ne mɔɔ bɛwolale bɛguale bɛdabɛ mɔɔ bɛkpa bɛ bɛmaa anwuma anyelazo ne anwo zo la anu.—Ɛzɛ 28:41; 1Sa 16:13; 2Kɔ 1:21.

  • Ɛlɔlɛ kpundii.

    Fane dɔɔnwo ne ala ɔvi Hibulu edwɛkɛkpɔkɛ cheʹsedh anu, na ɔkile ɛlɔlɛ mɔɔ anwofamaa, ahonle mɔɔ di munli, nɔhalɛlilɛ yɛɛ bɛ nwo mɔɔ bɛfa bɛbeta awie kyengye maa bɛda ye ali la. Bɛta bɛfa bɛdi gyima bɛkile ɛlɔlɛ mɔɔ Nyamenle lɛ maa alesama la, noko eza ɔkile ɛlɔlɛ mɔɔ alesama da ye ali kile bɛ nwo la.—Ɛzɛ 34:6; Wulu 3:10.

  • Ɛlolɛ kpole.

    Giliki edwɛkɛkpɔkɛ mɔɔ adwenle titili mɔɔ wɔ nu la a le debie mɔɔ le kpalɛ nee kɛnlɛma la. Bɛta bɛfa edwɛkɛkpɔkɛ ne bɛkile ahyɛlɛdeɛ kɛnlɛma anzɛɛ adenle kɛnlɛma mɔɔ bɛdua zo bɛkyɛ debie la. Saa ɔle Nyamenle ɛlolɛ kpole a, ɔkile ahyɛlɛdeɛ mɔɔ Nyamenle fi atiakunlukɛnlɛma nu fa kyɛ awie mɔɔ ɔ nye ɛnla kɛ ahenle badua nwolɛ kakɛ la. Ɔti ɔkile ninyɛne dɔɔnwo mɔɔ Nyamenle fa kyɛ la nee ɛlɔlɛ kpalɛ yɛɛ atiakunlukɛnlɛma mɔɔ ɔda ye ali ɔkile alesama la. Eza bɛkile Giliki edwɛkɛkpɔkɛ ne abo kɛ “nyia ɔ nyunlu ɛlolɛ” nee “ahyɛlɛdeɛ kɛnlɛma.” Bɛnyɛ nwolɛ gyima yɛɛ bɛnfɛta na bɛanyia ye, ahenle mɔɔ fa maa la fi atiakunlukɛnlɛma nu fa kyɛ awie mgbane ala.—2Kɔ 6:1; Ɛf 1:7.

  • Ɛnwomenlelielɛ kenle.

    Ɔvi Hibulu edwɛkɛkpɔkɛ mɔɔ kile “die ɛ menle; gyakyi” la anu. Ɔle kenle mɔɔ tɔ zo nsuu wɔ Dwuuma dapɛne ne anu (ɔvi Yalɛ mekɛ mɔɔ sɛnzɛne ne ɛhɔdɔ la ɔkɔdwu Folɛ mekɛ mɔɔ sɛnzɛne ne ɛhɔdɔ la). Ɛnee bɛfɛlɛ ɛvoyia kenle bie mɔ yɛɛ ɛvolɛ mɔɔ tɔ zo nsuu nee mɔɔ tɔ zo abulanlu la noko ɛnwomenlelielɛ ɛvolɛ. Ɔdwu Ɛnwomenlelielɛ kenle a, bɛnyɛ gyima biala kyesɛ gyima mɔɔ ɛsɔfo ne mɔ yɛ ye wɔ ɛzonlenlɛsua ne anu la ala. Wɔ Ɛnwomenlelielɛ ɛvolɛ ne mɔ anu, bɛnyɛ egyinli wɔ azɛlɛ ne azo yɛɛ bɛnla bɛ mediema Hibuluma kakɛ. Wɔ Mosisi Mɛla ne abo, ɛnee Ɛnwomenlelielɛ kenle ne azo ɛlilɛ ɛnyɛ se, noko ɛzonlenlɛ nu mgbanyima ne mɔ vale bie bokale nwolɛ ngyikyi ngyikyi yemɔti ɔkadwu Gyisɛse mekɛ zo la, ɛnee ɔyɛ se kɛ menli ne kɛli zo.—Ɛzɛ 20:8; Lɛ 25:4; Lu 13:14-16; Kɔl 2:16.

  • Ɛnwonle.

    Mbaka ngakyile dɔɔnwo mɔɔ bɛyɛ ɛnwonle kpalɛ na bɛ nwo bɔ kpole la. Wɔ Baebolo ne anu, bɛfa edwɛkɛkpɔkɛ ɛnwonle bɛdi gyima wɔ sɛkɛlɛneɛ adenle zo bɛfa bɛkilehile debie mɔɔ yɛ ɛnwonle mɔɔ ɛbɛlabɔlɛ ɛtane, akɛlɛyɛlɛ, nzisi yɛɛ ɛkpɔkyelɛ fa ba la anu. Yekile 8:11 maa yɛnwu ye kɛ, “ɛnwonle” eza kile debie mɔɔ pɔezen wɔ nu la.—Di 29:18; Mrɛ 5:4; Gyɛ 9:15; Em 5:7.

  • Ɛnyelɛzodeɛnwunlɛnli.

    Awie mɔɔ Nyamenle boa ye maa ɔnwu Ye ɛhulolɛdeɛ la, bɛbuke ɔ nye amaa yeanwu debie anzɛɛ yeade ninyɛne bo wɔ mekɛ mɔɔ tɛ menli ne amuala a kola nwu ye la. Bɛnyianle Hibulu edwɛkɛkpɔkɛ ne bɛvile edwɛkɛkpɔkɛ bie mɔɔ kile kɛ “ɛnwu debie” wɔ ɛ nye zo anzɛɛ wɔ sɛkɛlɛneɛ adenle zo la anu. Menli kɔ ɛnyelɛzodeɛnwunlɛnli ɛkɛ kɔbiza kɛzi bɛbava nrɛlɛbɛ bɛali gyima wɔ mekɛ mɔɔ ngyegyelɛ kɛra la.—1Sa 9:9.

  • Ɛpekulɛse nrɛlɛbɛvolɛma.

    Menli mɔɔ li Giliki nrɛlɛbɛvolɛ Ɛpekulɛse anzi la (341-270 K.Y.M.). Bɛ nrɛlɛbɛ ɛkpondɛlɛ ne gyi adwenle mɔɔ kile kɛ anyelielɛ mɔɔ awie kɛnyia la a le debie mɔɔ hyia kpalɛ wɔ ɛbɛlabɔlɛ nu la azo.—Gyi 17:18.

  • Ɛrele.

    Debie mɔɔ le kɛ ɛdanlɛ na ɔyɛ se mɔɔ bɛfa bɛyɛ kodoku anzɛɛ baage, na bɛfa ma bɛgua nu la. Bɛta bɛfa abɔnkye enrinli bile a bɛnwo a, yɛɛ yemɔ a bɛlɛdi nyane a bɛkeda a.—Gyn 37:34; Lu 10:13.

  • Ɛrɛlɛ.

    Nrɛlɛbɛ edwɛkɛ anzɛɛ adawu sikalɛ mɔɔ ɛzukoalɛdeɛ wɔ nu anzɛɛ maa nɔhalɛ mɔɔ anu le kuloonwu la da ali wɔ edwɛkɛ sikalɛ nu la. Baebolo ne anu ɛrɛlɛ bahola ayɛ azibɛnwo edwɛkɛ anzɛɛ agyebɛ. Ɛrɛlɛ le nɔhalɛ mɔɔ bɛda ye ali wɔ ɛdendɛlɛ nu, ɔta ɔyɛ ɛrɛlɛdendɛ. Edwɛkɛ ne bie mɔ rayɛle agolobɛnwo anzɛɛ bɛfa bɛsele menli.—No 12:9; 2Pi 2:22.

  • Ɛsɔfo.

    Nrenyia mɔɔ gyinla Nyamenle agyakɛ anu maa menli mɔɔ ɔsonle bɛ, ɔkilehile bɛ Nyamenle nee ye mɛla ne mɔ anwo debie la. Eza ɛsɔfoma gyinla menli ne agyakɛ anu wɔ Nyamenle anyunlu, bɛbɔ afɔle, bɛkpɔda yɛɛ bɛsɛlɛ bɛmaa menli ne. Kolaa na bɛava Mosisi Mɛla ne bɛazie ɛkɛ ne la, ɛnee abusua tile a le ye abusua ne ɛsɔfo a. Wɔ Mosisi Mɛla ne abo, Aalɔn abusua ne anu mrenyia mɔɔ bɛvi Livae abusua ne anu la a ɛnee di ɛsɔfo a. Ɛnee Livae abusua ne anu mrenyia mɔɔ ɛha la boa bɛ. Mɔɔ bɛvale ngyekyeleɛ fofolɛ ne bɛziele ɛkɛ la, sunsum nu Yizilayɛma ne rayɛle ɛsɔfoma maanle, ɛnee bɛ Ɛsɔfo Kpanyinli a le Gyisɛse Kelaese.—Ɛzɛ 28:41; Hi 9:24; Ye 5:10.

  • Ɛsɔfo kpanyinli.

    Wɔ Mosisi Mɛla ne abo, ɛnee yemɔ a le ɛsɔfo titili mɔɔ gyinla menli ne agyakɛ anu wɔ Nyamenle anyunlu na ɔnea ɛsɔfoma mɔɔ ɛha la anwo zo a. Ɔ ngomekye a bɛmaanle ye adenle kɛ ɔkola ɔkɔ ɛdanlɛsua ne anu yɛɛ nzinlii ɛzonlenlɛsua ne Nwuanzanwuanza Nu Nwuanzaanwu ɛleka ne, suakunlu ɛkɛ ne a. Ɛnee ɔkɔ ɛkɛ ne kokye ɛvolɛ biala wɔ Mgbɔdalɛ Kenle ne. Ɛnee bɛfa duma “ɛsɔfo kpanyinli” bɛka Gyisɛse Kelaese noko anwo edwɛkɛ. (Lɛ 16:2, 17; 21:10; Mt 26:3; Hib 4:14) Wɔ Kilisiene Giliki Ngɛlɛlera ne anu, saa bɛfa duma “ɛsɔfo mgbanyinli” bɛdi gyima a, ɔkile ɛsɔfoma ne anu menli titili, bie a ɛsɔfo mgbanyima mɔɔ bɛye bɛ la yɛɛ bie a bɛ ekpunli 24 ne anu mgbanyima ne mɔ boka nwo.—2Edk 26:20; Ɛze 7:5; Mt 2:4; Mk 8:31.

  • Ɛtane nwo afɔlebɔlɛ.

    Ɛtane mɔɔ nwonane ne mɔɔ ɛnli munli la bɛtɛɛyɛlɛ ti bɛyɛ mɔɔ bɛ nye ɛnla nwolɛ la anwo afɔlebɔlɛ. Bɛvale nane ngakyile, ɔvi ɛnlankɛ nyinli nwo zo kɔdwu mɔlɔnoma nwo zo bɛlile gyima, ɔgyi kɛzi ahenle mɔɔ bɛlɛkpɔda ye ɛtane ne la dibilɛ nee ye tɛnlabelɛ de la azo.—Lɛ 4:27, 29; Hi 10:8.

  • Ɛtanem.

    Duma mɔɔ bɛvale bɛvɛlɛle siane ne mɔɔ tɔ zolɛ nsuu wɔ Dwuuma kalenda nwuanzanwuanza ne azo nee siane ne mɔɔ limoa wɔ maanlema kalenda ne anu la ɛne. Ɔbɔ ɔ bo wɔ September avinli ɔkɔdwu October avinli. Mekɛ mɔɔ Dwuuma vi Babelɔn akɛlɛzonlenlɛ nu rale la, bɛvɛlɛle ye Tihyele. (1Ar 8:2)—Nea Mok. B15.

  • Ɛvealeka azuamgbole.

    Livaema azuamgbole mɔɔ awie mɔɔ anye ɛnla na ɔkɛhu sonla la nriandi kɔ ɛkɛ ne kɔkpondɛ banebɔlɛ fi ahenle mɔɔ di mogya nwo nzenralɛ la asa anu la. Gyihova maanle Mosisi, yɛɛ nzinlii Dwɔhyua kpale azuamgbole zɛhae nsia wɔ Ɛwɔkɛ Azɛlɛ ne amuala azo. Saa ahenle mɔɔ ɛlɛnriandi la dwu suakpole ne azo a, ɔka ye edwɛkɛ ne ɔkile mgbanyima mɔɔ wɔ suakpole ne anlenkɛ kpole ne anloa la na bɛdie ye kɛnlɛma. Amaa ahodiawu anlua ngyehyɛleɛ ɛhye azo anli ɛtane la, bɛdi ahenle mɔɔ nriandile la edwɛkɛ wɔ suakpole ne mɔɔ ɔhunle sonla ne wɔ zolɛ la azo amaa bɛanwu ye saa edwɛkɛ ɛnle ɔ nwo a. Saa bɛnwu kɛ edwɛkɛ ɛnle ɔ nwo a, ɔbazia yeahɔ ɛvealeka suakpole ne azo, na ɔnle kɛ ɔtɛla suakpole ne ɛweɛne ne wɔ ye ngoane mekɛ kɔsɔɔti anu anzɛɛ kɔkpula kɛ ɛsɔfo kpanyinli ne kɛwu la.—Nɔ 35:6, 11-15, 22-29; Dwɔh 20:2-8.

  • Ɛwɔkɛ.

    Ɛwɔkɛ nwuanzanwuanza mɔɔ awie bɔ Nyamenle kɛ ɔyɛ ninyɛne bie mɔ, ɔbɔ afɔle anzɛɛ ɔfa ahyɛlɛdeɛ yeamaa, ɔfa ɔ nwo yeawula ɛzonlenlɛ gyima bie anu anzɛɛ ɔtwe ɔ nwo yeavi ninyɛne bie mɔ mɔɔ mɛla maa nwolɛ adenle la anwo la. Ɔdi gyima kɛ ndane ɛhanlɛ ala la.—Nɔ 6:2; No 5:4; Mt 5:33.

  • Ɛwɔkɛ afɔlebɔdeɛ.

    Afɔlebɔdeɛ mɔɔ bɛfi bɛ ɛhulolɛ nu bɛfa bɛmaa mɔɔ ɛwɔkɛ wɔ nwo.—Lɛ 23:38; 1Sa 1:21.

  • Ɛyelalɛ afɔlebɔlɛ.

    Nane mɔɔ bɛyela ye bɛbɔ afɔle wɔ afɔlemokyea ne azo bɛmaa Nyamenle la; ahenle mɔɔ ɛlɛbɔ afɔle ne la ɛnva nane ne (ɛnlankɛ nyinli, boane nyinli, abɔnkye nyinli, abubule anzɛɛ mɔlɔnoma ralɛ ne) foa biala ɛnzie.—Ɛzɛ 29:18; Lɛ 6:9.

  • Ɛyɛlɛvuanlɛ.

    Mbaka nee Boswellia mbaka bie mɔ anu nzule mɔɔ ɛwe la. Saa bɛyela a ɔbɔ evuanlɛ kpalɛ. Ɛnee bɛfa bie bɛboka ninyɛne mɔɔ bɛfa bɛyɛ ayilevuanlɛ nwuanzanwuanza ne mɔɔ bɛkpu ye ɛdanlɛsua ne nee ɛzonlenlɛsua ne anu la anwo. Ɛnee eza bɛfa bɛboka ma afɔlebɔlɛ nwo yɛɛ ɛnee bɛfa bɛgua paano mɔɔ bɛfa bɛkile la ekpunli ko biala azo wɔ Nwuanzanwuanza ɛleka ne.—Ɛzɛ 30:34-36; Lɛ 2:1; 24:7; Mt 2:11.

  • Ɛzɔnenlɛ; Sɔne.

    Yɛkpɔkɛ ne kile “noma ye,” anzɛɛ wula ye nzule bo. Gyisɛse hanle kɛ ɔwɔ kɛ ye ɛdoavolɛma maa bɛsɔne bɛ. Ngɛlɛlera ne eza ka Dwɔn ɛzɔnenlɛ, sunsum nwuanzanwuanza ne mɔɔ bɛfa bɛsɔne nee senle mɔɔ bɛfa bɛsɔne la yɛɛ gyɛne anwo edwɛkɛ.—Mt 3:11, 16; 28:19; Dwɔn 3:23; 1Pi 3:21.

  • Ɛzoanvolɛ.

    Mɔɔ edwɛkɛkpɔkɛ ne abo kile la a le “awie mɔɔ bɛzoa ye,” na bɛvale bɛvɛlɛle Gyisɛse nee menli bie mɔ mɔɔ bɛzoanle bɛ kɛ bɛhɔzonle awie mɔ la. Bɛta bɛfa bɛfɛlɛ ɛdoavolɛma 12 ne mɔɔ Gyisɛse mumua ne kpale bɛ kɛ ekpunli ɔmaanle bɛgyinlanle ɔ gyakɛ anu la.—Mk 3:14; Gyi 14:14.

  • Ɛzonlenlɛ baka.

    Hibulu edwɛkɛkpɔkɛ (ʼashe·rahʹ) kile (1) ɛzonlenlɛ baka bie mɔɔ ɔgyi ɛkɛ ne ɔmaa Ahyela, Keenanema awolɛ nyamenle raalɛ bie anzɛɛ (2) nyamenle raalɛ Ahyela mumua ne ananze. Ɔbayɛ kɛ bɛfa mbaka ne mɔ bɛsiezie ɛkɛ ne fɔɔnwo, na yeanyɛ boɛ fee la, bɛ foa bie le taboa. Bie a bɛle mbaka mɔɔ bɛtɛsele nwolɛ anzɛɛ ɛbɔ nu mbaka bɔbɔ.—Di 16:21; Nd 6:26; 1Ar 15:13.

  • Ɛzonlenlɛ ɛleka.

    Ɛleka mɔɔ bɛsonle mɔɔ ɔta ɔyɛ boka ekyi anzɛɛ kpole anzɛɛ bama mɔɔ menli ɛyɛ la azo la. Ɛnee ɔdwu mekɛ ne bie a bɛyɛ ɛzonlenlɛ ɛleka bɛsonle Nyamenle ɛdeɛ, noko fane dɔɔnwo ne ala adalɛ nyamenle a bɛsonle bɛ wɔ ɛkɛ a.—Nɔ 33:52; 1Ar 3:2; Gyɛ 19:5.

  • Ɛzonlenlɛ nwuanzanwuanza.

    Ɛzonlenlɛ anzɛɛ gyima mɔɔ le nwuanzanwuanza la, ɔfale awie Nyamenle ɛzonlenlɛ nwo.—Wlo 12:1; Ye 7:15.

  • Ɛzonlenlɛ pila.

    Pila mɔɔ gyi ye fɔɔnwo, na fane dɔɔnwo ne ala ɔle bolɛ, na ɔda ali kɛ ɔle Beeyale anzɛɛ adalɛ nyamenle gyɛne bie mrenyia nu nwo sɛkɛlɛneɛ.—Ɛzɛ 23:24.

  • Ɛzonlenlɛsua.

    Ɔle ɛleka mɔɔ bɛsonle a, ɛleka nwuanzanwuanza. Noko fane dɔɔnwo ne ala, ɔkile ɛdanlɛsua ne anzɛɛ ɛzonlenlɛsua ne mɔɔ wɔ Gyɛlusalɛm mɔɔ bɛvale bɛziele ɛdanlɛsua ne mɔɔ ɛnee bɛkola bɛtudu mɔɔ ɛnee Yizilayɛma sonle wɔ ɛkɛ la agyakɛ anu la. Sɔlɔmɔn a zile ɛzonlenlɛsua ne mɔɔ limoa la a, na Babelɔnoma zɛkyele ye. Zɛlubabɛle a zile mɔɔ tɔ zo nwiɔ la wɔ mekɛ mɔɔ bɛvile Babelɔn akɛlɛzonlenlɛ nu bɛrale la a, na nzinlii Hɛlɔdo Kpole ne zile ye bieko. Wɔ Ngɛlɛlera ne anu, ɛnee bɛta bɛfɛlɛ ɛzonlenlɛsua ne Gyihova “sua.” (Ɛze 1:3; 6:14, 15; 1Ek 29:1; 2Ek 2:4; Mt 24:1) Bɛfa edwɛkɛkpɔkɛ ko ne ala bɛfɛlɛ ɛleka mɔɔ Nyamenle de wɔ anwuma lɔ la noko.—Ɛzɛ 25:8, 9; 2Ar 10:25; 1Ek 28:10; Ye 11:19.—Nea Mok. B8 nee B11.

  • Ɛzuzulɛ baka.

    Ɛzuzulɛ baka tendenle le kubit nsia. Ɛfa ɛto kubit mɔɔ bɛta bɛfa bɛdi gyima la anwo a, ye tendenle le M 2.67 (fuutu 8.75); ɛfa ɛto kubit tendenle ne anwo a, ye tendenle le M 3.11 (fuutu 10.2). (Yiz 40:3, 5; Yek 11:1)—Nea Mok. B14.

E

  • Ebebe.

    Mɔlebɛbo duma mɔɔ bɛvale bɛvɛlɛle siane ne mɔɔ limoa wɔ Dwuuma kalenda nwuanzanwuanza ne azo nee siane ne mɔɔ tɔ zolɛ nsuu wɔ maanlema kalenda ne anu la ɛne. Ɔ bo kile “(Ma) Amunli Aziakɛ” na ɔbɔ ɔ bo wɔ March avinli ɔkɔdwu April avinli. Mekɛ mɔɔ Dwuuma vi Babelɔn ziale rale la, bɛvɛlɛle ye Naesan. (Di 16:1)—Nea Mok. B15.

  • Eda.

    Mekɛ mɔɔ bɛvi Babelonia akɛlɛzonlenlɛ nu bɛrale la, duma mɔɔ bɛvale bɛvɛlɛle siane ne mɔɔ tɔ zolɛ 12 wɔ Dwuuma kalenda nwuanzanwuanza ne azo nee siane ne mɔɔ tɔ zolɛ 6 wɔ maanlema kalenda ne anu la ɛne. Ɔbɔ ɔ bo wɔ February avinli ɔkɔdwu March avinli. (Ɛst 3:7)—Nea Mok. B15.

  • Edwɛkɛdivolɛma.

    Wɔ Babelɔn arane ne tumililɛ bo, ɛnee kpolisima mɔɔ di edwɛkɛ la le maanle mgbanyima wɔ maangyeba ne mɔ anu mɔɔ bɛze mɛla ne na bɛlɛ edwɛkɛlilɛ nwo tumi ekyi a. Wɔ Wulomu maanzinli ne mɔ anu, ɛnee bɛle arane mgbanyima mɔɔ bɛnea bɛtoto ninyɛne boɛ. Ɛnee bɛ gyima ne bie a le kɛ bɛbanlea bɛamaa ninyɛne ahɔ zo pɛpɛɛpɛ, bɛanlea ezukoa zo, bɛali menli mɔɔ kɛdo mɛla la edwɛkɛ na bɛamaa bɛahwe bɛ nzo.—Dan 3:2; Gyi 16:20.

  • Edwɛkpa ne.

    Wɔ Kilisiene Giliki Ngɛlɛlera ne anu, ɔkile Nyamenle Belemgbunlililɛ ne anwo edwɛkpa ne yɛɛ ngoanelielɛ mɔɔ lua Gyisɛse Kelaese anu diedi zo la.—Lu 4:18, 43; Gyi 5:42; Yek 14:6.

  • Edwɛne.

    Ayɛlɛyelɛ edwɛne mɔɔ bɛto bɛmaa Nyamenle. Bɛboɔboale edwɛne ne mɔ anloa mɔɔ ɛnee bɛto bɛsonle a, ɛnee bɛfa bɛsonle Gyihova Nyamenle wɔ bagua nu nee ye ɛzonlenlɛsua ne anu wɔ Gyɛlusalɛm.—Lu 20:42; Gyi 13:33; Gye 5:13.

  • Edwɛndolɛma kpanyinli.

    Kɛ mɔɔ bɛva bɛli gyima wɔ Edwɛne ne anu la, ɔzɔho kɛ Hibulu edwɛkɛkpɔkɛ ne fale awie mɔɔ bie a ɔhyehyɛ edwɛne na ɔkile kɛzi ɔwɔ kɛ bɛto ye, ɔmaa Livae edwɛndolɛma ne bobɔ edwɛne zo na eza ɔtete bɛ, na bɔbɔ ɔdi edwɛndolɛma nyunlu ɔmaa bɛto edwɛne wɔ gyimalilɛ titili bie abo la.—Edw 4:Ɔtdw; 5:Ɔtdw.

  • Ehono afɔlebɔdeɛ.

    Afɔlebɔdeɛ mɔɔ ɔda ali kɛ ɛsɔfo ne fa ɔ sa wula sonvolɛ ne mɔɔ lɛ afɔlebɔdeɛ ne mɔɔ bɛfa bɛamaa la wɔ ɔ sa nu la asa abo na ɔto bɛ ɔkɔ ɔ nyunlu ɔba ɔ nzi la; anzɛɛ ɛsɔfo mumua ne to afɔlebɔdeɛ ne ehono. Nyɛleɛ ɛhye kile kɛ bɛlɛfa afɔlebɔdeɛ ne bɛamaa Gyihova.—Lɛ 7:30.

  • Ehyea.

    Kilisiene Giliki Ngɛlɛlera ne anu duma mɔɔ bɛfa bɛfɛlɛ Wulomu maanzinli ne mɔɔ ɛnɛ Turkey adɔleɛ yɛɛ mbɔra bie mɔ mɔɔ wɔ ɛnweazo mɔɔ Seemɔso nee Patemɔso boka nwolɛ la. Ɛnee bɛ suakpole a le Ɛfɛsɛse. (Gyi 20:16; Yek 1:4)—Nea Mok. B13.

  • Eku.

    Menli ekpunli mɔɔ die ngilehilelɛ anzɛɛ adekilevolɛ bie di na bɛdi bɛdabɛ mumua ne bɛ diedi nzi la. Bɛvale bɛvɛlɛle Dwuuma ɛzonlenlɛ ne afoa titili nwiɔ ne, Falasiima nee Sadusiima. Menli mɔɔ bɛnle Kilisienema la noko vɛlɛle Kilisiene Ɛzonlenlɛ ne “eku” anzɛɛ “Nazalɛtema eku,” ɔbayɛ kɛ bɛbule bɛ kɛ bɛvi Dwuuma ɛzonlenlɛ ne anu. Awieleɛ bɔkɔɔ ne, eku bie mɔ rale Kilisiene asafo ne anu; bɛbɔle “Nekɔlɔsoma eku ne” duma wɔ Yekile buluku ne anu.—Gyi 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Ye 2:6; 2Pi 2:1.

  • Elam; Elamma.

    Bɛle Hyɛm ara Elam abozoamra mɔɔ dɛnlanle Lɛbanɔn Awoka ne mɔ azo too kɔdwu Mɛsɔpɔteemea yɛɛ Tɔɔlɔso Awoka ne mɔ mɔɔ wɔ sɔlɔ la azo kɔdwu Damasekɛse too ɔkɔ nyiakɛ la azo titili la. Nzinlii bɛvɛlɛle ɛleka ɛhye mɔɔ ɛnee bɛfɛlɛ ye Elam wɔ Hibulu nu la Selea, na bɛvɛlɛle menli mɔɔ wɔ zo la Seleama.—Gyn 25:20; Di 26:5; Hoz 12:12.

  • Elam aneɛ.

    Aneɛ mɔɔ bikye Hibulu kpalɛ na bɛ ngɛlɛlerakpɔkɛ le ko la. Ɛnee Elamma a ka a, na nzinlii ɔrayɛle maanle maanle aneɛ mɔɔ bɛfa bɛdi gua nee adwelie wɔ Aselea nee Babelonia belemgbunlimaanle ne mɔ anu. Ɛnee yemɔ a le aneɛ titili wɔ Pɛhyea Belemgbunlimaanle ne anu a. (Ɛze 4:7) Bɛhɛlɛle Ɛzela, Gyɛlɛmaya nee Daneɛle mbuluku ne foa bie mɔ wɔ Elam aneɛ nu.—Ɛze 4:8–6:18; 7:12-26; Gyɛ 10:11; Dan 2:4b–7:28.

  • Empele.

    Wɔ Kilisiene Giliki Ngɛlɛlera ne anu, ɔle nyɛma mɔɔ agbɔkɛ wɔ nwo yɛɛ mbulalɛ wɔ ɔ ti mɔɔ bɛfa bɛbo anzɛɛ bɛbila awie a.—Dwn 19:1.

  • Ewiade ɛhye; mekɛ ɛhye.

    Bɛkile Giliki edwɛkɛkpɔkɛ ai·onʹ abo zɛhae wɔ mekɛ mɔɔ ɔfale ninyɛne mɔɔ ɛlɛkɔ zo kɛkala anzɛɛ ninyɛne mɔɔ maa mekɛ bie yɛ ngakyile anwo la. Baebolo ne ka “ewiade ɛhye” anwo edwɛkɛ, na ɔfale ninyɛne mɔɔ ɛlɛkɔ zo wɔ ewiade ye nee nuhua ɛbɛlabɔlɛ nwo la anwo. (2Ti 4:10) Ɔlua Mɛla ngyekyeleɛ ne azo, Nyamenle yɛle ngyehyɛleɛ bie mɔɔ bie mɔ bahola avɛlɛ ye Yizilayɛma anzɛɛ Dwuuma mekɛ zo la. Ɔlua Gyisɛse Kelaese ɛkpɔnenlɛ afɔlebɔlɛ ne ati, Nyamenle luale ɔ nwo zo yɛle ewiade fofolɛ ne anwo ngyehyɛleɛ, nuhua titili ko fale Kilisienema mɔɔ bɛkpokpa bɛ la asafo ne anwo. Ɛhye a le mekɛ fofolɛ ne mɔɔ Mɛla ngyekyeleɛ ne anu ninyɛne ne mɔ mɔɔ le ye sɔhovolɛ la mɔlebɛbo a. Saa ɔwɔ dɔɔnwohilelɛ nu a, edwɛkɛ ɛhye kile ngyehyɛleɛ ngakyile, anzɛɛ ninyɛne mɔɔ ɛlɛkɔ zo, ninyɛne mɔɔ wɔ ɛkɛ anzɛɛ bɛbadɛnla ɛkɛ ne la.—Mt 24:3; Mk 4:19; Wlo 12:2; 1Kɔ 10:11.

  • Ewudwazo.

    Ewule nu mɔɔ bɛdwazo awie bɛfi la. Giliki edwɛkɛkpɔkɛ a·naʹsta·sis kile “ɛdwazolɛ; dwazo gyinla.” Bɛha ewudwazo ngɔnla nwo edwɛkɛ wɔ Baebolo ne anu, Gyisɛse mɔɔ Gyihova Nyamenle dwazole ye la boka nwo. Yilaegya, Yilaehya, Gyisɛse, Pita nee Pɔɔlo dwazole menli ɛdeɛ, noko bɛhanle ye wienyi kɛ Nyamenle tumi ne a maanle bɛyɛlɛ nwanwane ninyɛne ɛhye mɔ a. “Tenlenema nee bɛdabɛ mɔɔ bɛnle tenlenema” mɔɔ bɛbadwazo bɛ bɛara azɛlɛ ye azo la le Nyamenle bodane mɔɔ anwo hyia. (Gyi 24:15) Baebolo ne ka anwuma ewudwazo noko anwo edwɛkɛ, ɔfɛlɛ ye “ewudwazo ne mɔɔ limoa la,” ɔfale Gyisɛse amediema ne mɔ mɔɔ bɛva sunsum ne bɛkpokpa bɛ la anwo.—Fe 3:11; Ye 20:5, 6; Dwn 5:28, 29; 11:25.

  • Ewule.

    Wɔ Hibulu Ngɛlɛlera ne anu, fane dɔɔnwo ne ala edwɛkɛkpɔkɛ ɛhye fale ngyegyelɛ, anwodolɛ anzɛɛ munzule mɔɔ Gyihova fa twe menli nzo la anwo.—Nɔ 16:49.

  • Ewule mɔɔ sɛkye aleɛ.

    Ewule ngakyile mɔɔ sɛkye aleɛ mɔɔ bɛdua mɔɔ ngɛkɛba a fa ba la anu ko biala. Bɛhile nu kɛ ewule ɛhye mɔɔ bɛha nwolɛ edwɛkɛ wɔ Baebolo ne anu la sɛkye mbaka nee bɛ nya ne mɔ.—1Ar 8:37.

  • Ewulenzane.

    Ewule biala mɔɔ tɛlɛ ndɛndɛ na ɔkola ɔka menli dɔɔnwo na ɔku bɛ la. Ɔta ɔfale Nyamenle ndɛnebualɛ nwo.—Nɔ 14:12; Yi 38:22, 23; Em 4:10.

  • Ezukoa bolɛ kɔkɔlɛ.

    Ɔle debie mɔɔ yɛ se kɛ bolɛ mɔɔ nyevile nu nane ngyikyi mbowule a kakyi yɛ zɔ la. Ɔwɔ nyevile nu yɛɛ ɔlɛ kɔla ngakyile, bie le kɔkɔlɛ, fufule yɛɛ bile. Ezukoa bolɛ ɛhye dɔɔnwo wɔ Nyevile Kɔkɔlɛ ne anu. Wɔ Baebolo mekɛ nu, ɛnee ezukoa bolɛ kɔkɔlɛ sonle bolɛ kpalɛ yɛɛ ɛnee bɛfa bɛyɛ avile nee agudeɛ ngakyile.—Mrɛ 8:11.

F

  • Falasiima.

    Ɛvoya mɔɔ limoa Y. M. Dwuuma ɛzonlenlɛ ne anu eku titili bie anu amra. Bɛnle ɛsɔfoma, noko ɛnee bɛdi debie ekyi biala mɔɔ wɔ Mɛla ne anu la azo, yɛɛ zɔhane ala a ɛnee bɛdi amaamuo mɔɔ bɛfa bɛ nloa bɛka la noko azo a. (Mt 23:23) Ɛnee bɛdwazo bɛtia Giliki amaamuo biala, na kɛmɔ bɛle Mɛla ne nee amaamuo ne mɔ anwo mbɔlɔba la ati, ɛnee bɛlɛ tumi kpole wɔ menli ne anwo zo. (Mt 23:2-6) Ɛnee bie mɔ noko boka Sanhedelin ne anu amra anwo. Bɛdwazole bɛtiale Gyisɛse fane dɔɔnwo wɔ Ɛnwomenlelielɛ kenle, amaamuo yɛɛ ɛtanevolɛma nee adwuledievolɛma mɔɔ ɔ nee bɛ dule la anwo. Bie mɔ rayɛle Kilisienema, Sɔɔlo mɔɔ vi Taasɛse la boka nwo.—Mt 9:11; 12:14; Mk 7:5; Lu 6:2; Gyi 26:5.

  • Falo.

    Yigyibiti arelemgbunli ne mɔ amodinli. Bɛbɔ Falo nnu aluma wɔ Baebolo ne anu (Hyaehyake, Soo, Tɛheeka, Niko yɛɛ Hɔfela), noko bɛambɔ bɛdabɛ mɔ bɛha la aluma, bɛdabɛ mɔɔ bɛdɛnlanle aze wɔ Ebileham, Mosisi nee Dwosefi mekɛ zo la boka nwo.—Ɛzɛ 15:4; Wlo 9:17.

  • Fanwodi Ɛvolɛ.

    Ɛvolɛ 50 biala; bɛtia bɛfi mekɛ mɔɔ Yizilayɛma hɔle Ɛwɔkɛ Azɛlɛ ne azo la. Ɔdwu Fanwodi Ɛvolɛ ne anu a, bɛnlua debie biala wɔ azɛlɛ ne azo, yɛɛ ɔwɔ kɛ bɛmaa Hibulu ngɛkɛlɛ nyia fanwodi. Bɛsia bɛfa agyapadeɛ mɔɔ bɛdɔnenle ye la bɛmaa bɛ menle mɔ. Ɔti Fanwodi Ɛvolɛ ne le ɛvoyia mɔɔ bɛdi ye wɔ ɛvolɛ ne anu amuala, ɔle fanwodi ɛvolɛ mɔɔ maa maanle ne sia nyia gyinlabelɛ mɔɔ ɛnee bɛwɔ nu wɔ mekɛ mɔɔ Nyamenle limoale kyekyele maanle ne la.—Lɛ 25:10.

  • Fatomo.

    Debie mɔɔ bɛfa bɛsuzu azule bo kuma la, ɔle mita 1.8 (futu 6). (Gyi 27:28)—Nea Mok. B14.

  • Fealeranu edwɛkɛ nwuanzanwuanza.

    Nyamenle bodane ne foa bie mɔɔ vi Nyamenle ɛkɛ, yeanla ye ali ɔhɔdwule ɔdaye mumua ne ye mekɛ nu, na bɛdabɛ mɔɔ ɔkulo la ala a ɔda ye ali ɔkile bɛ a.—Mk 4:11; Kɔl 1:26.

  • Filisitia; Filisitiama.

    Bɛravɛlɛle Yizilayɛ nyiakɛ ɛnweazo azɛlɛ ne Filisitia. Bɛvɛlɛle Kiliti adenduvoma mɔɔ hɔdɛnlanle ɛkɛ ne la Filisitiama. Devidi lile bɛ nwo zo konim, noko ɛnee bɛdi bɛ ti anwo na ɛnee bɛle Yizilayɛma agbɔvolɛ dahuu. (Ɛzɛ 13:17; 1Sa 17:4; Em 9:7)—Nea Mok. B4.

  • Fɔlɛlilɛ afɔlebɔlɛ.

    Awie ɛtane nwo afɔlebɔlɛ. Ɔle ngakyile ekyi ɔfi ɛtane afɔlebɔlɛ gyɛne nwo ɔluakɛ afɔlebɔlɛ ɛhye maa ɛtanevolɛ ne mɔɔ ɛnlu ɔ nwo la die to nu kɛ yeyɛ ɛtane yetia Nyamenle anzɛɛ yemaa nwolɛ adenle mɔɔ ngyekyeleɛ ne maa awie nyia la ɛvi ɔ sa, anzɛɛ ɔfa ɔkpondɛ nwolɛ adenle bie mɔɔ vile ɔdaye mumua ne ɔ sa ɔlua ye ɛtane ti la bieko na ɔdie ye ɔfi anzohwenlɛ nu.—Lɛ 7:37; 19:22; Aye 53:10.

  • Fonlomo.

    Ɔle debie mɔɔ bɛfa bɛkolo ezukoa awolɛ anzɛɛ mbulalɛ a; eza bɛfa bɛto mbuakɛ nee ninyɛne mɔɔ bɛva ndɛtɛlɛ bɛyɛ la, yɛɛ bɛfa bɛyela ewole. Wɔ Baebolo mekɛ nu, ɛnee bɛfa belekese anzɛɛ bolɛ a bɛyɛ fonlomo a.—Gyn 15:17; Dan 3:17; Yek 9:2.

G

  • Gehenna.

    Giliki duma mɔɔ bɛfa bɛfɛlɛ Hinɔm Bɔnza ne mɔɔ wɔ tete Gyɛlusalɛm nyiakɛ adɔleɛ la. (Gyɛ 7:31) Bɛha nwolɛ edwɛkɛ wɔ ngapezo nu kɛ ɛleka mɔɔ bɛbavuandi avunli bɛagua la. (Gyɛ 7:32; 19:6) Daselɛ biala ɛngile kɛ bɛvuandinle nane anzɛɛ menli anyewɔzo bɛguale Gehenna kɛ bɛyela bɛ anzɛɛ bɛkile bɛ nyane. Yemɔti ɔngola ɔngile ɛleka mɔɔ ɛnyelɛ ɛnnwu ye mɔɔ bɛkile alesama ɛkɛla nyane wɔ senle nu dahuu la. Emomu, Gyisɛse nee ye ɛdoavolɛma vale Gehenna lile gyima hilele dahuu anzohwenlɛ mɔɔ le “ewule ne mɔɔ tɔ zo nwiɔ” la, ɛhye kile dahuu ɛzɛkyelɛ.—Yek 20:14; Mt 5:22; 10:28.

  • Geleade.

    Mɔɔ kile titili la a le azɛlɛ mɔɔ kye aleɛ mɔɔ wɔ Azule Dwɔdan ne aduduleɛ mɔɔ tɛlɛ kɔdwu Gyabɔko Bɔnza ne sɔlɔ nee ye nyiakɛ la. Ɔdwu mekɛ ne bie a bɛfa bɛfɛlɛ Yizilayɛma azɛlɛ ne mɔɔ wɔ Dwɔdan ne aduduleɛ mɔɔ Wulubɛn, Gaade nee Manasɛ abusua foa ko ne dɛnlanle la amuala. (Nɔ 32:1; Dwɔh 12:2; 2Ar 10:33)—Nea Mok. B4.

  • Getɛte.

    Edwɛndolɛ nu edwɛkɛkpɔkɛ mɔɔ bɛnze mɔɔ ɔ bo kile la, ɔbayɛ kɛ bɛnyianle bɛvile Hibulu edwɛkɛkpɔkɛ gath anu. Bie mɔ die di kɛ bie a ɔle edwɛne mɔɔ bɛto wɔ nwanye ɛhwihwinlɛ nu la anu ko, ɔluakɛ gath abo kile nwanye ɛhwihwinlɛ kuma.—Edw 81:Ɔtdw.

  • Gilaa.

    Ɛzuzudeɛ mɔɔ ye ɛlomboɛ le g 0.57. Ɔ nee hyikɛle 1/20 le ko. (Lɛ 27:25)—Nea Mok. B14.

  • Giliki.

    Aneɛ mɔɔ Gilisima ka la; eza ɔkile awie mɔɔ ɔvi Gilisi anzɛɛ mɔɔ ye abusua vi ɛkɛ la. Wɔ Kilisiene Giliki Ngɛlɛlera ne anu, bɛva bɛli gyima wɔ adenle dɔɔnwo azo bɛhile menli mɔɔ bɛnle Dwuuma la amuala anzɛɛ bɛdabɛ mɔɔ bɛli Giliki aneɛ ne nee ye amaamuo nzi la.—Dww 3:6; Dwɔn 12:20.

  • Gyɛdutɛn.

    Edwɛkɛkpɔkɛ mɔɔ bɛnze mɔɔ ɔ bo kile mɔɔ finde Edwɛne 39, 62 nee 77 tidwɛkɛ ne mɔ anu la. Ɔbayɛ kɛ tidwɛkɛ ɛhye mɔ le edwɛndolɛ nwo adehilelɛ, bie a ɔkile kɛzi bɛto ye anzɛɛ deɛ mɔɔ bɛva bɛbɔ edwɛne ne la. Ɛnee bɛfɛlɛ Livae edwɛndolɛnli bie Gyɛdutɛn, ɔti bie a kɛzi bɛto edwɛne ne anzɛɛ deɛ ne mɔɔ bɛfa bɛbɔ edwɛne ne la vi ɔdaye anzɛɛ ɔ mra mrenyia ne mɔ ɛkɛ.

  • Gyɛnvayile.

    Baka mɔɔ awie fa to ɔ kɔme zo na bɛfa adesoa bɛkenda ɔ ti nee ɔ ti, anzɛɛ baka mɔɔ bɛfa bɛgua nane nwiɔ (titili nlankɛ) kɔme zo wɔ mekɛ mɔɔ bɛlɛtwe ɛya anzɛɛ egyinli nu milahyinli anzɛɛ ehwili bie la. Kɛmɔ ɛnee ngɛkɛlɛ ta fa gyɛnvayile soa adesoa mɔɔ anu yɛ ɛlomboɛ la ati, bɛvale gyɛnvayile bɛyɛle akɛlɛzonlenlɛ anzɛɛ awie mɔɔ bɛsonle ye yɛɛ nzisi nee amaneɛnwunlɛ nwo sɛkɛlɛneɛ. Saa bɛye anzɛɛ bɛsɛkye gyɛnvayile ne a ɔkile kɛ bɛlie ahenle bɛvi akɛlɛyɛlɛ, nzisi nee asayɛlɛ bo.—Lɛ 26:13; Mt 11:29, 30.

  • Gyekɔbo.

    Ayezeke nee Relebɛka ara. Nzinlii Nyamenle donle ye Yizilayɛ, na ɔrayɛle Yizilayɛma tete selɛ (nzinlii bɛvɛlɛle bɛ Dwuuma). Ɔdaye a ɔwole mrenyia 12 ne mɔɔ bɛ nee bɛ bo zo amra yɛle Yizilayɛ maanle ne mbusua 12 ne la. Bɛhɔle zo bɛvale duma Gyekɔbo bɛvɛlɛle maanle ne anzɛɛ Yizilayɛma.—Gyn 32:28; Mt 22:32.

  • Gyihova.

    Kɛzi bɛhile Tetragrammaton ne (mɔɔ le Hibulu kɔnsɔnante nna ne mɔɔ gyi ɛkɛ maa Nyamenle duma ne la) abo la ɛne, ɔfinde fane mɔɔ bo 7,000 wɔ ngilebɛbo ɛhye anu.—Nea Mok. A4 nee A5.

H

  • Hades.

    Giliki edwɛkɛkpɔkɛ mɔɔ nee Hibulu edwɛkɛkpɔkɛ “Sheol” le ko la. Bɛhile ɔ bo “Nla” (bɛhɛlɛ ye kpole), bɛva bɛhile alesama kɔsɔɔti nla.—Nea NLA.

  • Hɛlɔdo.

    Tumivolɛma mɔɔ Wulomuma kpale bɛ maanle bɛnleanle Dwuuma anwo zo la abusua ne duma. Hɛlɔdo Kpole ne liele duma ɔluakɛ ɔdaye a ɔzile Gyɛlusalɛm ɛzonlenlɛsua ne bieko na ɔhanle kɛ bɛhu ngakula amaa ɔlua zo yeahu Gyisɛse a. (Mt 2:16; Lu 1:5) Bɛkpale Hɛlɔdo Aakɛleeyɛse nee Hɛlɔdo Antɛpase, mɔɔ bɛle Hɛlɔdo Kpole ne amra la bɛmaanle bɛlile ebia wɔ bɛ papa belemgbunlililɛ ne ɛleka bie mɔ. (Mt 2:22) Ɛnee Antɛpase nea maanzinli zo, na bɛhanle ɔ nwo edwɛkɛ kɛ “belemgbunli” mɔɔ ɛnee di ebia wɔ ɛvolɛ nsa nee foa ne mɔɔ Kelaese vale yɛle ye ɛzonlenlɛ gyima ne nee ninyɛne mɔɔ sisile mɔɔ bɛhɛlɛ nwolɛ edwɛkɛ wɔ Gyima ne ati 12 la. (Mk 6:14-17; Lu 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Gyi 4:27; 13:1) Ɛhye anzi, mɔɔ Hɛlɔdo Kpole ne anlɔnra Hɛlɔdo Agelepa I lile ebia mekɛ ekyi bie la, Nyamenle anwumabɔvolɛ hunle ye. (Gyi 12:1-6, 18-23) Ɔ ra Hɛlɔdo Agelepa II ralile ebia hɔkpulale mekɛ mɔɔ Dwuuma dele atua tiale Wulomuma la.—Gyi 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.

  • Hɛlɔdo eku ne anu amra.

    Eza bɛfɛlɛ bɛ Hɛlɔdoma. Bɛle maanlema mɔɔ lile boale Hɛlɔdo ne mɔ maanyɛlɛ tumi ne wɔ Wulomuma tumililɛ bo a. Ɛnee Sadusiima bie mɔ boka eku ɛhye anwo. Hɛlɔdoma ne hɔbokale Falasiima anwo bɛdwazole bɛtiale Gyisɛse.—Mk 3:6.

  • Hɛmɛse.

    Gilikima nyamenle bie, ɔle Ziyɛse ara nrenyia. Wɔ Lesetela, bɛvonle bɛvɛlɛle Pɔɔlo Hɛmɛse bɛvale bɛhilele gyima mɔɔ zɔhane nyamenle ne di kɛ nyamenle ne mɔ soanvolɛ nee ɛdendɛlɛ kɛnlɛma nyamenle la.—Gyi 14:12.

  • Hibulu.

    Duma mɔɔ bɛlimoale bɛvale bɛmaanle Ebilam (Ebileham), bɛmaanle ɔyɛle ngakyile ɔvile Amɔlema mɔɔ ɔ nee bɛ de la anwo la. Nzinlii bɛvale bɛvɛlɛle Ebileham anlɔnra Gyekɔbo abozoamra nee bɛ aneɛ ne. Ɔkadwu Gyisɛse mekɛ zo la, ɛnee Elam aneɛ ne anu edwɛkɛ agbɔkɛ dɔɔnwo ɛraboka Hibulu aneɛ ne anwo, na yemɔ a le aneɛ mɔɔ Kelaese nee ye ɛdoavolɛma ne hanle a.—Gyn 14:13; Ɛzɛ 5:3; Gyi 26:14.

  • Higeeyɔn.

    Ɔle duma mɔɔ bɛfa bɛkile edwɛne bie ɛdolɛ a. Kɛ mɔɔ bɛva bɛli gyima wɔ Edwɛne 9:16 la, bie a edwɛkɛkpɔkɛ ne kile mgbɛnu haape mɔɔ ane le kpole mɔɔ bɛbɔ ye mekɛ titili bie anu anzɛɛ mekɛ mɔɔ ɔwɔ kɛ bɛgyinla bɛdwenle edwɛkɛ nwo la.

  • Hin.

    Debie mɔɔ le nzule la ɛzuzulɛ nee ɛzuzudeɛ mumua ne. Ɔle L 3.67, bɛgyinla tetedwɛkɛ kɛlɛvolɛ Josephus edwɛkɛ mɔɔ ɔhanle kɛ hin ko nee Atɛnsema choe nwiɔ le ko la azo a bɛsuzu a. (Ɛzɛ 29:40)—Nea Mok. B14.

  • Hɔlɛbe; Hɔlɛbe Boka.

    Awoka ne mɔ mɔɔ ɛbɔ Saenae Boka ɛyia la. Ɔle duma bieko mɔɔ bɛfa bɛfɛlɛ Saenae Boka. (Ɛzɛ 3:1; Di 5:2)—Nea Mok. B3.

  • Homa.

    Debie resee ɛzuzudeɛ mɔɔ nee kɔɔ ne le ko la. Bɛgyinla kɛzi baate ɛzuzudeɛ ne kpole de la azo a bɛsuzu a, ɔle L 220. (Lɛ 27:16)—Nea Mok. B14.

  • Hyɛmenete.

    Edwɛne nu edwɛkɛkpɔkɛ mɔɔ kile “mɔɔ tɔ zolɛ mɔtwɛ” na bie a ɔkile edwɛne mɔɔ bɛto a bɛka ye aze, anzɛɛ bɛfa ɛnelɛ mɔɔ wɔ aze bɛto la. Saa ɔfale edwɛnebɔlɛ ninyɛne nwo a, ɔbayɛ kɛ edwɛkɛkpɔkɛ ne fale ninyɛne mɔɔ ane le mgbole mɔɔ bɛfa bɛbɔ edwɛne la anwo. Saa ɔfale edwɛne nwo a, ɔda ali kɛ ɔfale ninyɛne mɔɔ bɛfa bɛboka nwo na bɛka ye aze bɛto edwɛne ne na bɛmaa ɔ ne ye kɔ ko la anwo.—1Ek 15:21; Ed 6:Ɔtdw; 12:Ɔtdw.

  • Hyibate.

    Mɔɔ bɛvi Babelɔn akɛlɛzonlenlɛ nu bɛrale la anzi, duma mɔɔ bɛvale bɛvɛlɛle siane ne mɔɔ tɔ zolɛ 11 wɔ Dwuuma kalenda nwuanzanwuanza ne anu nee siane ne mɔɔ tɔ zolɛ 5 wɔ maanlema kalenda ne anu la ɛne. Ɔbɔ ɔ bo wɔ January avinli ɔkɔdwu February avinli. (Zɛk 1:7)—Nea Mok. B15.

  • Hyikɛle.

    Hibuluma debie titili mɔɔ bɛfa bɛsuzu ninyɛne nee ezukoa la. Ye ɛlomboɛ le g 11.4. Ɔbayɛ kɛ bɛfa edwɛkɛ ‘hyikɛle mɔɔ wɔ nwuanzanwuanza ɛleka ne la’ bɛdi gyima bɛsi kɛzi ɔwɔ kɛ debie ɛlomboɛ di munli anzɛɛ ɔ nee kɛzi bɛsuzu ninyɛne wɔ ɛdanlɛsua ne anu yɛ ko la azo. Ɔbayɛ kɛ ɛnee hyikɛle bie wɔ belemgbunli sua nu ɛkɛ (ɔ nee maanlema hyikɛle ɛdeɛ ne ɛnle ko) anzɛɛ ɛzuzudeɛ bie mɔɔ bɛfa bɛdi gyima wɔ belemgbunli sua nu ɛkɛ a.—Ɛzɛ 30:13.

K

  • Kaabe.

    Ɛzuzudeɛ mɔɔ bɛfa bɛsuzu debie resee mɔɔ le L 1.22 la, bɛgyinla kɛzi baate ɛzuzudeɛ ne kpole de la azo a bɛsuzu a. (2Ar 6:25)—Nea Mok. B14.

  • Kaledea; Kaledeama.

    Menli mɔɔ mɔlebɛbo ne ɛnee bɛde Taegelese nee Yufileti azule ne mɔ anloa la; nzinlii bɛvale duma ne bɛvɛlɛle Babelonia nee ye menli ne amuala. Eza “Kaledeama” fale nwomama ekpunli bie mɔɔ bɛzukoale abɔdeɛ nwo nrɛlɛbɛ, tetedwɛkɛ, aneɛ ngakyile nee nwɔlɔra nwo debie noko eza bɛyele ngonyia na bɛnleanle nwɔlɔra nu bɛhanle mɔɔ bazi kenle bie la.—Ɛze 5:12; Dan 4:7; Gyi 7:4.

  • Kasea.

    Bɛnyia bɛfi kasea baka ne (Cinnamomum cassia) mɔɔ nee senamɔn baka ne zɔho bɛ nwo la abonle ne anu. Ɛnee bɛfa kasea bɛyɛ ninyɛne evuanlɛ yɛɛ ɔboka ninyɛne mɔɔ bɛfa bɛyɛ ɛkpokpalɛ nwole nwuanzanwuanza ne la anwo.—Ɛzɛ 30:24; Edw 45:8; Yiz 27:19.

  • Kɛlɛhɛlɛvolɛ.

    Awie mɔɔ nea Hibulu Ngɛlɛlera ne azo kɛlɛ bie la. Gyisɛse kara azɛlɛ ye azo la, ɛnee bɛfa bɛfɛlɛ menli ekpunli bie mɔɔ bɛze Mɛla ne kpalɛ la. Bɛdwazole bɛtiale Gyisɛse.—Ɛze 7:6, ɔbdw.; Mk 12:38, 39; 14:1.

  • Keena.

    Nowa anlɔnra, nee Ham ara nrenyia mɔɔ tɔ zo nna. Nzinlii mbusua 11 ne mɔɔ le Keena abozoamra la dɛnlanle maanzinli ne mɔɔ wɔ Mɛdetɛlenia aduduleɛ la wɔ Yigyibiti nee Selea avinli. Bɛvɛlɛle ɛleka zɔhane “Keena azɛlɛ.” (Lɛ 18:3; Gyn 9:18; Gyi 13:19)—Nea Mok. B4.

  • Kelaese.

    Gyisɛse amodinli, ɔvi Giliki edwɛkɛkpɔkɛ Khri·stosʹ anu, ɔ nee Hibulu edwɛkɛkpɔkɛ mɔɔ bɛhile ɔ bo “Mɛzaya,” anzɛɛ “Awie Mɔɔ Bɛkpokpa Ye” la le ko.—Mt 1:16; Dwɔn 1:41.

  • Keselɛve.

    Mekɛ mɔɔ Dwuuma vi Babelɔn rale la, duma mɔɔ bɛvale bɛvɛlɛle siane ne mɔɔ tɔ zolɛ ngɔnla wɔ Dwuuma kalenda nwuanzanwuanza ne azo nee siane ne mɔɔ tɔ zolɛ nsa wɔ maanlema kalenda ne anu la ɛne. Ɔbɔ ɔ bo wɔ November avinli ɔkɔdwu December avinli. (Nih 1:1; Zɛk 7:1)—Nea Mok. B15.

  • Kilisienema.

    Duma mɔɔ Nyamenle vale maanle Gyisɛse Kelaese ɛdoavolɛma la.—Gyi 11:26; 26:28.

  • Kimɔhye.

    Mowabema nyamenle titili ne.—1Ar 11:33.

  • Kɔɔ.

    Ɛzuzudeɛ mɔɔ bɛfa bɛsuzu debie resee nee debie mɔɔ le nzule la. Ɔle L 220 (gal 58.1), bɛgyinla kɛzi baate ɛzuzudeɛ ne kpole de la azo a bɛsuzu a. (1Ar 5:11)—Nea Mok. B14.

  • Kokobɛ; Kokobɛvolɛ.

    Ewule ɛtane bie mɔɔ gua awie la. Wɔ Ngɛlɛlera ne anu, kokobɛ ɛngile ewule ne mɔɔ bɛfɛlɛ ye zɔ ɛnɛ la ala, ɔluakɛ ɛnee ɔkola ɔka menli nee adɛladeɛ nee azua noko. Bɛfɛlɛ awie mɔɔ kokobɛ ɛyɛ ye la kokobɛvolɛ.—Lɛ 14:54; Lu 5:12.

  • Konle ehwili.

    Ehwili mɔɔ ɔ gyakɛ le nwiɔ mɔɔ mgbɔnwɔ twe la, bɛta bɛfa bɛkɔ konle.—Ɛzɛ 14:23; Nd 4:13; Gyi 8:28.

  • Konle tɛladeɛ.

    Tɛladeɛ mɔɔ sogyama wula bɔ bɛ nwo bane la, ye foa bie a le kyɛlɛ, mbulalɛ tɛladeɛ, bɛlɛte, egyakɛ enyinlike yɛɛ enyinlike.—1Sa 31:9; Ɛfɛ 6:13-17.

  • Kpanyinli; Nrenyia kpanyinli.

    Nrenyia mɔɔ yeyɛ kpanyinli, noko wɔ Ngɛlɛlera ne anu, ɔle awie mɔɔ tumililɛ wɔ ɔ sa nu na ɔlɛ ɛzonlelilɛ wɔ ɛleka mɔɔ ɔde anzɛɛ maanle ne anu la. Eza bɛva edwɛkɛkpɔkɛ ne bɛha anwuma abɔdeɛ nwo edwɛkɛ wɔ Yekile buluku ne anu. Bɛkile Giliki edwɛkɛkpɔkɛ pre·sbyʹte·ros abo “kpanyinli” wɔ mekɛ mɔɔ ɔfale bɛdabɛ mɔɔ bɛli asafo ne anyunlu la anwo la.—Ɛzɛ 4:29; Mrɛ 31:23; 1Ti 5:17; Yek 4:4.

  • Kpɔda Bo Ɛdɛnlanlɛ Ɛvoyia.

    Eza bɛfɛlɛ ye Ɛdanlɛ Azua Ɛvoyia anzɛɛ Ma Nloa Ɛboɔboalɛ Ɛvoyia. Bɛdi ye wɔ siane Ɛtanem 15-21 azo. Ɛnee Yizilayɛma di fa kile kɛ bɛde bɛ ɛya nu ma bɛwie wɔ ɛvolɛ ne anu, na ɛnee ɔle anyelielɛ mekɛ nee moyɛlɛ mɔɔ bɛfa bɛmaa Gyihova kɛ yeyila bɛ ninyɛne zo la. Saa bɛlɛdi ɛvoyia ne a, menli tɛnla kpɔda bo bɛfa bɛkakye mekɛ mɔɔ bɛvile Yigyibiti la. Ɔle ɛvoyia nsa ne mɔɔ ɔwɔ kɛ mrenyia kɔdi ye wɔ Gyɛlusalɛm la anu ko.—Lɛ 23:34; Ɛze 3:4.

  • Kpɔma.

    Ɔle baka tendenle mɔɔ ɔ ti le bulalɛ mɔɔ yɛ nla mɔɔ ɛyazonlɛma fa ka nane a. Bɛva kpɔma ne bɛdo nrɛlɛbɛvolɛ edwɛkɛ mɔɔ ka tievolɛ ɔmaa ɔtie folɛdulɛ mɔɔ nrɛlɛbɛ wɔ nu la anwo. Bɛnyianle edwɛkɛ “ɛto ɛ gyakɛ ɛwɔ kpɔma nloa” bɛvile ɛnlankɛ anyesesebɛ mɔɔ ko tia kpɔma ne mɔɔ bɛfa bɛka ye la na ɔto ɔ gyakɛ ɔwɔ ɔ nloa na ɔboda ɔ nwo la anu.—Gyi 26:14; Nd 3:31.

  • Kubit.

    Bɛ sa kpɔkɛ kɔdwu bɛ sa ɛrɛlɛsɛka tendenle ne ati mɔɔ bɛfa bɛsuzu debie la. Ɛnee Yizilayɛma ta fa kubit mɔɔ le kɛyɛ sm 44.5 (enkyi 17.5) la suzu debie, noko ɛnee eza bɛfa kubit kpole mɔɔ ye tendenle le kɛyɛ sm 51.8 (enkyi 20.4) la noko bɛsuzu debie. (Gyn 6:15; Lu 12:25)—Nea Mok. B14.

  • Kuma kuloonwu.

    Ɔvi Giliki edwɛkɛkpɔkɛ aʹbys·sos mɔɔ abo kile “kuma mɔɔ anu kɔ” anzɛɛ “kuma mɔɔ ɛnlɛ ɔ bo” la anu. Bɛva bɛli gyima wɔ Kilisiene Giliki Ngɛlɛlera ne anu bɛhile ɛleka anzɛɛ tɛnlabelɛ mɔɔ awie kɔ nu a ɔngola ɔnyɛ ɛhwee la. Nla boka nwo noko ɔngile yemɔ ala.—Lu 8:31; Wulo 10:7; Yek 20:3.

  • Kyɛlɔbe.

    Anwumabɔvolɛma mɔɔ lɛ gyinlabelɛ kpole na bɛyɛ gyima titili la. Bɛle ngakyile bɛfi sɛlafen ne mɔ anwo.—Gyn 3:24; Ɛzɛ 25:20; Aye 37:16; Hib 9:5.

L

  • Lɛbanɔn Awoka ekpunli.

    Awoka ekpunli nwiɔ ne mɔɔ wɔ Lɛbanɔn azɛlɛ zo la anu ko. Lɛbanɔn awoka ekpunli ɛhye wɔ adɔleɛ, yɛɛ Ameena awoka ne wɔ aduduleɛ. Bɔnza tendenle bie mɔɔ kye aleɛ la wɔ awoka ekpunli nwiɔ ne avinli. Lɛbanɔn awoka ekpunli ɛhye bɔ ɔ bo wɔ Mɛdetɛlenia ɛnweazo, na bɛ ndendenle le kɛyɛ m 1,800 kɔdwu M 2,100 (fuutu 6,000 nee 7,000). Wɔ tete ne, ɛnee sida mbaka mgbole wɔ Lɛbanɔn, na ɛnee maanle maanle mɔɔ ɛbɔ ye ɛyia la anye die nwolɛ kpalɛ. (Di 1:7; Edw 29:6; 92:12)—Nea Mok. B7.

  • Lɛveatan.

    Nane bie mɔɔ ta da nzule nu, ɔbayɛ nzule nu abɔdeɛ bie. Wɔ Dwobu 3:8 nee 41:1, ɔzɔho kɛ ɔlɛka ɛlɛnrɛne anzɛɛ nzule nu abɔdeɛ bie mɔɔ le kpole na ɔlɛ anwosesebɛ la anwo edwɛkɛ. Wɔ Edwɛne 104:26, bie a ɔbayɛ nyevizonle bie. Bɛva bɛli gyima wɔ sɛkɛlɛneɛ adenle zo wɔ ɛleka gyɛne noko bɛangile ye nane holɛ.—Edw 74:14; Aye 27:1.

  • Lepeta.

    Wɔ Kilisiene Giliki Ngɛlɛlera ne mekɛ ne anu, ɛnee ɔle Dwuuma kɔbele anzɛɛ kɔbele nee bulalɛ afonla ezukoa ekyi bie. Bɛhile ɔ bo “maete” wɔ Baebolo ngilebɛbo bie mɔ anu. (Mk 12:42; Lu 21:2; ɔbdw.)—Nea Mok. B14.

  • Livae; Livaenli.

    Gyekɔbo ara nrenyia mɔɔ tɔ zo nsa mɔɔ ɔ nee Liya wole ye la, yɛɛ abusua ne mɔɔ ye duma la zo la. Ɔ mra nsa ne mɔ anu a Livaema ekpunli titili nsa ne abo vi a. Ɔyɛ a bɛfa duma “Livaema” bɛfɛlɛ abusua ne amuala, noko bɛta bɛye Aalɔn ɛsɔfo abusua ne bɛfi nu. Livae abusua ne annyia azɛlɛ mɔɔ bɛhyɛle la bie wɔ Ɛwɔkɛ Azɛlɛ ne azo, noko bɛmaanle bɛ azuamgbole 48 wɔ mbusua mɔɔ ɛha la azɛlɛ ne ɛweɛne ne mɔ azo.—Di 10:8; 1Edk 6:1; Hib 7:11.

  • Lɔgo.

    Ɛzuzudeɛ ekyi kpalɛ mɔɔ bɛfa bɛsuzu debie mɔɔ le nzule mɔɔ bɛha nwolɛ edwɛkɛ wɔ Baebolo ne anu la. Wɔ Dwuuma Talmud ne anu, bɛhanle nwolɛ edwɛkɛ kɛ ɔle hin 1/12, ɔti saa bɛgyinla yemɔ azo bɛsuzu a lɔgo ne bayɛ L 0.31. (Lɛ 14:10)—Nea Mok. B14.

M

  • Ma bo zo ɛsesalɛ.

    Ma biala mɔɔ gyimayɛvoma mɔɔ te ma la anye fuu anzɛɛ tɛ bɛ nye fuu bɛkɛgyakyi ye bɛ nzi mɔɔ awie sesa boɔboa ɔ nloa la. Mosisi Mɛla ne hanle kɛ ɔnle kɛ menli ne te ma mɔɔ wɔ bɛ ɛya ne mɔ ɛweɛne zo la amuala yɛɛ bɛmmatete bɛ ɔlive ma anzɛɛ bɛ vanye ma ne kɔsɔɔti. Nyamenle vale nwolɛ adenle maanle ehyiavolɛma, menli mɔɔ anwo ɛhyele bɛ, nyɛvolɛ, nrisa nee ahunlanvolɛ kɛ bɛsesa ma mɔɔ bɛkɛde la abo zo ne.—Wulu 2:7.

  • Ma Ɛdelɛ Ɛvoyia; Dapɛne Dapɛne Ɛvoyia.

    Nea PƐNTEKƆSO.

  • Ma Ɛgualɛ.

    Awolɛ anzɛɛ ndaboa ngyikyi mɔɔ ɛnee bɛgua bɛfa bɛsi kpɔkɛ la. Ɛnee bɛfa ɛhye mɔ bɛgua tɛladeɛ mɔɔ awie wula la anzɛɛ debie nu na bɛwoso ye. Ma ne mɔɔ kɛdɔ aze anzɛɛ bɛkɛye la a bɛfa a. Ɛnee bɛta bɛfa asɔneyɛlɛ a bɛyɛ ɛhye a. Bɛva edwɛkɛ “bɛguale ma” bɛli gyima bɛhile kɛ bɛguale ma bie anzɛɛ wɔ sɛkɛlɛneɛ adenle zo bɛhile “afoa nu ɛdeɛ” anzɛɛ “kyɛfoa.”—Dwɔh 14:2; Edw 16:5; Mrɛ 16:33; Mt 27:35.

  • Ma ɛwosolɛ; Ma ɛwosolɛ ɛleka.

    Adenle mɔɔ bɛdua zo bɛye ma bɛfi ye abonle ne anu la; ɛleka mɔɔ ɛnee bɛyɛ gyima ɛhye la. Ɛnee bɛdɛ baka wɔ bɛ sa nu na bɛayɛ, anzɛɛ saa ɔzonle a bɛfa ma ɛwosolɛ milahyinli mɔɔ nane a twe la a bɛyɛ a. Ɛnee bɛfa ma ne bɛgua ma ɛwosolɛ ɛleka ne mɔɔ mekɛ dɔɔnwo ne ala ɔwɔ anwuma na anwoma bɔ ɛkɛ ne la, amaa milahyinli ne ava zolɛ.—Lɛ 26:5; Ay 41:15; Mt 3:12.

  • Ma mɔɔ limoa.

    Ma mɔɔ limoa mɔɔ bɛte wɔ ma ɛdelɛ mekɛ nu; debie mɔɔ limoa wɔ debie biala anu la. Gyihova hanle kɛ Yizilayɛma ɛva bɛ ma mɔɔ limoa la ɛmaa ye, sonla o, nane o, ɛya nu debie o. Yizilayɛ maanle ne vale bɛ ma mɔɔ limoa la maanle Nyamenle wɔ Paano Mɔɔ Mgbɔvonle Ɛnle Nu Ɛvoyia ne nee Pɛntekɔso mekɛ ne anu. Eza bɛvale edwɛkɛ “ma mɔɔ limoa” la bɛlile gyima wɔ sɛkɛlɛneɛ adenle zo bɛhanle Kelaese nee ye ɛdoavolɛma mɔɔ bɛkpokpa bɛ la anwo edwɛkɛ.—1Kɔ 15:23; Nɔ 15:21; Mrɛ 3:9; Yek 14:4.

  • Maanzinli zo neavolɛ.

    Amɛnlado mɔɔ nea maanzinli zo wɔ Babelɔnoma nee Pɛhyeama belemgbunlimaanle ne mɔ anu la. Belemgbunli ne a kpa maanzinli zo neavolɛ kɛ tumivolɛ titili a.—Ɛze 8:36; Da 6:1.

  • Malekam.

    Ɔbayɛ kɛ ɔdaye ko ne ala a le Molɛke, Amɔnoma nyamenle titili ne. (Zɛf 1:5)—Nea MOLƐKE.

  • Mana.

    Aleɛ titili mɔɔ Yizilayɛma lile ye ɛvolɛ 40 wɔ fienemgbole ne anu la. Gyihova a vale maanle bɛ a. Ɛnee ɔtɔ kɛ ɛbɔlɛ la ɔgua aze nwonlomɔ biala kyesɛ Ɛnwomenlelielɛ kenle ne ala. Mekɛ mɔɔ limoa mɔɔ Yizilayɛma nwunle ye la, bɛhanle kɛ, “Duzu debie ɛne?” anzɛɛ wɔ Hibulu nu, “man huʼ?” (Ɛzɛ 16:13-15, 35) Bɛha nwolɛ edwɛkɛ wɔ ɛleka gyɛne kɛ “anwuma aleɛ” (Edw 78:24), “anwuma paano” (Edw 105:40) yɛɛ “katakyiema aleɛ” (Edw 78:25). Gyisɛse noko hanle mana nwo edwɛkɛ wɔ sɛkɛlɛneɛ adenle zo.—Dwɔn 6:49, 50.

  • Masekele.

    Hibulu edwɛkɛkpɔkɛ mɔɔ bɛnze mɔɔ ɔ bo kile mɔɔ finde edwɛne 13 tidwɛkɛ ne mɔ anu la. Ɔbayɛ kɛ ɔ bo kile “edwɛkɛdwɛndolɛ mɔɔ bɛdwenledwenle nwo.” Bie mɔ suzu kɛ ɔ nee edwɛkɛkpɔkɛ mɔɔ zɔho ye mɔɔ bɛhile ɔ bo ‘yɛ wɔ ninyɛne nrɛlɛbɛ nu wɔ ɛzonlenlɛ nu’ la kile debie ko.—2Edk 30:22; Edw 32:Ɔtdw.

  • Masidonea.

    Maanzinli bie mɔɔ wɔ Gilisi sɔlɔ mɔɔ liele duma wɔ Alɛzanda Kpole ne mekɛ zo na ɔnyianle fanwodi ɔhɔkpulale kɛ Wulomuma lile zolɛ konim la. Mekɛ mɔɔ limoa mɔɔ Pɔɔlo hɔle Europe la, ɛnee Masidonea le Wulomu maanzinli. Pɔɔlo hɔle ɛkɛ ne fane nsa. (Gyi 16:9)—Nea Mok. B13.

  • Mayɛlɛ.

    Adenle tendenle mɔɔ bɛsuzu mɔɔ finde kokye wɔ mɔlebɛbo Kilisiene Giliki Ngɛlɛlera ne anu wɔ Mateyu 5:41, bie a bɛfa bɛkile Wulomuma mayɛlɛ mɔɔ le M 1,479.5 (fuutu 4,854) la. “Mayɛlɛ” nsa ne mɔɔ ɛha mɔɔ wɔ Luku 24:13, Dwɔn 6:19 yɛɛ Dwɔn 11:18 la le mayɛlɛ mɔɔ bɛnyianle bɛvile tete setedia ne mɔɔ bɛvale bɛlile gyima wɔ mɔlebɛbo ngɛlɛlera ne anu la anu.—Nea Mok. B14.

  • Mɛla.

    Saa bɛyɛ ngɛlɛlerakpɔkɛ mɔɔ limoa la kpole a, ɔkile Mosisi Mɛla ne anzɛɛ Baebolo mbuluku nnu ne mɔɔ limoa la. Saa bɛyɛ ye ekyi a ɔkola ɔkile Mosisi Mɛla ne anu mɛla bie mɔ anzɛɛ mɛla bie ngyinlazo.—Nɔ 15:16; Di 4:8; Mt 7:12; Gal 3:24.

  • Mɛlodake.

    Suakpole Babelɔn nyamenle titili ne. Mekɛ mɔɔ Babelonia belemgbunli nee mɛla hyehyɛvolɛ Hammurabi maanle Babelɔn yɛle Babelonia suakpole la, Mɛlodake (anzɛɛ Maadɔko) liele duma, akee ɔyele nyamenle ne mɔ mɔɔ limoa la bie mɔ ɔvile ɛkɛ na ɔyɛle Babelonia nyamenle ne mɔ anu titili. Nzinlii, bɛvale amodinli “Bɛlu” (Menlenlɛ) bɛziele duma Mɛlodake (anzɛɛ Maadɔko) agyakɛ anu, na ɛnee bɛta bɛfɛlɛ Mɛlodake Bɛle.—Gyɛ 50:2.

  • Mɛne.

    Ɔle nane mɛne mɔɔ bɛno nu, bɛgua nwole, ɛnke nee ninyɛne evuanlɛ mɔɔ bɛfa bɛsiezie bɛ nwo wɔ nu, yɛɛ bɛfa bɛbɔ edwɛne anzɛɛ bɛbɔ bɛkile sɛkɛlɛneɛ bie. (1Sa 16:1, 13; 1Ar 1:39; Yiz 9:2) Bɛta bɛfa “mɛne” bɛdi gyima wɔ sɛkɛlɛneɛ adenle zo bɛkile anwosesebɛ nee konimlilɛ.—Di 33:17; Mae 4:13; Zɛk 1:19.

  • Mɛzaya.

    Duma mɔɔ vi Hibulu edwɛkɛkpɔkɛ “bɛkpokpa ye” anzɛɛ “mɔɔ bɛkpokpa ye” anu la. Bɛkile ɔ bo “Kelaese” wɔ Giliki nu.—Dan 9:25; Dwɔn 1:41.

  • Medeama; Medea.

    Bɛle Gyeefɛte ara nrenyia Meedae abozoamra; ɛnee bɛde Yilan boka azo sɛsɛ ne mɔɔ rayɛle Medea maanle ne la azo. Medeama hɔbokale Babelɔn maanle bɛlile Aselea anwo zo konim. Mekɛ zɔhane, ɛnee Pɛhyea le maanzinli mɔɔ wɔ Medea abo, noko Saelɛse dele atua na bɛhanle Medea nee Pɛhyea bɛbɔle nu bɛyɛle ye Medea Nee Pɛhyea Belemgbunlimaanle ne mɔɔ lile Babelonia Belemgbunlimaanle ne anwo zo konim wɔ 539 K.Y.M. Wɔ Pɛntekɔso 33 Y.M., ɛnee Medeama wɔ Gyɛlusalɛm. (Dan 5:28, 31; Gyi 2:9)—Nea Mok. B9.

  • Meehalate.

    Ɔle edwɛndolɛ nu edwɛkɛkpɔkɛ mɔɔ finde Edwɛne 53 nee 88 tidwɛkɛ ne mɔ anu la. Bie a ɔvi Hibulu yɛkpɔkɛ mɔɔ ɔ bo kile “yeyɛ bɛtɛɛ; ɔ nwo ɛdo ye” la anu, na ɔkile alɔbɔlɛ nee nyane ɛnelɛ mɔɔ maa ɔfɛta alɔbɔlɛ edwɛkɛ mɔɔ wɔ edwɛne nwiɔ ne mɔ anu a.

  • Mekɛ ɛhye awieleɛ.

    Mekɛ mɔɔ kɔwie mekɛ ɛhye awieleɛ, anzɛɛ ninyɛne mɔɔ wɔ Seetan tumi bo la awieleɛ nu la. Ɔ nee Kelaese ɛralɛ ne lua nwolɛ. Wɔ Gyisɛse adehilelɛ bo, anwumabɔvolɛma “barakpa ɛtanevolɛma avi tenlenema anu” na bɛazɛkye bɛ. (Mt 13:40-42, 49) Ɛnee Gyisɛse ɛdoavolɛma ne kulo kɛ bɛnwu mekɛ mɔɔ “awieleɛ” zɔhane bara la. (Mt 24:3) Kolaa na yeazia yeahɔ anwuma la, ɔbɔle ye ɛdoavolɛma ɛwɔkɛ kɛ ɔ nee bɛ balua too kɔkpula zɔhane mekɛ ne.—Mt 28:20.

  • Mekɛ mɔɔ li awieleɛ.

    Bɛva edwɛkɛ ɛhye bɛli gyima wɔ Baebolo ngapezo nu bɛva bɛhile mekɛ nee ninyɛne mɔɔ basisi kolaa na edwɛkɛ bie ara awieleɛ la. (Yiz 38:16; Dan 10:14; Gyi 2:17) Kɛ mɔɔ ngapezo ne kile la, mekɛ ɛhye bahola ayɛ ɛvolɛ ekyi bie anzɛɛ ɛvolɛ dɔɔnwo. Titili, Baebolo ne fa edwɛkɛ ɛhye di gyima wɔ ewiade ɛhye “mekɛ mɔɔ li awieleɛ” wɔ Gyisɛse ɛralɛ ne mɔɔ ɛnyelɛ ɛnnwu ye anu la anwo.—2Ti 3:1; Gye 5:3; 2Pi 3:3.

  • Meketam.

    Hibulu edwɛkɛkpɔkɛ mɔɔ finde edwɛne nsia tidwɛkɛ ne mɔ anu la (Ed 16, 56-60). Ɔle edwɛkɛkpɔkɛ mɔɔ bɛnze mɔɔ ɔ bo kile a, bie a ɔ nee edwɛkɛkpɔkɛ “ɛhɛlɛlɛ” le ko.

  • Melekɔm.

    Amɔnoma nyamenle bie mɔɔ bɛsonle ye la, ɔbayɛ kɛ ɔdaye ko ne ala a le nyamenle Molɛke ne. (1Ar 11:5, 7) Ɔka ekyii na Sɔlɔmɔn belemgbunlililɛ ara awieleɛ la, ɔsisile ɛzonlenlɛ ɛleka ɔmaanle adalɛ nyamenle ɛhye.—Nea MOLƐKE.

  • Mena.

    Eza bɛfɛlɛ ye meena wɔ Yizikeɛle. Bɛfa bɛsuzu debie ɛlomboɛ yɛɛ ɔle ezukoa. Menli mɔɔ tudu aze la ka kɛ mena le hyikɛle 50, yɛɛ hyikɛle ko le g 11.4, ɔti mena ne mɔɔ bɛha nwolɛ edwɛkɛ wɔ Hibulu Ngɛlɛlera ne anu la le g 570. Ɔbayɛ kɛ ɛnee bɛlɛ alehelɛ mena noko wɔ ɛkɛ ne kɛ mɔɔ ɛnee kubit ne de la. Wɔ Kilisiene Giliki Ngɛlɛlera ne anu, ɛnee mena ko le delakema 100. Ɛnee ye ɛlomboɛ le g 340. Mena 60 le talɛnte ko. (Ɛze 2:69; Lu 19:13)—Nea Mok. B14.

  • Menli mɔɔ bɛngya; Kpanyinli.

    Wɔ mɔlebɛbo aneɛ nu, ɔkile nrenyia mɔɔ bɛza ye. Ɛnee bɛta bɛkpa mrenyia zɛhae mɔ wɔ arelemgbunli azua nu kɛ sonvolɛma anzɛɛ bɛmaa bɛnea ɔbahyema ne nee nwewe ne mɔ. Eza ɔkile awie mɔɔ bɛtɛsale ye, emomu kpanyinli mɔɔ yɛ gyima wɔ belemgbunli sua nu la. Bɛva bɛli gyima wɔ sɛkɛlɛneɛ adenle zo bɛhile awie mɔɔ ‘Belemgbunlililɛ ne ati ɔngya,’ awie mɔɔ komo ɔ nwo zo amaa yeava ye mekɛ dɔɔnwo yeazonle Nyamenle la.—Mt 19:12; Ɛst 2:15; Gyi 8:27.

  • Mgbɛnezo bolɛ.

    Bolɛ mɔɔ bɛfa bɛto sua ayia zo anzɛɛ ye mgbɛnezo, ɛleka mɔɔ bane nwiɔ yia zo la, nwolɛ hyia amaa bɛ mu nwiɔ bɛabeta nwo. Mgbɛnezo bolɛ titili ne a le adiabo mgbɛnezo bolɛ ne; ɛnee bɛta bɛfa mɔɔ anwo yɛ se kpalɛ la bɛyɛ maanle azua nee suakpole bane. Bɛva edwɛkɛ ne bɛli gyima wɔ sɛkɛlɛneɛ adenle zo bɛhile mekɛ mɔɔ bɛbɔle azɛlɛ ye la, yɛɛ bɛha Gyisɛse anwo edwɛkɛ kɛ Kilisiene asafo ne mɔɔ bɛva bɛdo sunsum nu sua nwo la “adiabo mgbɛnezo bolɛ.”—Ɛfɛ 2:20; Dwb 38:6.

  • Mgbɛnudanlɛ.

    Ɛdanlɛ mɔɔ bɛnwo ye kɛnlɛma na bɛnwo kyɛlɔbe bɛgua nu mɔɔ kyɛ Nwuanzanwuanza ɛleka ne nee Nwuanzanwuanza Nu Nwuanzaanwu ɛleka ne anu wɔ ɛdanlɛsua ne nee ɛzonlenlɛsua ne anu la. (Ɛzɛ 26:31; 2Edk 3:14; Mt 27:51; Hib 9:3)—Nea Mok. B5.

  • Mgbɔdalɛ.

    Wɔ Hibulu Ngɛlɛlera ne anu, edwɛkɛkpɔkɛ ɛhye fale afɔle mɔɔ bɛbɔ amaa menli anyia adenle abikye Nyamenle na bɛazonle ye la anwo. Wɔ Mosisi Mɛla ne abo, ɛnee bɛbɔ afɔle, titili wɔ ɛvolɛ ɛvolɛ Mgbɔdalɛ Kenle ne anu amaa bɛ nee Nyamenle aziezie bɛ avinli ɔnva nwo ɛtane mɔɔ sonla ko biala nee maanle ne amuala kɛyɛ la. Zɔhane afɔlebɔlɛ ne mɔ hwenle adwenle hɔle Gyisɛse afɔlebɔlɛ ne mɔɔ kpɔdale alesama ɛtane kokye na ɔmaanle menli nyianle adenle zieziele bɛ nee Gyihova avinli la azo.—Lɛ 5:10; 23:28; Kɔl 1:20; Hib 9:12.

  • Mgbɔdalɛ ɛlɛka ne ati.

    Ngyekyeleɛ ɛlɛka ne ati, ɔ nyunlu ɛkɛ ne a ɛsɔfo kpanyinli ne kponde ɛtane afɔlebɔdeɛ ne mɔ mogya ne wɔ Mgbɔdalɛ Kenle ne a. Hibulu edwɛkɛkpɔkɛ ne vi yɛkpɔkɛ bie mɔɔ kile “keda (ɛtane) zo” anzɛɛ “kyikyi (ɛtane)” la anu. Bɛvale nvutuke tagyee a bɛyɛle a, na kyɛlɔbe nwiɔ gyigyi zo, bɛwɔ ɔ ti nee ɔ ti. Ɔdwu mekɛ ne bie a bɛfɛlɛ ye sikalɛ kɛ “tile ne.” (Ɛzɛ 25:17-22; 1Ek 28:11; Hi 9:5)—Nea Mok. B5.

  • Mgbɔdalɛ Kenle.

    Ɔle Yizilayɛma kenle nwuanzanwuanza titili kpalɛ, eza bɛfɛlɛ ye Yom Kippur (ɔvi Hibulu yohm hak·kip·pu·rimʹ, mɔɔ kile “zolɛ ɛhedalɛ kenle” la anu), bɛdi ye wɔ Ɛtanem kenle 10 ne azo. Ɛvolɛ ne anu kenle ɛhye ala a ɛsɔfo kpanyinli ne kɔ ɛdanlɛsua ne anu yɛɛ nzinlii ɛzonlenlɛsua ne Nwuanzanwuanza Nu Nwuanzaanwu ɛleka ne a. Ɔfa ye ɛtane, Livaema mɔɔ ɛha la ɛtane nee menli ne ɛtane ne mɔ afɔlebɔdeɛ mogya ne ɔkɔbɔ afɔle wɔ ɛkɛ. Ɛnee ɔle nyianu nwuanzanwuanza nee ɛhɔnehyelɛ mekɛ, eza ɔle ɛnwomenlelielɛ kenle, mekɛ mɔɔ bɛnva bɛnyɛ gyima la.—Lɛ 23:27, 28.

  • Mgbɔvonle.

    Debie mɔɔ bɛfa bɛfonla esamo anzɛɛ ɛdɔkɛ bɛmaa ɔtu anzɛɛ bɛfa bɛgua debie mɔɔ le nzule bɛmaa ɔnyinyia la; titili ɛdɔkɛ mɔɔ bɛfonla ye bɛmaa yedu dɛba la bie mɔɔ bɛva bɛzie la. Bɛta bɛfa bɛdi gyima wɔ Baebolo ne anu kɛ ɛtane nee ɛkpɔlɔlɛ nwo sɛkɛlɛneɛ, eza bɛva bɛhile debie mɔɔ ɔlɛnyi a bɛnnwu ye la.—Ɛzɛ 12:20; Mt 13:33; Gal 5:9.

  • Mɔɔ anwo ɛnde.

    Ɔkola ɔkile bɛ nwo mɔɔ ɛgua evinli wɔ nwonane nu anzɛɛ ɛbɛlabɔlɛ nwo mɛla mɔɔ bɛnli zo. Noko wɔ Baebolo ne anu, edwɛkɛkpɔkɛ ne ta kile debie mɔɔ bɛnlie bɛndo nu anzɛɛ nwolɛ ɛnde, kɛ mɔɔ Mosisi Mɛla ne kile la. (Lɛ 5:2; 13:45; Mt 10:1; Gyi 10:14; Ɛf 5:5)—Nea MƆƆ NWOLƐ ƐDE.

  • Mɔɔ dwazo tia Kelaese.

    Ɛhye kile ninyɛne nwiɔ wɔ Giliki nu. Ɔkile mɔɔ ɔtia anzɛɛ dwazo tia Kelaese la. Eza ɔkola ɔkile adalɛ Kelaese, awie mɔɔ ɔyɛ ɔ nwo kɛ Kelaese la. Menli, ahyehyɛdeɛ anzɛɛ ekpunli kɔsɔɔti mɔɔ bɔ adalɛ ka kɛ bɛgyi Kelaese agyakɛ anu anzɛɛ bɛmɛ a bɛle Mɛzaya ne, anzɛɛ bɛdwazo bɛtia Kelaese ɛdoavolɛma la, bɛkola bɛfɛlɛ bɛ kɛ mɔɔ dwazo tia Kelaese la.—1Dw 2:22.

  • Mɔɔ mgbɔvonle ɛnle nu.

    Ɛhye kile paano mɔɔ mgbɔvonle ɛnle nu.—Di 16:3; Mk 14:12; 1Kɔ 5:8.

  • Mɔɔ nwolɛ ɛde.

    Wɔ Baebolo ne anu, edwɛkɛ ɛhye ɛngile nwonane nu anwodelɛ ala, eza ɔkile debie mɔɔ bɛyɛ ye boɛ mɔɔ evinli anzɛɛ ngehanleɛ ɛmba nwo na debie biala ɛngola ɛngua nwolɛ evinli, ɛnfonla nu anzɛɛ ɛnzɛkye ye wɔ ɛbɛlabɔlɛ anzɛɛ sunsum nu la. Wɔ Mosisi Mɛla ne anu, edwɛkɛ ne kile bɛ nwo mɔɔ bɛmaa ɔte wɔ amaamuo adenle zo la.—Lɛ 10:10; Edw 51:7; Mt 8:2; 1Kɔ 6:11.

  • Mɔte-laben.

    Edwɛkɛkpɔkɛ mɔɔ finde Edwɛne 9 tidwɛkɛ ne anu la. Ɛnee ɔ bo kile “ɔfale ralɛ nrenyia ewule nwo.” Bie mɔ kile kɛ ɔle duma anzɛɛ edwɛkɛ mɔɔ bɛfa bɛbuke edwɛne bie mɔɔ bɛze ye kpalɛ la anye wɔ mekɛ mɔɔ bɛlɛto edwɛne ɛhye la.

  • Molɛke.

    Amɔnoma nyamenle bie; bie a ɔdaye ko ne ala a le Malekam, Melekɔn yɛɛ Molɔko. Ɔbayɛ kɛ ɔle amodinli na tɛ nyamenle bie duma ɔ. Mosisi Mɛla ne hanle kɛ ɔwɔ kɛ bɛku awie biala mɔɔ kɛva ɔ mra kɛbɔ afɔle kɛmaa Molɛke la.—Lɛ 20:2; Gyɛ 32:35; Gyi 7:43.

  • Molɔko.

    Nea MOLƐKE.

  • Mosisi Mɛla ne.

    Mɛla ne mɔɔ Gyihova luale Mosisi anwo zo vale maanle Yizilayɛma wɔ fienemgbole ne anu wɔ Saenae wɔ 1513 K.Y.M. la. Bɛta bɛfɛlɛ Baebolo mbuluku nnu ne mɔɔ limoa la kɛ Mɛla ne.—Dwɔh 23:6; Lu 24:44.

  • Moyɛlɛ afɔlebɔdeɛ.

    Ɛnee bɛbɔ anzodwolɛ afɔle bɛfa bɛye Nyamenle ayɛlɛ wɔ ye nziezielɛ nee ye ɛlɔlɛ kpundii ne anwo. Ɛnee bɛdi nane ne mɔɔ bɛkɛva bɛkɛbɔ afɔle ne la nwonane yɛɛ paano mɔɔ mgbɔvonle wɔ nu nee mɔɔ mgbɔvonle ɛnle nu la. Ɛnee ɔwɔ kɛ bɛdi ye nane ne wɔ kenle ko ne ala.—2Ek 29:31.

  • Mrenyiazo ɛpɛlɛ.

    Awie mrenyianu ati nwoma ne mɔɔ bɛpɛ bɛfi zolɛ la. Bɛhanle kɛ Ebileham nee ɔ bo zo amra ɛpɛ bɛ mrenyiazo, noko ɔnle ɛkɛ ne ɔmmaa Kilisienema. Eza bɛva bɛli gyima wɔ sɛkɛlɛneɛ adenle zo wɔ edwɛkɛ ngakyile nu.—Gyn 17:10; 1Kɔ 7:19; Fel 3:3.

  • Munlililɛ.

    Edwɛkɛkpɔkɛ ne kile debie mɔɔ dɛne ɛnle nwo anzɛɛ debie mɔɔ le mumua anzɛɛ subane mɔɔ ngehanleɛ ɛnle nwo la. Ɔfale awie mɔɔ ɔfa ahonle mɔɔ di munli ɔyɛ debie mɔɔ tenrɛ anzɛɛ ɔkɔ zo ɔyɛ mɔɔ le tenlene la anwo. Kɛzi bɛva bɛli gyima wɔ Baebolo ne anu nee neazo mɔɔ wɔ nu la fale awie mɔɔ ɔfi ye ahonle muala anu ɔkulo Gyihova, ɔtu ɔ nwo ɔmaa ye na ɔmaa ye ɛhulolɛdeɛyɛlɛ nwo kyia ye la anwo. Dwh 24:14; Dwb 27:6; Ed 26:1.

  • Munzule edwɛkɛ.

    Ɛnwunlonwunlanlɛ anzɛɛ amowa edwɛkɛ mɔɔ bɛka bɛtia awie anzɛɛ debie. Ɔnle kɛ bɛbu ye kɛ ɔ nee ɛdendɛlɛ ɛtane anzɛɛ ɛya kpole le ko. Munzule edwɛkɛ ta yɛ debie ɛtane mɔɔ bɛka kɛ ɔbazi, na saa Nyamenle anzɛɛ awie mɔɔ lɛ tumi la ka a, ɔle ngapezo yɛɛ tumi wɔ nu.—Gyn 12:3; Nɔ 22:12; Gal 3:10.

N

  • Naade.

    Nwole bie mɔɔ ɔ nye yɛ kɛ ɔyɛ kɔkɔlɛ ekyi, ɔbɔ evuanlɛ na ye bolɛ yɛ se la, bɛnyia ye bɛfi baka bie mɔɔ bɛfɛlɛ ye spikenard (Nardostachys jatamansi) la anu. Kɛmɔ naade bolɛ yɛ se la ati, bɛta bɛfa nwole mɔɔ ɛnle kpalɛ la bɛfonla ye, yɛɛ ɔdwu mekɛ ne bie a bɛnyɛ ye kpalɛ. Ɔyɛ anyelielɛ kɛ, Maake nee Dwɔn amu nwiɔ hanle kɛ bɛvale “naade kpalɛ” ne bie a bɛguale Gyisɛse anwo la.—Mk 14:3; Dwn 12:3.

  • Naesan.

    Mɔɔ bɛvi Babelɔn akɛlɛzonlenlɛ nu bɛrale la anzi, duma fofolɛ mɔɔ bɛvale bɛvɛlɛle Ebebe mɔɔ le siane mɔɔ limoa wɔ Dwuuma kalenda nwuanzanwuanza ne azo nee siane mɔɔ tɔ zo nsuu wɔ maanlema kalenda ne azo la ɛne. Ɔbɔ ɔ bo wɔ March avinli ɔkɔdwu April avinli. (Ni 2:1)—Nea Mok. B15.

  • Nane nwoma mbuluku mralɛ.

    Boane, abɔnkye anzɛɛ ɛnlankɛ ralɛ nwoma mɔɔ bɛfa bɛyɛ debie mɔɔ bɛkɛlɛ zo la. Ɔkyɛ ɔtɛla mbuluku mɔɔ bɛvale ndɔ bɛyɛle la na bɛvale bɛyɛle Baebolo nwomamobɔleɛ. Ɔbayɛ kɛ nane nwoma mbuluku mralɛ ne mɔɔ Pɔɔlo hanle kɛ Timote ɛva ɛrɛlɛ ye la le Hibulu Ngɛlɛlera ne foa bie mɔ. Bɛhɛlɛle Nyevile Wulera Nwomamobɔleɛ ne bie mɔ wɔ nane nwoma mbuluku mralɛ zo.—2Ti 4:13.

  • Nazalaenli.

    Hibulu edwɛkɛkpɔkɛ mɔɔ kile “Mɔɔ Bɛnlea Nu Bɛye Ye,” “Mɔɔ Bɛyila Zolɛ,” “Mɔɔ Bɛye Ye Bɛzie Ahane.” Nazalaema gua ye ekpunli nwiɔ: bɛdabɛ mɔɔ bɛdule bɛ nwo bɛmaanle nee bɛdabɛ mɔɔ Nyamenle a kpale bɛ kɛ bɛyɛ zɔ la. Nrenyia anzɛɛ raalɛ bahola abɔ Gyihova ɛwɔkɛ titili kɛ ɔkulo kɛ ɔyɛ Nazalaenli wɔ mekɛ bie anu. Bɛdabɛ mɔɔ bɛfi bɛ ɛhulolɛ nu bɛbɔ ɛwɔkɛ ne la lɛ ninyɛne titili nsa mɔɔ ɔnle kɛ bɛyɛ a: ɔnle kɛ bɛno nza ɛsesebɛ anzɛɛ bɛdi debie biala mɔɔ bɛva vanye ma bɛyɛ la, ɔnle kɛ bɛpepɛ bɛ ti enrinli yɛɛ ɔnle kɛ bɛfa bɛ sa bɛka funli. Bɛdabɛ mɔɔ Nyamenle kpale bɛ kɛ Nazalaema la yɛle zɔ wɔ bɛ ngoane mekɛ kɔsɔɔti anu, na Gyihova hilele bɛ ninyɛne mɔɔ ɔwɔ kɛ bɛyɛ la.—Nɔ 6:2-7; Nd 13:5.

  • Nazalɛtenli.

    Ɔle Gyisɛse duma, kɛ awie mɔɔ vi Nazalɛte sua ne azo la. Ɔbayɛ kɛ ɔvi Hibulu edwɛkɛkpɔkɛ mɔɔ bɛvale bɛlile gyima wɔ Ayezaya 11:1 mɔɔ ɔkile “ɛfifilɛ” la anu. Nzinlii bɛvale bɛvɛlɛle Gyisɛse ɛdoavolɛma ne noko.—Mt 2:23; Gyi 24:5.

  • Ndane.

    Bɛka ndane bɛfa bɛkile kɛ debie bie le nɔhalɛ, anzɛɛ ɛwɔkɛ mɔɔ le nɔhalɛ mɔɔ awie bɔ fa kile kɛ ɔbayɛ debie bie anzɛɛ ɔnrɛyɛ la. Fane dɔɔnwo ne ala, ɔle ɛwɔkɛ mɔɔ bɛbɔ awie mɔɔ lɛ tumi la, titili Nyamenle. Gyihova hanle ndane vale mianle ngyekyeleɛ ne mɔɔ ɔ nee Ebileham yɛle la anu.—Gyn 14:22; Hi 6:16, 17.

  • Ndɛnebualɛ ebia.

    Ɔta ɔyɛ bama mɔɔ bɛyɛ ye wɔ alienwo mɔɔ bɛfo zo, mɔɔ mgbanyima tɛnla zo tendɛ kile menli ne na bɛfa bɛ kpɔkɛzilɛ bɛto gua la. Edwɛkɛ “Nyamenle ndɛnebualɛ ebia” nee “Kelaese ndɛnebualɛ ebia” ne le ngyehyɛleɛ mɔɔ Gyihova ɛyɛ kɛ ɔfa yeabua alesama ndɛne la anwo sɛkɛlɛneɛ.—Wulo 14:10; 2Kɔ 5:10; Dwɔn 19:13.

  • Ndɛnebualɛ Kenle.

    Kenle fɔɔnwo bie anzɛɛ mekɛ mɔɔ Nyamenle babua ekpunli ngakyile, maanle maanle, anzɛɛ alesama amuala ndɛne la. Ɔbayɛ mekɛ mɔɔ bɛbahu bɛdabɛ mɔɔ bɛbabua bɛ ndɛne kɛ bɛfɛta ewule la, anzɛɛ ndɛnebualɛ ne bamaa bɛalie bie mɔ na bɛanyia dahuu ngoane. Gyisɛse Kelaese nee ye ɛzoanvolɛma ne hanle kenle bie “Ndɛnebualɛ Kenle” ne mɔɔ tɛ anyewɔzo amra angome a bɛbabua bɛ ndɛne emomu bɛdabɛ mɔɔ bɛwu dɛbadɛba la noko boka nwo la anwo edwɛkɛ.—Mt 12:36.

  • Ndɛnebuavolɛma.

    Mrenyia mɔɔ Gyihova kpale bɛ maanle bɛliele ye menli ne kolaa na Yizilayɛma anyia arelemgbunli la.—Nd 2:16.

  • Ndɔ.

    Azule nloa baka bie mɔɔ zɔho ndile mɔɔ bɛfa bɛyɛ ninyɛne le kɛ kɛndɛne, debie mɔɔ bɛfa ninyɛne bɛgua nu yɛɛ ɛlɛne la. Eza bɛvale bɛyɛle debie mɔɔ bɛkɛlɛ zolɛ mɔɔ le kɛ kɛlata la yɛɛ bɛvale bie bɛyɛle nwomamobɔleɛ dɔɔnwo.—Ɛzɛ 2:3.

  • Ndɔ baka.

    Duma mɔɔ ɛnee bɛfa bɛfɛlɛ mbaka ngakyile mɔɔ ta fifi ɛleka mɔɔ nzule wɔ la. Baka ne mɔɔ yɛlɛka nwolɛ edwɛkɛ la a le Arundo donax. (Dwb 8:11; Ay 42:3; Mt 27:29; Ye 11:1)—Nea ƐZUZULƐ BAKA.

  • Nɛfelem.

    Anwumabɔvolɛma mɔɔ hakyile bɛ nwo menli la amra mɔɔ bɛ nee azɛlɛ ye azo mraalɛ wole bɛ kolaa na Azuyilɛ ne ara mɔɔ bɛyɛ basabasa la.—Gyn 6:4.

  • Nɛtinɛmma.

    Ɛzonlenlɛsua nu sonvolɛma, anzɛɛ azonvolɛ mɔɔ bɛnle Yizilayɛma la. Hibulu edwɛkɛkpɔkɛ ne kile “Bɛdabɛ Mɔɔ Bɛva Bɛ Bɛmaa,” mɔɔ kile kɛ bɛvale bɛ bɛmaanle kɛ bɛzonle wɔ ɛzonlenlɛsua ne anu la. Ɔbayɛ kɛ Nɛtinɛmma ne mɔ anu dɔɔnwo le Gebɛyɔnoma ne mɔɔ Dwɔhyua yɛle bɛ “menli mɔɔ bazoa ɛyɛne nee nzule amaa menli ne nee Gyihova afɔlemokyea ne la” abozoamra.—Dwh 9:23, 27; 1Ek 9:2; Ɛze 8:17.

  • Neavolɛ.

    Nrenyia mɔɔ ye ɛzonlelilɛ titili a le kɛ ɔnea asafo ne azo na yeakpɔlɔkpɔla bɛ la. Adwenle titili mɔɔ wɔ Giliki edwɛkɛkpɔkɛ e·piʹsko·pos mɔɔ bɛnyianle duma ne bɛvile nu la kile debie mɔɔ bɛnea zo na bɛabɔ nwolɛ bane la. Aluma “neavolɛ” nee “kpanyinli” (pre·sbyʹte·ros) kile gyinlabelɛ ko ne ala wɔ Kilisiene asafo ne anu, “kpanyinli” kile kɛ ahenle mɔɔ bɛkpa ye la ɛnyi sunsum nu, yɛɛ “neavolɛ” si gyima mɔɔ ahenle mɔɔ bɛkpa ye la bayɛ la azo.—Gyi 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Pi 5:2.

  • Ngakyelɛ nla.

    Ɛleka mɔɔ bɛsie awie mɔɔ kɛwu la. Bɛhilele edwɛkɛkpɔkɛ ɛhye abo bɛvile Giliki edwɛkɛkpɔkɛ mne·meiʹon mɔɔ vi yɛkpɔkɛ “kakye” la anu, na ɔkile kɛ bɛkakye ahenle mɔɔ ɛwu la.—Dwɔn 5:28, 29.

  • Ngapezo.

    Edwɛkɛ mɔɔ vi sunsum ne, ɔkola ɔyɛ Nyamenle ɛhulolɛdeɛ nwo ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ anzɛɛ nwolɛ nolobɔlɛ. Ngapezo kola yɛ ɛbɛlabɔlɛ nwo ngilehilelɛ mɔɔ vi sunsum ne, Nyamenle mɛla anzɛɛ ye ndɛnebualɛ mɔɔ bɛda ye ali anzɛɛ edwɛkɛ mɔɔ bazi mɔɔ bɛbɔ ye nolo la.—Yi 37:9, 10; Da 9:24; Mt 13:14; 2Pi 1:20, 21.

  • Ngapezonli.

    Awie mɔɔ Nyamenle dua ɔ nwo zo ɔda ye bodane ali ɔkile ye la. Ngapezoma tendɛ maa Nyamenle, bɛka mɔɔ bazi kenle bie yɛɛ Gyihova ngilehilelɛ, ye mɛla nee ye ndɛnebualɛ nwo edwɛkɛ noko.—Em 3:7; 2Pi 1:21.

  • Ngɛlɛlera.

    Nyamenle Edwɛkɛ nwuanzanwuanza ne mɔɔ bɛhɛlɛ la. Kilisiene Giliki Ngɛlɛlera ne anu ala a edwɛkɛ ɛhye finde a.—Lu 24:27; 2Ti 3:16.

  • Ngoane baka.

    Baka bie mɔɔ ɛnee gyi Yidɛn tola ne anu la. Baebolo ne ɛnga kɛ subane mɔɔ maa bɛnyia ngoane la wɔ ye ma ne anu; emomu, ɛnee ɔle debie mɔɔ kile kɛ saa Nyamenle maa awie adenle ɔdi ye ma ne bie a ɔbamaa yeanyia dahuu ngoane.—Mɔ 2:9; 3:22.

  • Ngyɛnu bulu anu ko (taete).

    Ɛnee bɛtua ɛhye kɛ adwule, titili wɔ ɛzonlenlɛ nu debie nwo. Eza bɛfɛlɛ ye “taete.” (Mal 3:10; Di 26:12; Mt 23:23) Wɔ Mosisi Mɛla ne abo, ɛnee bɛfa azɛlɛ ne azo aleɛ mɔɔ bɛkɛnyia ye la ngyɛnu bulu anu ko nee nlankɛ yɛɛ mboane dɔɔnwo mɔɔ bɛkɛnyia ye la ngyɛnu bulu anu ko bɛmaa Livaema ɛvolɛ biala bɛfa bɛboa bɛ. Ɛnee Livaema fa ɛkpɔ ɛhye ngyɛnu bulu anu ko maa Aalɔn ɛsɔfoma ne bɛfa bɛboa bɛ. Ɛnee taete bie mɔ noko wɔ ɛkɛ. Bɛnlie ngyɛnu bulu anu ko bɛnvi Kilisienema ɛkɛ.

  • Ngyekyeleɛ.

    Ngyehyɛleɛ mɔɔ Nyamenle nee alesama yɛ anzɛɛ menli nwiɔ yɛ kɛ bɛyɛ anzɛɛ bɛnrɛyɛ debie la. Ɔdwu mekɛ ne bie a sonla ko ala a ɔwɔ kɛ yɛ deɛ ne anwo gyima a (ngyekyeleɛ mɔɔ sonla kokye yɛ, mɔɔ ta yɛ ɛwɔkɛbɔlɛ la). Ɔdwu mekɛ ne bie noko a, ɔwɔ kɛ menli nwiɔ ne yɛ deɛ ne anwo gyima (ngyekyeleɛ mɔɔ menli nwiɔ yɛ). Saa yɛye ngyekyeleɛ mɔɔ Nyamenle nee alesama yɛle la yɛsie ahane a, Baebolo ne ka ngyekyeleɛ mɔɔ menli, mbusua, maanle maanle nee menli ekpunli yɛle la noko anwo edwɛkɛ. Ngyekyeleɛ mɔɔ ɛyɛ nvasoɛ ɛmaa menli dɔɔnwo la a le mɔɔ Nyamenle nee Ebileham, Devidi yɛɛ Yizilayɛ maanle ne yɛle la (Mɛla ngyekyeleɛ) yɛɛ Nyamenle Yizilayɛ ɛdeɛ ne (ngyekyeleɛ fofolɛ).—Gyn 9:11; 15:18; 21:27; Ɛzɛ 24:7; 2Edk 21:7.

  • Ngyekyeleɛ ɛlɛka.

    Ɛlɛka ne mɔɔ bɛvale akasea baka bɛyɛle na bɛholole nvutuke bɛguale nwolɛ mɔɔ bɛvale bɛziele ɛdanlɛsua ne Nwuanzanwuanza Nu Nwuanzaanwu ɛleka ne yɛɛ nzinlii ɛzonlenlɛsua ne mɔɔ Sɔlɔmɔn zile la Nwuanzanwuanza Nu Nwuanzaanwu ɛleka ne la. Ɛnee ɛlɛka ne ati ne amuala le nvutuke yɛɛ kyɛlɔbe nwiɔ mɔɔ anye bɔ zo la wɔ zo. Debie titili mɔɔ ɛnee wɔ nu la a le Mɛla Bulu awolɛ ndɛbandɛba nwiɔ ne. (Di 31:26; 1Ar 6:19; Hib 9:4)—Nea Mok. B5 nee B8.

  • Nihɔlɔto.

    Edwɛkɛkpɔkɛ bie mɔɔ bɛngola bɛnnwu mɔɔ ɔ bo kile la, ɔfinde edwɛkɛ mɔɔ wɔ Edwɛne 5 ati zo la anu. Bie mɔ die di kɛ ɛhye le edwɛnebɔlɛ debie mɔɔ bɛfa bɛ nloa bɛbɔ, na bɛfa bɛtoto Hibulu edwɛkɛkpɔkɛ ne mɔɔ bɛnyianle cha·lilʹ (fulutu) bɛvile nu la anwo. Noko, eza ɔkola ɔkile edwɛne fɛlɛko.

  • Ninyɛne mɔɔ bɛfa bɛnua senle.

    Ninyɛne mɔɔ bɛvale nvutuke anzɛɛ kɔbele bɛyɛle mɔɔ ɛnee bɛfa bɛyɛ gyima wɔ ɛdanlɛsua ne nee ɛzonlenlɛsua ne anu la. Bie a ɛnee bɛle kɛ akpaso mɔɔ bɛfa bɛpepɛ kɛnlaneɛ nu nyɛma ne mɔ azo la.—2Ar 25:14.

  • Ninyɛne mɔɔ bɛnyia bɛ konle nu.

    Bɛ ti anwo anzɛɛ sua nu ninyɛne, nyɛmoa anzɛɛ ninyɛne gyɛne mɔɔ sonle bolɛ mɔɔ bɛnyia ye bɛfi kpɔvolɛma mɔɔ bɛkɛli bɛ nwo zo konim wɔ konle nu ɛkɛ ne la.—Dwh 7:21; 22:8; Hi 7:4.

  • Ninyɛne nwo adwule.

    Ɔle ezukoa mɔɔ Maanle anzɛɛ tumivolɛ bie tua maa ɔ gɔnwo ɔfa ɔkile kɛ ɔwɔ ɔ bo, amaa yeanyia anzodwolɛ anzɛɛ banebɔlɛ la. (2Ar 3:4; 18:14-16; 2Ek 17:11) Bɛfa edwɛkɛkpɔkɛ ko ne ala bɛka adwule mɔɔ menli tua la noko anwo edwɛkɛ.—Ni 5:4; Wlo 13:7.

  • Nla.

    Saa ngɛlɛlerakpɔkɛ ne mɔɔ limoa la le ekyi a, ɔkile nla kokye; saa ngɛlɛlerakpɔkɛ ne mɔɔ limoa la le kpole a, ɔkile alesama kɔsɔɔti nla, ɔ nee Hibulu “Sheol” nee Giliki “Hades” le ko. Bɛha nwolɛ edwɛkɛ wɔ Baebolo ne anu kɛ sɛkɛlɛneɛ adenle zo ɛleka anzɛɛ tɛnlabelɛ mɔɔ gyimayɛlɛ nee adwenle ɛnle ɛkɛ la.—Gyn 47:30; No 9:10; Gyi 2:31.

  • Nɔhalɛ Nyamenle ne.

    Kɛzi bɛkile Hibulu edwɛkɛkpɔkɛ ne mɔɔ kile “Nyamenle ne” abo la ɛne. Wɔ edwɛkɛ dɔɔnwo anu, edwɛkɛkpɔkɛ mɔɔ bɛfa bɛkile edwɛkɛ nu mɔɔ boka nwo wɔ Hibulu nu la boa maa bɛnwu kɛ Gyihova a le nɔhalɛ Nyamenle ne a, na ɔnle kɛ adalɛ nyamenle ne mɔ la. Saa bɛkile ɔ bo “nɔhalɛ Nyamenle ne” a, ɔmaa bɛte Hibulu edwɛkɛkpɔkɛ ne abo kpalɛ wɔ edwɛkɛ ne mɔ anu.—Gyn 5:22, 24; 46:3; Di 4:39.

  • Nwanwane debie; Nwanwane gyima.

    Nyɛleɛ anzɛɛ debie mɔɔ bo sonla tumi zo, na bɛkile kɛ ɔvi awie mɔɔ lɛ tumi kpole ɛkɛ la. Ɔyɛ a bɛfa edwɛkɛ agbɔkɛ “sɛkɛlɛneɛ,” nee “nwanwane ninyɛne” bɛdi gyima wɔ Baebolo ne anu.—Ɛzɛ 4:21; Gyi 4:22; Hib 2:4.

  • Nwanye ɛhwihwinlɛ kuma.

    Ɔta ɔyɛ ahuma nwiɔ mɔɔ bɛpɛ ye wɔ bolɛ nu mɔɔ bɛmaa ko kɔ anwuma tɛla ko, na adenle ekyi da bɛ avinli la. Saa bɛtietia vanye ma ne azo wɔ kuma ne mɔɔ wɔ anwuma la anu a, ɔtwi ɔgua kuma ne mɔɔ wɔ ɔ bo la anu. Bɛva edwɛkɛkpɔkɛ ne bɛli gyima wɔ sɛkɛlɛneɛ adenle zo bɛmaa Nyamenle ndɛnebualɛ ne.—Ay 5:2; Ye 19:15.

  • Nwanye nwoma kodoku.

    Nane nwoma kodoku mɔɔ bɛva nane mɔɔ le kɛ abɔnkye anzɛɛ boane nwoma bɛyɛ mɔɔ bɛfa nwanye bɛgua nu la. Ɛnee bɛfa nwanye bɛgua nwanye nwoma kodoku fofolɛ nu, ɔluakɛ saa ɔnyinyia a, anwoma mɔɔ wɔ nu la kola sɛkye nwoma kodoku ne. Nwoma kodoku fofolɛ ne anu kola buke; na kɛmɔ dɛba ne anu ɛmbuke la ati, ɔkola ɔkpuke.—Dwh 9:4; Mt 9:17.

  • Nwewe.

    Raalɛ bieko mɔɔ nrenyia kɛgya ye la, ɔta ɔyɛ akɛlɛ bɛlɛra.—Ɛzɛ 21:8; 2Sa 5:13; 1Ar 11:3.

  • Nwɔlɔra neɛnleanuma.

    Menli mɔɔ sukoa sɛnzɛne ne, siane ne yɛɛ nwɔlɔra ne mɔ nyɛleɛ amaa baha mɔɔ bazi kenle bie la.—Dan 2:27; Mt 2:1.

  • Nwomamobɔleɛ.

    Nane nwoma anzɛɛ buluku tendenle mɔɔ bɛhɛlɛ ye foa ko mɔɔ bɛta bɛfa bɛbɛka baka nwo la. Bɛhɛlɛle Ngɛlɛlera ne mɔ wɔ nwomamobɔleɛ zo yɛɛ bɛnleanle zo bɛhɛlɛle bie, yemɔ a ɛnee le buluku mɔɔ wɔ ɛkɛ ɔvi mekɛ mɔɔ bɛkɛlɛ Baebolo ne la.—Gyɛ 36:4, 18, 23; Lu 4:17-20; 2Ti 4:13.

  • Nwonlomɔ ɛwɔlɔra.

    Nea ALEHYENLƐ ƐWƆLƆRA.

  • Nwovolɛ.

    Awie mɔɔ nwo buakɛ, ɛyɛba nee ninyɛne gyɛne la. Hibulu edwɛkɛkpɔkɛ mɔɔ bɛhile ɔ bo nwovolɛ la kile “yɛvolɛ.” Bɛta bɛfa tumi mɔɔ nwovolɛ lɛ ye wɔ ndɛtɛlɛ zo la bɛkile tumi mɔɔ Gyihova lɛ ye wɔ menli nee maanle maanle nwo zo la anu.—Ay 64:8; Wlo 9:21.

  • Nwuanzanwuanza; Nwuanzanwuanzayɛlɛ.

    Ɔle Gyihova subane; ɔkile ɛbɛla mɔɔ nwolɛ te bɔkɔɔ la. (Ɛzɛ 28:36; 1Sa 2:2; Mrɛ 9:10; Aye 6:3) Saa ɔfale menli (Ɛzɛ 19:6; 2Ki 4:9), nane (Nɔ 18:17), ninyɛne (Ɛzɛ 28:38; 30:25; Lɛ 27:14), ɛleka (Ɛzɛ 3:5; Aye 27:13), mekɛ bie (Ɛzɛ 16:23; Lɛ 25:12) yɛɛ gyimayɛlɛ bie (Ɛzɛ 36:4) anwo a, Hibulu edwɛkɛkpɔkɛ ne kile debie mɔɔ bɛye bɛzie ahane anzɛɛ bɛde nwo bɛmaa Nyamenle mɔɔ le nwuanzanwuanza la; debie mɔɔ bɛva bɛzie ɛkɛ bɛmaa Gyihova ɛzonlenlɛ la. Wɔ Kilisiene Giliki Ngɛlɛlera ne anu, edwɛkɛ agbɔkɛ mɔɔ bɛhile ɔ bo “nwuanzanwuanza” nee “nwuanzanwuanzayɛlɛ” la noko kile debie mɔɔ bɛye bɛzie ahane bɛmaa Nyamenle. Eza ɔfale awie ɛbɛlabɔlɛ mɔɔ nwolɛ te la anwo.—Mk 6:20; 2Kɔ 7:1; 1Pi 1:15, 16.

  • Nwuanzanwuanza Ɛleka.

    Ɛdanlɛsua ne anzɛɛ ɛzonlenlɛsua ne ekpumgbunli kpole ne mɔɔ limoa mɔɔ le ngakyile ɔfi suakunlu Nwuanzanwuanza Nu Nwuanzaanwu Ɛleka ne anwo la. Wɔ ɛdanlɛsua ne anu, ɛnee nvutuke kɛnlaneɛbaka ne, ayilevuanlɛ nvutuke afɔlemokyea, paano mɔɔ bɛfa bɛkile la ɛkponle ne yɛɛ nvutuke ahyɛnze ne mɔ wɔ Nwuanzanwuanza Ɛleka ne; wɔ ɛzonlenlɛsua ne anu, ɛnee nvutuke afɔlemokyea ne, nvutuke kɛnlaneɛ mbaka bulu yɛɛ paano mɔɔ bɛfa bɛkile la ɛkponle bulu wɔ ɛkɛ. (Ɛzɛ 26:33; Hib 9:2)—Nea Mok. B5 nee B8.

  • Nwuanzanwuanza Nu Nwuanzaanwu Ɛleka.

    Ɛdanlɛsua ne nee ɛzonlenlɛsua ne suakunlu ekpumgbunli ne, ɛleka mɔɔ bɛfa ngyekyeleɛ ɛlɛka ne bɛsie la. Wɔ Mosisi Mɛla ne anu, ɛsɔfo kpanyinli ne ala a bɛmaanle ye adenle kɛ ɔkola ɔkɔ Nwuanzanwuanza Nu Nwuanzaanwu Ɛleka ne a, na ɔkɔ ɛkɛ ne ɛvolɛ biala wɔ Mgbɔdalɛ Kenle ne ala.—Ɛzɛ 26:33; Lɛ 16:2, 17; 1Ar 6:16; Hib 9:3.

  • Nyamenle Belemgbunlililɛ.

    Edwɛkɛ mɔɔ bɛfa bɛkile Nyamenle tumililɛ ne mɔɔ ɔ Ra Gyisɛse Kelaese ebialilɛ ne gyi ɛkɛ maa la.—Mt 12:28; Lu 4:43; 1Kɔ 15:50.

  • Nyamenlezonlenlɛ kpalɛ.

    Enililɛ, ɛzonlenlɛ nee Gyihova Nyamenle mɔɔ yɛsonle ye na yɛdi nɔhalɛ yɛmaa ye aleɛabo amuala tumililɛ ne la.—1Ti 4:8; 2Ti 3:12.

  • Nyanelilɛ.

    Nyane mɔɔ bɛdi wɔ mekɛ mɔɔ awie kɛwu anzɛɛ munzule bie kɛzi la. Wɔ Baebolo mekɛ nu, ɛnee bɛta bɛdi nyane mekɛ tendenle. Saa yɛye nyane mɔɔ bɛlɛdi a bɛsu bɛteɛdea nu la yɛsie ahane a, menli mɔɔ ɛlɛdi nyane la wula tɛladeɛ titili bie, bɛfa nzonle bɛgua bɛ ti zo, bɛsuosua bɛ adɛladeɛ nu na bɛbobɔ bɛ kɛnra azo. Ɛnee ɔdwu mekɛ ne bie a bɛto ɛsalɛ bɛfɛlɛ menli mɔɔ ze su la wɔ ɛzɛne bo.—Gyn 23:2; Ɛst 4:3; Yek 21:4.

  • Nyianu.

    Menli ekpunli bie mɔɔ bɛyɛ ngyehyɛleɛ bɛmaa bɛyia nu la. Wɔ Hibulu Ngɛlɛlera ne anu, edwɛkɛkpɔkɛ ɛhye fale ayia mɔɔ Yizilayɛma yɛ wɔ bɛ ɛzonlenlɛ ɛvoyia nu anzɛɛ ninyɛne gyɛne mɔɔ anwo hyia kpalɛ wɔ maanle ne anu la anwo.—Di 16:8; 1Ar 8:5.

  • Nyianu ɛdanlɛsua.

    Ɔle edwɛkɛkpɔkɛ mɔɔ bɛfa bɛfɛlɛ Mosisi ɛdanlɛsua ne nee ɛdanlɛsua nwuanzanwuanza ne mɔɔ bɛlimoale bɛyɛle ye wɔ fienemgbole ne anu la.—Ɛzɛ 33:7; 39:32.

  • Nyianusua.

    Edwɛkɛkpɔkɛ ne abo kile “ɛyialɛ; ayia,” noko wɔ ngɛlɛlera dɔɔnwo anu, ɔkile sua anzɛɛ ɛleka mɔɔ ɛnee Dwuuma yia na bɛkenga Ngɛlɛlera, bɛkilehile, bɛka edwɛkɛ na bɛyɛ asɔne la. Wɔ Gyisɛse mekɛ zo, ɛnee sua biala mɔɔ le kpole ekyi wɔ Yizilayɛ la lɛ nyianusua, yɛɛ azuamgbole ne mɔ lɛ mɔɔ bo ko.—Lu 4:16; Gyi 13:14, 15.

  • Nyinlanyinla.

    Baka mɔɔ lɛ ngane nee nya ngɛnlɛma mɔɔ bɛfa bɛkponde mogya anzɛɛ nzule bɛfa bɛte ninyɛne nwo la. Bie a ɔle marjoram baka (Origanum maru; Origanum syriacum). Kɛ mɔɔ bɛhile ye wɔ Dwɔn 19:29 la, ɔbayɛ kɛ marjoram ne bie a bɛvale bɛkyekyele baka bie ngane nwo anzɛɛ ma ngakyile mɔɔ le kɛ atoko la (Sorghum vulgare) mbaka a bɛkyekyele bɛbɔle nu bɛvale emiane bɛzianle ɔ ti a, ɔluakɛ ma ɛhye mɔ mbaka kola yɛ tendenle mɔɔ bɛkola bɛfa bɛmaa emiane ne mɔɔ nza mɔɔ nyinyia la wɔ nu la zo bɛka Gyisɛse anloa a.—Ɛzɛ 12:22; Edw 51:7.

  • Nza afɔlebɔlɛ.

    Nwanye mɔɔ ɛnee bɛwola bɛgua afɔlemokyea ne azo bɛbɔ afɔle na bɛfa bɛboka afɔlebɔlɛ gyɛne dɔɔnwo anwo la. Pɔɔlo vale lile gyima wɔ sɛkɛlɛneɛ adenle zo hilele kɛzi ɛnee ɔkulo kɛ ɔfa ɔ nwo ɔmaa ɔ gɔnwo mɔ Kilisienema la.—Nɔ 15:5, 7; Fel 2:17.

  • Nzonlɛyɛlɛ.

    Nzonlɛ mɔɔ bɛyɛ ye wɔ debie nwo (fane dɔɔnwo ne ala bɛyɛ ye wɔ ndɛtɛlɛ anzɛɛ debie gyɛne nwo) mɔɔ ɔmaa bɛnwu ɔ menle, kɛzi ɔle nɔhalɛ anzɛɛ ngyehyɛleɛ mɔɔ bɛyɛ la. Ninyɛne mɔɔ ɛnee bɛfa bɛyɛ nzonlɛ wɔ tete ne la bie mɔ le ninyɛne mɔɔ yɛ se (bolɛ, ɛzɛlɛ anzɛɛ taboa) mɔɔ bɛhɛlɛ zo anzɛɛ bɛyɛ nvoninli wɔ ɔ nzi la. Bɛfa nzonlɛyɛlɛ bɛdi gyima wɔ sɛkɛlɛneɛ adenle zo bɛkile debie mɔɔ le nɔhalɛ, anzɛɛ awie agyapadeɛ anzɛɛ debie mɔɔ vea la.—Ɛzɛ 28:11; Ni 9:38; Ye 5:1; 9:4.

  • Nzonlɛyɛlɛ kpɔdelera.

    Ɔle nzonlɛyɛlɛ debie mɔɔ bɛfa bɛto bɛ sa ɛrɛlɛsɛka anzɛɛ ɔzɔ nyɛma zo mɔɔ ɔbayɛ kɛ bɛfa bɛto bɛ kɔme a. Eza bɛfɛlɛ ye tumi kpɔdelera, ɔle tumivolɛ anzɛɛ kpanyinli bie tumi nwo sɛkɛlɛneɛ. (Gyn 41:42)—Nea NZONLƐYƐLƐ.

Ɔ

  • Ɔnekese.

    Bolɛ bie mɔɔ sonle bolɛ ekyi, ɔle agate mɔɔ yɛ se la abusua ne bie, anzɛɛ ɔvi kalesedoni ekpunli ne anu. Ɔyɛ a fufule nee bile, ɛbenle, kɔkɔlɛ, nzonle anzɛɛ amunli beɛbea ɔnekese bolɛ ne anu. Ɛnee bie wɔ ɛsɔfo kpanyinli ne adɛladeɛ titili ne mɔ anu.—Ɛzɛ 28:9, 12; 1Ek 29:2; Dwb 28:16.

  • Ɔtidwɛkɛ.

    Edwɛkɛ mɔɔ wɔ edwɛne bie ati zo mɔɔ ɔkile ahenle mɔɔ ɔhɛlɛle, deɛmɔti bɛhɛlɛle, ninyɛne mɔɔ bɛfa bɛbɔ edwɛne anzɛɛ ɔkile kɛzi bɛfa edwɛne bɛdi gyima nee ye bodane la.—Nea Edwɛne 3, 4, 5, 6, 7, 30, 38, 60, 92, 102 atidwɛkɛ ne mɔ.

O

  • Oma.

    Bɛfa bɛsuzu ninyɛne mɔɔ le resee la, ɔbayɛ L 2.2 anzɛɛ yifa ngyɛnu bulu anu ko. (Ɛzɛ 16:16, 18)—Nea Mok. B14.

P

  • Paano mɔɔ bɛfa bɛkile.

    Paano ahunguma bulu nee nwiɔ mɔɔ bɛhyehyɛ ye nsia nsia nwiɔ wɔ ɛkponle zo wɔ ɛdanlɛsua ne nee ɛzonlenlɛsua ne ekpumgbunli Nwuanzanwuanza ne anu la. Ɛnee eza bɛfɛlɛ ye “paano ne mɔɔ bɛgua ye ekpunli ekpunli la.” Ɛnee bɛye paano ɛhye mɔɔ bɛfa bɛbɔ afɔle bɛmaa Nyamenle la bɛfi ɛkɛ ne wɔ Ɛnwomenlelielɛ kenle biala na bɛfa fofolɛ bɛgua ɛkɛ. Ɛnee ɔwɔ kɛ ɛsɔfo ne mɔ ala a di paano ne mɔɔ bɛkɛye bɛkɛvi ɛkɛ ne la a. (2Ek 2:4; Mt 12:4; Ɛzɛ 25:30; Lɛ 24:5-9; Hi 9:2)—Nea Mok. B5.

  • Paano Mɔɔ Mgbɔvonle Ɛnle Nu Ɛvoyia.

    Yizilayɛma ɛvoyia mgbole nsa ne mɔɔ bɛdi ye ɛvolɛ biala la anu mɔɔ limoa. Ɛnee ɔbɔ ɔ bo wɔ Naesan 15, kenle mɔɔ li Akpabɛnwo ne anzi la, na bɛdi ye kenle nsuu. Ɛnee paano mɔɔ mgbɔvonle ɛnle nu la ala a bɛkola bɛdi a, bɛfa bɛkakye mekɛ mɔɔ bɛvile Yigyibiti la.—Ɛzɛ 23:15; Mk 14:1.

  • Paladaese.

    Ɛleka mɔɔ ndile nee mbaka ngɛnlɛma wɔ, anzɛɛ ɔle kɛ tola la. Ɛleka zɛhae bie mɔɔ limoa la a le Yidɛn mɔɔ Gyihova yɛle maanle menli nwiɔ ne mɔɔ limoa la. Mekɛ mɔɔ ɛnee Gyisɛse ɛlɛtendɛ ahile amumuyɛma ne mɔ mɔɔ bɛwɔ ɔ nwo ɛkɛ ne wɔ amaneɛnwunlɛ baka ne azo anu ko la, ɔhanle kɛ azɛlɛ ne bahakyi paladaese. Ɔda ali kɛ, wɔ 2 Kɔlentema 12:4, edwɛkɛkpɔkɛ ne fale kenle bie paladaese ne anwo, na wɔ Yekile 2:7, ɔfale anwuma paladaese ne anwo.—Sɔ 4:13; Lu 23:43.

  • Pɛhyea; Pɛhyeama.

    Azɛlɛ nee menli ekpunli bie mɔɔ bɛta bɛbɔ bɛ aluma bɛbɔ nu la, na ɔda ali kɛ ɔfale Medeama anwo. Wɔ Pɛhyeama mɔlebɛbo tetedwɛkɛ nu, ɛnee Iran azɛlɛ ne mɔɔ wɔ boka azo sɛsɛ bie azo wɔ nyiakɛ adɔleɛ la ala a le bɛ ɛdeɛ a. Wɔ Saelɛse Kpole ne (mɔɔ tetedwɛkɛ kɛlɛvolɛma bie mɔ kile kɛ ye papa le Pɛhyeanli na ye mame le Medeanli la) tumililɛ bo, Pɛhyeama lile Medeama anwo zo ɔnva nwo kɛ ɛnee bɛ mu nwiɔ a bɛlɛdi tumi la. Saelɛse lile Babelɔnoma Belemgbunlimaanle ne azo konim wɔ 539 K.Y.M. na ɔmaanle Dwuuma mɔɔ ɛnee wɔ akɛlɛzonlenlɛ nu la ziale rale bɛ sua zo. Pɛhyea Belemgbunlimaanle ne anu dɛlɛle ɔvi Azule Indus ne anloa wɔ aduduleɛ ɔhɔdwule Aegea Nyevile ne anloa wɔ adɔleɛ. Ɛnee Dwuuma wɔ Pɛhyeama tumililɛ bo kɔkpula kɛ Alɛzanda Kpole ne lile Pɛhyeama anwo zo konim wɔ ɛvolɛ 331 K.Y.M. Daneɛle nwunle Pɛhyeama Belemgbunlimaanle ne wɔ ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ nu, na bɛha nwolɛ edwɛkɛ wɔ Ɛzela, Nihɛmaya nee Ɛseta mbuluku ne mɔ mɔɔ wɔ Baebolo ne anu la anu. (Ɛze 1:1; Da 5:28)—Nea Mok. B9.

  • Pɛntekɔso.

    Ɛvoyia mgbole nsa ne mɔɔ ɛnee ɔwɔ kɛ Dwuu mrenyia kɔsɔɔti kɔdi ye wɔ Gyɛlusalɛm la anu mɔɔ tɔ zo nwiɔ. Pɛntekɔso kile “(Kenle) Mɔɔ Tɔ Zo Abulanlu,” ɔle duma mɔɔ bɛvale bɛlile gyima wɔ Kilisiene Giliki Ngɛlɛlera ne anu bɛgyinlanle ɛkɛ ne bɛmaanle mɔɔ ɛnee bɛfɛlɛ ye Ma Ɛdelɛ Ɛvoyia anzɛɛ Dapɛne Dapɛne Ɛvoyia wɔ Hibulu Ngɛlɛlera ne anu la. Ɛnee bɛdi ye kenle mɔɔ tɔ zo 50 ne la azo, ɔvi Naesan kenle 16 ne azo.—Ɛzɛ 23:16; 34:22; Gyi 2:1.

  • Pila.

    Ɔkola ɔyɛ ngakyelɛ bolɛ anzɛɛ bolɛ mɔɔ ɔ ngomekye ɔgyi. Bɛfa bie mɔ bɛsie ɛleka bɛfa bɛkakye edwɛkɛ anzɛɛ nyɛleɛ bie mɔɔ hɔle zo wɔ tete ne la. Ɛnee pila wɔ ɛzonlenlɛsua ne nee belemgbunli sua ne mɔɔ Sɔlɔmɔn zile la anu. Menli mɔɔ sonle awozonle la sisile mpila ɔlua bɛ adalɛ ɛzonlenlɛ ne ati, na ɛnee ɔdwu mekɛ ne bie a Yizilayɛma yɛ nyɛleɛ ɛhye mɔ bie. (Nd 16:29; 1Ar 7:21; 14:23)—Nea PILA TI ZO.

  • Pila ti zo.

    Debie mɔɔ bɛyɛ ye kɛnlɛma wɔ pila ti zo la. Bɛyɛle mgbole kpalɛ nwiɔ wɔ mpila ne mɔɔ bɛfɛlɛ bɛ Gyeeken nee Bowaze mɔɔ ɛnee wɔ Sɔlɔmɔn ɛzonlenlɛsua ne anyunlu la ati zo. (1Ki 7:16)—Nea Mok. B8.

  • Pim.

    Ɔle ɛzuzudeɛ anzɛɛ ezukoa mɔɔ Filisitiama die wɔ mekɛ mɔɔ bɛkɛzi bulalɛ ninyɛne nloa la. Tete Hibulu kɔnsɔnante mɔɔ wɔ edwɛkɛkpɔkɛ “pim” anu la gua bolɛ ɛzuzudeɛ ngakyile dɔɔnwo mɔɔ bɛdudu azɛlɛ nwo bɛnwu bɛ wɔ Yizilayɛ la anwo; saa bɛkyehyɛ nu a bɛ ɛlomboɛ bayɛ g 7.8, ɔbayɛ kɛ ɔle hyikɛle ngyɛnu nsa anu nwiɔ.—1Sa 13:20, 21.

  • Pɔmegelanate.

    Bakama bie mɔɔ le kɛ ampolo la, ɔ bo ati le kpɔkoo. Ɔ nzi ne yɛ se yɛɛ adokule bie wɔ ɔ kunlu mɔɔ nzule dɔɔnwo wɔ nu a, ma ngyikyi ngyikyi penke anzɛɛ ngɔkɔlɛ bie wɔ tokule ko biala anu. Ɛnee agudeɛ mɔɔ bɛyɛ bɛ kɛ pɔmegelanate la hendɛhenda ɛsɔfo kpanyinli ne tɛladeɛ buluwu asasinli ne anloa yɛɛ bie wɔ Gyeeken nee Bowaze mpila ne mɔ mɔɔ wɔ ɛzonlenlɛsua ne anyunlu la adile ne mɔ anwo.—Ɛzɛ 28:34; Nɔ 13:23; 1Ar 7:18.

  • Porneia.

    Nea ADWƆMANE ƐBƐLA.

  • Pulem.

    Ɛvoyia mɔɔ bɛdi ye Eda kenle mɔɔ tɔ zo 14 nee 15 la. Bɛfa bɛkakye Dwuuma mɔɔ bɛliele bɛ bɛvile ɛzɛkyelɛ nu wɔ Ɔbahyema Ɛseta mekɛ zo la. Edwɛkɛkpɔkɛ pulem mɔɔ ɛnle Hibulu aneɛ la kile “ma.” Bɛvɛlɛle ye Pulem Ɛvoyia anzɛɛ Ma Ɛgualɛ Ɛvoyia ɔlua nyɛleɛ mɔɔ Heeman yɛle guale Pulu (Ma ne) amaa yeanwu kenle mɔɔ ɔbava yeali adwenle mɔɔ ɔbɔle kɛ ɔbɔ Dwuuma abo zo anwo gyima la ati.—Ɛs 3:7; 9:26.

R

  • Releehabe.

    Ɔle edwɛkɛkpɔkɛ mɔɔ bɛva bɛli gyima wɔ sɛkɛlɛneɛ adenle zo wɔ Dwobu, Edwɛne yɛɛ Ayezaya mbuluku ne mɔ anu (tɛ yemɔ a le raalɛ ne mɔɔ bɛfɛlɛ ye Releehabe mɔɔ wɔ Dwɔhyua buluku ne anu la). Wɔ Dwobu buluku ne anu edwɛkɛ mɔɔ boka nwo la boa maa yɛnwu ye kɛ Releehabe ɛhye le nyevile nu nane kpole bie; wɔ edwɛkɛ fofolɛ nu bɛfa nyevile nu nane kpole ɛhye bɛgyinla ɛkɛ bɛmaa Yigyibiti.—Dwb 9:13; Ed 87:4; Ay 30:7; 51:9, 10.

S

  • Sadusiima.

    Dwuuma ɛzonlenlɛ ne anu eku bie, bɛle menli titili nee ɛsɔfoma mɔɔ ɛnyia bɛ nwo na bɛlɛ tumi kpole wɔ gyima mɔɔ bɛyɛ ye wɔ ɛzonlenlɛsua ne anu la azo. Bɛkpole Falasiima amaamuo dɔɔnwo nee bɛ diedi ne bie mɔ. Ɛnee bɛnlie ewudwazo ne anzɛɛ anwumabɔvolɛma bɛnli. Bɛdwazole bɛtiale Gyisɛse.—Mt 16:1; Gyi 23:8.

  • Samɛlea.

    Yizilayɛ mbusua bulu belemgbunlililɛ ne mɔɔ wɔ sɔlɔ la suakpole wɔ ɛvolɛ 200 anu, yɛɛ ɛnee ɔle maanzinli ne amuala duma. Bɛkyekyele suakpole ne wɔ boka bie mɔɔ lɛ duma ko ne ala la azo. Wɔ Gyisɛse mekɛ zo, ɛnee duma mɔɔ bɛfa bɛfɛlɛ maanzinli ne mɔɔ Galeli wɔ ye sɔlɔ na Dwudiya wɔ ye nyiakɛ la a le Samɛlea. Ɛnee Gyisɛse ɛngɔ maanzinli ne anu ɛngɔnga edwɛkɛ ne, noko ɔdwu mekɛ ne bie a ɔfa ɛkɛ na ɔtendɛ ɔkile menli mɔɔ wɔ ɛkɛ ne la. Pita vale Belemgbunlililɛ ne anwo sɛkɛlɛneɛ adenle zo sanvɛ ne mɔɔ tɔ zo nwiɔ la lile gyima wɔ mekɛ mɔɔ Samɛleama nyianle sunsum nwuanzanwuanza ne la. (1Ar 16:24; Dwn 4:7; Gyi 8:14)—Nea Mok. B10.

  • Samɛleama.

    Mɔlebɛbo ne ɛnee ɔle Yizilayɛma mɔɔ wɔ sɔlɔ mbusua bulu belemgbunlililɛ ne abo la duma, noko nzinlii mɔɔ Aseleama lile Samɛleama anwo zo konim wɔ 740 K.Y.M. anu la, nyɛvolɛ mɔɔ Aseleama vale bɛ rale la rabokale nwo. Wɔ Gyisɛse mekɛ zo, kɛ anrɛɛ ɔbayɛ abusua anzɛɛ maanyɛlɛma duma la, ɔrayɛle bɛdabɛ mɔɔ ɛnee bɛwɔ ɛzonlenlɛ eku ne mɔɔ wɔ tete Hyikɛm nee Samɛlea maanzinli ne anu la duma. Ɛnee eku ne anu amra lɛ diedi bie mɔ mɔɔ le ngakyile fi Dwuuma ɛdeɛ ne anwo la.—Dwn 8:48.

  • Sanhedelin.

    Dwuuma kɔɔto kpole ne mɔɔ wɔ Gyɛlusalɛm la. Wɔ Gyisɛse mekɛ zo, ɛnee menli 71 a wɔ nu a, ɛsɔfo kpanyinli ne nee bɛdabɛ mɔɔ bɛyɛ ɛsɔfo kpanyinli ɛlɛ la, ɛsɔfo kpanyinli ne anwo amra, mgbanyima, mbusua mgbanyima nee mbusua tile yɛɛ mɛla kilehilevolɛma boka nwo.—Mk 15:1; Gyi 5:34; 23:1, 6.

  • Sɛkɛlɛneɛ.

    Debie bie, nyɛleɛ bie, tɛnlabelɛ bie anzɛɛ debie mɔɔ yɛ nwanwane mɔɔ kɛzi noko ɔkile debie gyɛne la, ɔwɔ ɛkɛ ne kɛkala anzɛɛ ɔbazi kenle bie.—Gyn 9:12, 13; 2Ar 20:9; Mt 24:3; Ye 1:1.

  • Sɛlafen.

    Bɛle sunsum nu abɔdeɛ mɔɔ bɛbɔ Gyihova belemgbunli ebia ne bɛyia wɔ anwuma nehane. Hibulu edwɛkɛkpɔkɛ sera·phimʹ ne kile “mɔɔ bɛlɛsɔ.”—Ay 6:2, 6.

  • Sɛtese.

    Nyevile ne ɛleka mgbole nwiɔ bie mɔɔ ɛnle kuma fee mɔɔ ɔwɔ Lebea ɛnweazo, Afrika Sɔlɔ mɔɔ ɛnee tete melikavoma sulo ɛkɛ, ɔluakɛ ɛnee ɛnwea dɔɔnwo mɔɔ sɛlɛkye ne ta pia ye la wɔ ɛkɛ. (Gyi 27:17)—Nea Mok. B13.

  • Seetan.

    Hibulu edwɛkɛkpɔkɛ ne kile “Dwazotiavolɛ.” Saa bɛfa edwɛkɛkpɔkɛ bie bɛboka nwo wɔ mɔlebɛbo aneɛ ne mɔ anu a, ɔkile Seetan Abɔnsam, Nyamenle Kpɔvolɛ titili ne.—Dwb 1:6; Mt 4:10; Ye 12:9.

  • Selea; Seleama.

    Nea ELAM; ELAMMA.

  • Senle tandane.

    Sɛkɛlɛneɛ adenle zo ɛleka mɔɔ “senle nee sɔlefa sɔ” wɔ ɛkɛ la; eza bɛha nwolɛ edwɛkɛ kɛ “ewule mɔɔ tɔ zo nwiɔ.” Bɛbavuandi ɛtanevolɛma mɔɔ bɛnnu bɛ nwo, Abɔnsam, ewule nee Nla (anzɛɛ, Hades) bɔbɔ bɛagua ɛkɛ. Sunsum nu abɔdeɛ nee ewule yɛɛ Hades noko mɔɔ senle ɛngola ɛnyela bɛ mɔɔ bɛboka nwo la kile kɛ tandane ɛhye le dahuu ɛzɛkyelɛ nwo sɛkɛlɛneɛ, na ɔngile dahuu amaneɛnwunlɛ.—Yek 19:20; 20:14, 15; 21:8.

  • Senlevalɛ ahyɛnze.

    Ninyɛne mɔɔ bɛva nvutuke, dwɛtɛ fufule anzɛɛ kɔbele bɛyɛ na bɛfa bɛyɛ gyima wɔ ɛdanlɛsua ne anzɛɛ ɛzonlenlɛsua ne anu bɛfa bɛkpu ayilevuanlɛ, bɛfula senle wɔ afɔlemokyea ne azo na bɛfa bɛye kɛnlaneɛ nyɛma mɔɔ kɛzɔ kɛwie wɔ nvutuke kɛnlaneɛbaka ne azo la.—Ɛzɛ 37:23; 2Edk 26:19; Hib 9:4.

  • Setɔyeke nrɛlɛbɛvolɛma.

    Giliki nrɛlɛbɛvolɛma bie mɔɔ ɛnee bɛdie bɛdi kɛ debie mɔɔ maa sonla nye die la a le kɛ ɔbalua adwenle nee abɔdeɛ nwo edwɛkɛ zo yeabɔ ye ɛbɛla la sukulu. Ɛnee bɛbu awie mɔɔ ɛndwenle nyanelilɛ anzɛɛ anyelielɛ nwo la kɛ ɔze nrɛlɛbɛ kpalɛ.—Gyi 17:18.

  • Sheol.

    Hibulu edwɛkɛkpɔkɛ mɔɔ ɔ nee Giliki edwɛkɛkpɔkɛ “Hades” le ko. Bɛhile ɔ bo “Nla” (bɛhɛlɛ ye mgbole), bɛva bɛhile kɛ ɔle alesama kɔsɔɔti nla na ɔnle sonla ko nla.—Gyn 37:35; Ed 16:10; Gyi 2:31 (ɔbdw. ne mɔ).

  • Siane fofolɛ.

    Kenle mɔɔ limoa wɔ siane biala anu wɔ Dwuuma kalenda ne azo, ɔle kenle mɔɔ bɛboɔboa bɛ nloa, bɛto ɛkponle na bɛbɔ afɔle titili bie mɔ a. Nzinlii kenle ne rayɛle maanle ne ɛvoyia titili, na ɛnee menli ɛnyɛ gyima.—Nɔ 10:10; 2Ek 8:13; Kɔl 2:16.

  • Sila.

    Edwɛkɛkpɔkɛ mɔɔ finde edwɛne nee edwɛkɛdwɛndolɛ nu wɔ Edwɛne nee Habakɛke mbuluku ne mɔ anu la. Ɔbahola yeahile ɛleka mɔɔ ɔwɔ kɛ bɛgyinla wɔ edwɛne ɛdolɛ, anzɛɛ edwɛne anzɛɛ ɔ mu nwiɔ anu la, amaa bɛayɛ koonwu bɛadwenledwenle ninyɛne nwo anzɛɛ bɛamaa nganeɛdelɛ mɔɔ wɔ nu la ala ali. Wɔ Greek Septuagint ne anu bɛhile ɔ bo kɛ di·aʹpsal·ma, ɔkile “ɛleka mɔɔ bɛgyinla ekyii wɔ edwɛne ɛdolɛ nu la.”—Ed 3:4; Hab 3:3.

  • Silihyelɛ.

    Tumi mɔɔ bɛze kɛ ɔvi sunsum ɛtane ne mɔ ɛkɛ mɔɔ bɛfa bɛdi gyima la.—2Ek 33:6.

  • Sinzavolɛ.

    Sonla mɔɔ sinza amaa bɛamboda awie anzɛɛ bɛanzɛkye agyapadeɛ bie la, fane dɔɔnwo ne ala bɛyɛ ɛhye wɔ nɔɔzo, yɛɛ awie mɔɔ kola bɔ kɔkɔ wɔ mekɛ mɔɔ esiane bie ɛlɛba la. Ɛnee bɛta bɛmaa sinzavolɛma gyinlegyinla suakpole ne bane ne mɔ nee tawa ne mɔ azo nea bɛdabɛ mɔɔ bɛlɛba la kolaa na bɛabikye ɛkɛ. Ɛnee sogyama ne mɔ bie le sinzavolɛma. Wɔ sɛkɛlɛneɛ adenle zo, ngapezoma yɛle sinzavolɛma maanle Yizilayɛ maanle ne na bɛbɔle bɛ kɔkɔ wɔ ɛzɛkyelɛ mɔɔ ɛnee ɛlɛba la anwo.—2Ar 9:20; Yi 3:17.

  • Sivan.

    Mɔɔ bɛvi Babelɔn akɛlɛzonlenlɛ nu bɛrale la anzi, duma mɔɔ bɛvale bɛvɛlɛle siane ne mɔɔ tɔ zolɛ nsa wɔ Dwuuma kalenda nwuanzanwuanza ne anu nee siane ne mɔɔ tɔ zolɛ ngɔnla wɔ maanlema kalenda ne anu la ɛne. Ɔbɔ ɔ bo wɔ May avinli ɔkɔdwu June avinli. (Ɛs 8:9)—Nea Mok. B15.

  • Siya.

    Bɛfa bɛsuzu ninyɛne mɔɔ le resee la. Saa bɛfa bɛtoto baate mɔɔ bɛfa bɛsuzu ninyɛne mɔɔ le nzulenzule la anwo a, ɔle L 7.33. (2Ar 7:1)—Nea Mok. B14.

  • Siza.

    Wulomuma abusua bie duma mɔɔ rayɛle Wulomu tumivolɛma amodinli. Bɛbɔle Ɔgɛsetɛse, Taebileɛse yɛɛ Kolɔdeɛse aluma wɔ Baebolo ne anu, bɛambɔ Nelo duma ɛdeɛ, noko ɔboka nwo. Eza bɛva “Siza” bɛli gyima wɔ Kilisiene Giliki Ngɛlɛlera ne anu bɛgyinla ɛkɛ bɛmaa menli tumililɛ anzɛɛ Maanle ne.—Mk 12:17; Gyi 25:12.

  • Sɔlɔmɔn Abenlana.

    Wɔ Gyisɛse mekɛ zo ɛnee ɔle adenle wɔ ɛzonlenlɛsua ne alienwo aduduleɛ ɛkɛ, ɛnee menli dɔɔnwo die di kɛ Sɔlɔmɔn ɛzonlenlɛsua ne foa mɔɔ ɛha la ɔ. Gyisɛse hɔluale ɛkɛ wɔ “ɛyɛlɛ mekɛ” nu, yɛɛ alimoa Kilisienema yiale ɛkɛ zonlenle. (Dwn 10:22, 23; Gyi 5:12)—Nea Mok. B11.

  • Sonla mɔɔ tendɛ sunsum ɛtane nloa azo.

    Awie mɔɔ ka kɛ ɔ nee mowuamra tendɛ la.—Lɛ 20:27; Di 18:10-12; 2Ar 21:6.

  • Sonla ra.

    Duma mɔɔ finde Edwɛkpa ne anu fane 80. Ɔfale Gyisɛse Kelaese anwo na ɔkile kɛ ɔlua nwonane nu mɔɔ bɛwole ye la azo ɔrayɛle sonla, na ɔnle sunsum nu abɔdeɛ mɔɔ ɔvale nwonane nu sonlabaka ɔkpolole a. Duma ne eza kile kɛ Gyisɛse bamaa ngapezo ne mɔɔ wɔ Daneɛle 7:13, 14 la ara nu. Wɔ Hibulu Ngɛlɛlera ne anu, bɛvale duma ɛhye bɛvɛlɛle Yizikeɛle nee Daneɛle bɛvale bɛhilele ngakyile mɔɔ wɔ menli ɛhye mɔ nee Nyamenle mɔɔ bɛ edwɛkɛ ne vi ye ɛkɛ avinli la.—Yi 3:17; Da 8:17; Mt 19:28; 20:28.

  • Sunsum ɛtane.

    Sunsum nu abɔdeɛ amumuyɛma mɔɔ bɛngola bɛnnwu bɛ na bɛ tumi bo sonla ɛdeɛ zo la. Bɛfɛlɛ bɛ “nɔhalɛ Nyamenle ne amra” wɔ Gyɛnɛsese 6:2 yɛɛ “anwumabɔvolɛma” wɔ Dwuudu 6, bɛambɔ bɛ ɛtanevolɛma; emomu bɛle anwumabɔvolɛma mɔɔ yɛle bɛ nwo Nyamenle agbɔvolɛ ɔlua ɔ nwo anzosesebɛ mɔɔ bɛyɛle wɔ Nowa mekɛ zo na bɛhɔbokale Seetan anwo bɛdele atua bɛtiale Gyihova la azo.—Di 32:17; Lu 8:30; Gyi 16:16; Gye 2:19.

  • Sunsum ɛtane nyɛleɛ.

    Diedi mɔɔ bɛlɛ kɛ alesama mɔɔ bɛwu la sunsum ne mɔ ɛnwu na bɛkola yɛɛ bɛ nee menli mɔɔ de aze la di adwelie la, titili ɔlua awie mɔɔ fa bɛ tumi ne di gyima (awie mɔɔ tendɛ sunsum ɛtane nloa azo) la anwo zo. Giliki edwɛkɛkpɔkɛ mɔɔ bɛhile ɔ bo “sunsum ɛtane nyɛleɛ” la a le phar·ma·kiʹa, mɔɔ bɛkile ɔ bo “nyile ɛtane ɛnlonlɛ” la. Bɛvale edwɛkɛkpɔkɛ ɛhye bɛlile gyima wɔ sunsum ɛtane nyɛleɛ nu ɔluakɛ wɔ tete ne ɛnee bɛno nyile na bɛakpondɛ tumi bɛavi sunsum ɛtane ne mɔ ɛkɛ bɛaye ngonyia.—Ga 5:20; Ye 21:8.

  • Sunsum.

    Hibulu edwɛkɛkpɔkɛ ruʹach nee Giliki edwɛkɛkpɔkɛ pneuʹma, mɔɔ bɛta bɛkile ɔ bo “sunsum” la kile ninyɛne dɔɔnwo. Bɛ muala bɛkile debie mɔɔ sonla ɛngola ɛnnwu ye noko ɔda ali kɛ tumi bie ɛlɛyɛ gyima la. Bɛfa Hibulu nee Giliki edwɛkɛ agbɔkɛ ne mɔ bɛdi gyima bɛkile (1) anwoma, (2) ngoane tumi mɔɔ wɔ azɛlɛ ye azo abɔdeɛ nu, (3) tumi mɔɔ vi awie sɛkɛlɛneɛ adenle zo ahonle nu na ɔmaa ɔka anzɛɛ ɔyɛ ninyɛne wɔ adenle bie azo la, (4) sunsum nu edwɛkɛ mɔɔ vi ɛleka mɔɔ ɛnyelɛ ɛnnwu ye, (5) sunsum nu menli yɛɛ (6) Nyamenle gyimayɛlɛ tumi anzɛɛ sunsum nwuanzanwuanza.—Ɛzɛ 35:21; Ed 104:29; Mt 12:43; Lu 11:13.

  • Sunsum nwuanzanwuanza.

    Tumi mɔɔ ɛnyelɛ ɛnnwu ye mɔɔ Nyamenle fa di ye ɛhulolɛdeɛ nwo gyima la. Ɔle nwuanzanwuanza ɔluakɛ ɔvi Gyihova mɔɔ anwo te na ɔle tenlene ɔbo zo la ɛkɛ, eza ɔle adenle mɔɔ Nyamenle dua zo di debie mɔɔ le nwuanzanwuanza la anwo gyima a.—Lu 1:35; Gyi 1:8.

T

  • Tahyehye meli ne mɔ.

    Alimoa ne ɛnee ɔle duma mɔɔ bɛfa bɛfɛlɛ meli mɔɔ bɛtu adenle bɛkɔ tete Tahyehye (ɛnɛ mekɛ ye Spain) la. Ɔbayɛ kɛ nzinlii ɔrayɛle duma mɔɔ bɛfa bɛfɛlɛ meli mgbole mɔɔ bɛkola bɛpɛ adenle tendenle kpalɛ la. Sɔlɔmɔn nee Gyɛhɔhyafate vale meli ɛhye mɔ bie lile gua.—1Ar 9:26; 10:22; 22:48.

  • Talɛnte.

    Hibulu ɛzuzudeɛ mɔɔ ye ɛlomboɛ tɛla biala yɛɛ ezukoa mɔɔ sonle bolɛ kpalɛ la. Nuhua ɛlomboɛ le kg 34.2. Ɛnee Giliki talɛnte ɛdeɛ ne le ekyi, nuhua ɛlomboɛ kɛyɛ kg 20.4. (1Ek 22:14; Mt 18:24)—Nea Mok. B14.

  • Tamɛze.

    (1) Ɔle nyamenle bie mɔɔ Hibulu mraalɛ mɔɔ kpɔkyele la zunle ye wɔ Gyɛlusalɛm la duma. Bɛka kɛ Tamɛze le belemgbunli bie mɔɔ ɔwule na nzinlii bɛbule ye kɛ ɔle nyamenle la duma. Wɔ Sumeria ngɛlɛlera nu, bɛfɛlɛ Tamɛze Dumuzi na bɛkile nuhua kɛ ɔle awolɛ nyamenle raalɛ Yinana (mɔɔ bɛfɛlɛ ye Yehyeta wɔ Babelɔn la) nwewe anzɛɛ kulovolɛ. (Yi 8:14) (2) Mɔɔ bɛvi Babelɔn akɛlɛzonlenlɛ nu bɛrale la anzi, duma mɔɔ bɛvale bɛvɛlɛle Dwuuma kalenda nwuanzanwuanza ne anu siane mɔɔ tɔ zolɛ nna nee siane mɔɔ tɔ zolɛ bulu wɔ maanlema kalenda ne azo la ɛne. Siane ɛhye bɔ ɔ bo fi June avinli ɔkɔdwu July avinli.—Nea Mok. B15.

  • Tatalɛse.

    Wɔ Kilisiene Giliki Ngɛlɛlera ne anu, ɔkile tɛnlabelɛ mɔɔ le kɛ efiade mɔɔ bɛvale anwumabɔvolɛma mɔɔ yɛle anzosesebɛ wɔ Nowa mekɛ zo bɛhɔguale ɛkɛ la. Wɔ 2 Pita 2:4, yɛkpɔkɛ tar·ta·roʹo (“fuandi gua Tatalɛse”) mɔɔ bɛvale bɛlile gyima la ɛngile kɛ bɛvuandinle “anwumabɔvolɛma mɔɔ yɛle ɛtane la” bɛguale awozonle ɛzonlenlɛma nwɔra nu Tatalɛse (ɛhye kile azɛlɛbo efiade nee awozinli ɛleka mɔɔ nyamenle ngyikyi ne mɔ wɔ la). Emomu, ɔkile kɛ Nyamenle bɛlɛle bɛ aze ɔmaanle bɛvile bɛ anwuma ɛleka ne nee nwolɛ adenle mɔɔ ɛnee bɛlɛ ye la anwo na ɔgyakyile bɛ ɔmaanle tɛnlabelɛ mɔɔ le adwenle nu awozinli kabii wɔ Nyamenle bodane ne mɔ mɔɔ le wienyi anwo la. Awozinli ne eza kile mɔɔ bado bɛ la, Ngɛlɛlera ne kile kɛ ɔle dahuu ɛzɛkyelɛ mɔɔ bado bɛ nee Seetan Abɔnsam mɔɔ nea bɛ nwo zo la. Ɔti, Tatalɛse kile tɛnlabelɛ mɔɔ ba aze na ɔyɛ nyiane mɔɔ zɔhane anwumabɔvolɛ atuadelɛma ne wɔ nu la. Ɔ nee “kuma kuloonwu” ne mɔɔ bɛha nwolɛ edwɛkɛ wɔ Yekile 20:1-3 la ɛnle ko.

  • Tɛlafem.

    Abusua nyamenle anzɛɛ awozonle, na ɔdwu mekɛ ne bie a bɛkɔ bɛ ɛkɛ ne abisadeɛ. (Yi 21:21) Bie mɔ mgbole nee kɛzi bɛde la le kɛ sonla la, yɛɛ bie mɔ noko le ngyikyi. (Gyn 31:34; 1Sa 19:13, 16) Mɔɔ menli mɔɔ tudu aze ɛnwu ye wɔ Mɛsɔpɔteemea la kile kɛ awie mɔɔ tɛlafem ananze ne mɔ wɔ ye ɛkɛ ne la, yemɔ a ɔbanyia abusua agyapadeɛ ne a. (Ɛhye kola kile deɛmɔti Relahyɛle vale ye papa tɛlafem ne la anu.) Ɔbayɛ kɛ ɛnee ɛhye ɛnle zɔ wɔ Yizilayɛma afoa nu, ɔnva nwo kɛ ɛnee awozonle ɛzonlenlɛma fa tɛlafem di gyima wɔ ndɛnebuavolɛma ne nee arelemgbunli ne mɔ mekɛ zo la, na ɛnee bɛboka ninyɛne mɔɔ Belemgbunli nɔhavo Dwosaya zɛkyele bɛ la anwo.—Nd 17:5; 2Ar 23:24; Ho 3:4.

  • Tenleneyɛlɛ.

    Wɔ Ngɛlɛlera ne anu, ɔkile mɔɔ tenrɛ kɛ mɔɔ Nyamenle kpalɛ nee ɛtane nwo ngyinlazo ne de la.—Gyn 15:6; Di 6:25; Mrɛ 11:4; Zɛf 2:3; Mt 6:33.

  • Tibɛte.

    Mɔɔ bɛvi Babelɔn akɛlɛzonlenlɛ nu bɛrale la anzi, duma mɔɔ bɛvale bɛvɛlɛle siane ne mɔɔ tɔ zolɛ bulu wɔ Dwuuma kalenda nwuanzanwuanza ne anu nee siane ne mɔɔ tɔ zolɛ nna wɔ maanlema kalenda ne anu la ɛne. Ɔbɔ ɔ bo wɔ December avinli ɔkɔdwu January avinli. Bɛta bɛfɛlɛ ye sikalɛ kɛ “siane bulu ne.” (Ɛs 2:16)—Nea Mok. B15.

  • Tihyele.

    Nea ƐTANEM nee Mok. B15.

  • To mɛla; Mɛladonlɛ.

    Mɛla mɔɔ bɛli mɔɔ awie to; bɛ nye mɔɔ bɛbu bɛgua mɛla zo. Ɔle duma mɔɔ eza bɛfa bɛfɛlɛ “ɛtane” wɔ Baebolo ne anu a.—Ed 51:3; Wlo 5:14.

  • Totoabɔ.

    Nwoma kodoku bie mɔɔ bɛva nane ndinli, nwoma anzɛɛ enrinli bɛnwo la. Ye avinli ne mɔɔ tɛlɛ la a bɛfa deɛ ne mɔɔ bɛkulo kɛ bɛto mɔɔ ɔta ɔyɛ bolɛ la bɛto a. Bɛfa totoabɔ ne nyɛma ko bɛkyekye bɛ sa yɛɛ bɛdɛ ko ne noko bɛ sa nu na saa bɛlɛto totoabɔ ne a bɛagyakyi nu. Tete amra vale menli mɔɔ to totoabɔ la bokale bɛ sogyama ne mɔ anwo.—Nd 20:16; 1Sa 17:50.

  • Tuutuunli.

    Awie mɔɔ ɔ nee awie mɔɔ ɔnle ɔ hu anzɛɛ ɔ ye kɛla, titili ɔlua ezukoa ti la. (Giliki edwɛkɛkpɔkɛ porʹne, mɔɔ bɛhile ɔ bo “tuutuunli” la abo kile “tɔne.”) Edwɛkɛkpɔkɛ ne ta fale mraalɛ nwo, noko Baebolo ne ka mrenyia mɔɔ bɛle tuutuuma la noko anwo edwɛkɛ. Ɛnee Mosisi Mɛla ne tua tuutuu gyima, na ɛnee bɛnlie awie mɔɔ kɛyɛ tuutuu gyima kɛnyia ezukoa la ndoboa wɔ Gyihova ɛzonlenlɛsua ne anu, ɔnle kɛ awozonle ɛzonlenlɛma mɔɔ bɛdua tuutuu ɛbɛla mɔɔ bɛbɔ ye wɔ bɛ ɛzonlenlɛsua ne anu bɛnyia ezukoa la. (Di 23:17, 18; 1Ar 14:24) Baebolo ne eza fa edwɛkɛkpɔkɛ ne di gyima wɔ sɛkɛlɛneɛ adenle zo ka menli, maanle anzɛɛ ahyehyɛdeɛ mɔɔ bɛka kɛ bɛsonle Nyamenle noko bɛfa bɛ nwo bɛwula awozonle ɛzonlenlɛ bie mɔ anu la anwo edwɛkɛ. Kɛ neazo la, bɛha nyamenlezonlenlɛ ahyehyɛdeɛ ne mɔɔ bɛfɛlɛ ye “Babelɔn Kpole” ne la anwo edwɛkɛ wɔ Yekile ne anu kɛ tuutuunli, ɔluakɛ ɔ nee ewiade tumivolɛma ɛyɛ ko amaa yeanyia tumi nee nwonane afoa nu anwonyia.—Ye 17:1-5; 18:3; 1Ek 5:25.

W

  • Waa ko.

    Saa bɛtɛlɛ bɛ sa akunlu a, ɔvi bɛ sa kokotile ne ati mɔɔ kɔdwu bɛ sa ɛrɛlɛsɛka ekyi ne ati la a le bɛ sa waa ko a. Saa yɛfa kubit mɔɔ le sm 44.5 (enkyi 17.5) la yɛsuzu a, waa ko tendenle le sm 22.2 (enkyi 8.75). (Ɛzɛ 28:16; 1Sa 17:4)—Nea Mok. B14.

  • Wɔra.

    Wɔ Kilisiene Giliki Ngɛlɛlera ne anu edwɛkɛ bie mɔ anu, edwɛkɛkpɔkɛ ɛhye kile Gyisɛse Kelaese mɔɔ ɛra ye belemgbunlililɛ ne anu ɔvi mekɛ mɔɔ bɛvale ye bɛziele ebia zo kɛ Mɛzaya Belemgbunli mɔɔ ɛnyelɛ ɛnnwu ye mɔɔ kɔ la wɔ awieleɛ mekɛ ɛhye anu. Kelaese ba a ɔngile kɛ ye ɛralɛ ne bapɛ nu ndɛndɛ; emomu ɔbalie mekɛ.—Mt 24:3.

Y

  • Yelelekɛm.

    Wulomu maanzinli bie mɔɔ wɔ Gilisi sɔlɔ nyiakɛ la. Pɔɔlo hɔle ɛkɛ wɔ ye ɛzonlenlɛ gyima ne anu, noko bɛangile kɛ ɔhanle edwɛkɛ ne wɔ Yelelekɛm anzɛɛ ɔhɔle ɛkɛ ne ala. (Wulo 15:19)—Nea Mok. B13.

  • Yidɔm.

    Duma bieko mɔɔ bɛvale bɛmaanle Yisɔ, Ayezeke ara nrenyia ne la ɛne. Yisɔ (Yidɔm) abozoamra hɔdɛnlanle Siyɛ azɛlɛ zo, mɔɔ le awoka ne mɔ mɔɔ wɔ Nyevile Wulera ne nee Aqaba Nyevile ne avinli la azo. Bɛvɛlɛle ɛkɛ ne Yidɔm. (Gyn 25:30; 36:8)—Nea Mok. B3 nee B4.

  • Yifa.

    Debie resee mɔɔ bɛzuzu la dodo nee ɛzuzudeɛ mumua ne, bɛfa bɛsuzu ma. Ɔ nee baate ɛzuzudeɛ mɔɔ bɛfa bɛsuzu debie mɔɔ le nzule la le ko, ɔti ɔle L 22. (Ɛzɛ 16:36; Yiz 45:10)—Nea Mok. B14.

  • Yifelaem.

    Dwosefi ara nrenyia mɔɔ tɔ zo nwiɔ la; nzinlii bɛvale duma ɛhye bɛdonle Yizilayɛ mbusua ne mɔ ko. Mɔɔ Yizilayɛma anu hyɛle la, bɛvale Yifelaem mɔɔ le abusua titili kpalɛ la bɛgyinlanle ɛkɛ ne bɛmaanle mbusua bulu belemgbunlililɛ ne amuala.—Gyn 41:52; Gyɛ 7:15.

  • Yifɔdo.

    Ɔle tɛladeɛ ekyi bie mɔɔ ɛsɔfo ne mɔ wula gua bɛ adɛladeɛ zo la. Ɛnee ɛsɔfo kpanyinli ne wula yifɔdo titili bie mɔɔ akɛnrazo aguzo ne mɔɔ awolɛ 12 mɔɔ sonle bolɛ duodua zo la beta ɔ nyunlu la. (Ɛzɛ 28:4, 6)—Nea Mok. B5.

  • Yilɛle.

    Mekɛ mɔɔ bɛvi Babelonia akɛlɛzonlenlɛ nu bɛrale la, duma mɔɔ bɛvale bɛvɛlɛle siane ne mɔɔ tɔ zolɛ 6 wɔ Dwuuma kalenda nwuanzanwuanza ne azo nee siane ne mɔɔ tɔ zolɛ 12 wɔ maanlema kalenda ne anu la ɛne. Ɔbɔ ɔ bo wɔ August avinli ɔkɔdwu September avinli. (Nih 6:15)—Nea Mok. B15.

  • Yiteyopea.

    Tete maanle bie mɔɔ wɔ Yigyibiti nyiakɛ la. Ɛnee ɛnɛ Yigyibiti nyiakɛ kpalɛ nee ɛnɛ Sudan sɔlɔ afoa nu boka nwo. Ɔdwu mekɛ ne bie a, bɛfa edwɛkɛkpɔkɛ ɛhye bɛgyinla ɛkɛ bɛmaa Hibulu edwɛkɛ “Kuhye.”—Ɛst 1:1.

  • Yizilayɛ.

    Duma mɔɔ Nyamenle vale maanle Gyekɔbo la. Ɔragyinlanle ɛkɛ ɔmaanle ɔ bo zo amra amuala wɔ mekɛ biala anu. Ɛnee bɛta bɛfɛlɛ Gyekɔbo amra mrenyia 12 ne abozoamra Yizilayɛ amra mrenyia, Yizilayɛ sua nu amra, Yizilayɛ menli (mrenyia) anzɛɛ Yizilayɛma. Eza bɛvale Yizilayɛ bɛvɛlɛle sɔlɔ mbusua bulu belemgbunlililɛ ne mɔɔ dele ɔ nwo vile nyiakɛ belemgbunlililɛ ne anwo la, na nzinlii bɛvɛlɛle Kilisienema mɔɔ bɛkpokpa bɛ la “Nyamenle Yizilayɛ ne.”—Gal 6:16; Gyn 32:28; 2Sa 7:23; Wulo 9:6.

  • Yufileti.

    Azule tendenle mɔɔ anwo hyia kpalɛ wɔ Ehyea nyiakɛ adɔleɛ, yɛɛ azule mgbole nwiɔ mɔɔ wɔ Mɛsɔpɔteemea la anu ko. Bɛlimoale bɛbɔle ye duma wɔ Gyɛnɛsese 2:14 kɛ azule nna ne mɔɔ wɔ Yidɛn la anu ko. Bɛta bɛfɛlɛ ye “Azule ne.” (Gyn 31:21) Ɛnee ɔla Yizilayɛma azɛlɛ ne sɔlɔ ɛweɛne zo. (Gyn 15:18; Yek 16:12)—Nea Mok. B2.

  • Yulem nee Tɛmem.

    Ɔle kɛ ma mɔɔ bɛgua la, ɛsɔfo kpanyinli ne fa ninyɛne ɛhye mɔ di gyima amaa bɛanwu Nyamenle ɛhulolɛdeɛ wɔ mekɛ mɔɔ maanlema ne kɛhyia edwɛkɛ bie mɔ anwo mualɛ wɔ Gyihova ɛkɛ la. Bɛfa Yulem ne nee Tɛmem ne bɛwula ɛsɔfo kpanyinli ne akɛnra zo enyinlike ne anu wɔ mekɛ mɔɔ ɔkɛwolo ɛdanlɛsua ne anu la. Ɔbayɛ kɛ ɔvi mekɛ mɔɔ Babelɔnoma zɛkyele Gyɛlusalɛm la, bɛanva bɛanli gyima bieko.—Ɛzɛ 28:30; Ni 7:65.

Z

  • Zayɔn; Zayɔn Boka.

    Duma mɔɔ bɛfa bɛfɛlɛ Gyibɛsema aranemgbole sua Gyibɛse mɔɔ ɛnee wɔ Gyɛlusalɛm nyiakɛ aduduleɛ boka bie azo la. Mekɛ mɔɔ Devidi lile zolɛ konim la, ɔzile ye belemgbunli sua ne wɔ ɛkɛ na bɛvɛlɛle ɛkɛ ne “Devidi Suakpole.” (2Sa 5:7, 9) Zayɔn rayɛle boka mɔɔ le nwuanzanwuanza titili maanle Gyihova wɔ mekɛ mɔɔ Devidi vale Ɛlɛka ne hɔle ɛkɛ la. Nzinlii, bɛvale duma ne bɛvɛlɛle ɛleka mɔɔ ɛzonlenlɛsua ne gyi wɔ Molaya Boka ne azo la noko, yɛɛ ɔyɛ a bɛfa bɛfɛlɛ Gyɛlusalɛm sua mumua ne. Bɛta bɛfa bɛdi gyima wɔ sɛkɛlɛneɛ adenle zo wɔ Kilisiene Giliki Ngɛlɛlera ne anu.—Ed 2:6; 1Pi 2:6; Ye 14:1.

  • Zive.

    Duma mɔɔ mɔlebɛbo ne bɛvale bɛvɛlɛle siane ne mɔɔ tɔ zolɛ nwiɔ wɔ Dwuuma kalenda nwuanzanwuanza ne anu nee siane ne mɔɔ tɔ zolɛ mɔtwɛ wɔ maanlema kalenda ne anu la ɛne. Ɔbɔ ɔ bo wɔ April avinli ɔkɔdwu May avinli. Bɛvɛlɛle ye Ayaa wɔ Dwuuma Talmud ne nee mbuluku gyɛne mɔɔ bɛhɛlɛle bɛ wɔ Babelɔn akɛlɛzonlenlɛ ne anzi la anu. (1Ar 6:37)—Nea Mok. B15.

  • Ziyɛse.

    Gilikima mɔɔ sonle nyamenle dɔɔnwo la nyamenle bedevinli ne duma. Wɔ Lesetela, bɛvonle bɛvɛlɛle Baanabase Ziyɛse. Tete ngɛlɛlera mɔɔ bɛnwunle bɛ wɔ ɛleka mɔɔ bikye Lesetela la ka “Ziyɛse ɛsɔfoma” nee “sɛnzɛne nyamenle Ziyɛse” anwo edwɛkɛ. Ɛnee bɛhɛlɛ meli ne mɔɔ Pɔɔlo vole nu wɔ Mɔleta bɔra ne azo la anwo “Ziyɛse Amra,” ɛhye kile mediema ndalɛ, Kaseta nee Pɔlese.—Gyi 14:12; 28:11.