Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

A5

Nyamenle Duma Ne Wɔ Giliki Ngɛlɛlera Ne Anu

Baebolo mbɔlɔba die to nu kɛ Nyamenle duma ne, mɔɔ bɛva Tetragrammaton (יהוה) ne bɛgyinla ɛkɛ ne bɛmaa ye la, finde fane kɛyɛ 7,000 wɔ mɔlebɛbo Hibulu Ngɛlɛlera ne anu. Noko menli dɔɔnwo te nganeɛ kɛ ɛnee ɔnvinde wɔ alimoa Kilisiene Giliki Ngɛlɛlera ne anu. Ɔlua ɛhye ati, bɛanva duma Gyihova bɛanli gyima wɔ Nrelenza Baebolo dɔɔnwo mɔɔ wɔ ɛkɛ ɛnɛ la anu wɔ mekɛ mɔɔ bɛlɛkile mɔɔ bɛfɛlɛ ye Ngyekyeleɛ Fofolɛ ne abo la. Saa edwɛkɛbohilelɛma ɛlɛkile edwɛkɛ mɔɔ vi Hibulu Ngɛlɛlera ne anu mɔɔ Tetragrammaton ne finde nu la abo bɔbɔ a, dɔɔnwo fa “Awulae” a di gyima a na bɛnva Nyamenle duma.

Ngɛlɛlera NwuanzanwuanzaEwiade Fofolɛ Ngilebɛbo ne ɛnyɛ mɔɔ bɛyɛ la bie. Ɔfa duma Gyihova ne ɔdi gyima fane 237 wɔ Kilisiene Giliki Ngɛlɛlera ne anu. Kolaa na bɛazi kpɔkɛ ɛhye la, edwɛkɛbohilelɛma ne zuzule ninyɛne nwiɔ mɔɔ hyia la anwo: (1) Tɛ mɔlebɛbo Giliki bɛsanloangɛlɛlera ne a bɛlɛ ye ɛnɛ a. Bɛwiele mɔlebɛbo ɛdeɛ ne la, yeanyɛ boɛ fee la ɔ nzi ɛvolɛ ɛya nwiɔ yɛɛ bɛhɛlɛle mɔɔ wɔ ɛkɛ ɛnɛ la anu apenle dɔɔnwo a. (2) Ɔkadwu zɔhane mekɛ ne la, bie a menli mɔɔ nleanle bɛsanloangɛlɛlera ne azo hɛlɛle bie la vale Giliki edwɛkɛkpɔkɛ Kyʹri·os, mɔɔ kile “Awulae” la ziele Tetragrammaton ne agyakɛ anu, anzɛɛ bɛnleanle bɛsanloangɛlɛlera mɔɔ bɛyɛ ye zɔ dɛba la azo a bɛhɛlɛle bie a.

Ewiade Fofolɛ Baebolo Ngilebɛbo Kɔmatii ne nyianle daselɛ kpalɛ mɔɔ kile kɛ Tetragrammaton ne vindele mɔlebɛbo Giliki bɛsanloangɛlɛlera ne anu la. Bɛvale bɛ kpɔkɛzilɛ ne bɛgyinlanle daselɛ ɛhye mɔ azo:

  • Ɛnee Tetragrammaton ne finde Hibulu Ngɛlɛlera ne mɔɔ bɛvale bɛlile gyima wɔ Gyisɛse nee ye ɛzoanvolɛma ne mekɛ zo la anu amuala. Dɛba ne, menli ekyi bie a zule edwɛkɛ ɛhye anwo kpolera a. Kɛkala mɔɔ bɛnwu ɛvoya mɔɔ limoa la anu Hibulu Ngɛlɛlera ne wɔ ɛleka bie mɔɔ bikye Qumran la, edwɛkɛ ɛhye anu ɛla ɛkɛ mɔɔ kpolerazulɛ biala ɛnle nwo a.

  • Wɔ Gyisɛse nee ye ɛzoanvolɛma ne mekɛ zo, Tetragrammaton ne eza vindele wɔ Hibulu Ngɛlɛlera ne mɔɔ bɛhilele ɔ bo bɛhɔle Giliki nu la anu. Wɔ ɛvoya dɔɔnwo anu, nwomama zuzule kɛ ɛnee Tetragrammaton ne ɛnle bɛsanloangɛlɛlera Giliki Septuagint ne, mɔɔ le Hibulu Ngɛlɛlera ne mɔɔ bɛhile ɔ bo bɛhɔ Giliki nu la anu. Wɔ ɛvoya 20 ne avinli nehane, nwomama nwunle Giliki Septuagint ne mɔɔ ɛnee wɔ ɛkɛ wɔ Gyisɛse mekɛ zo la azinli bie mɔɔ ɛhyɛ kpalɛ la. Ɛnee Nyamenle duma mɔɔ bɛhɛlɛ ye wɔ Hibulu ngɛlɛleramgbɔkɛ nu la wɔ zɔhane ngɛlata azinli ne mɔ azo. Yemɔti wɔ Gyisɛse mekɛ zo, ɛnee Nyamenle duma wɔ Ngɛlɛlera mɔɔ wɔ Giliki nu la anu. Noko akee, ɔkadwu ɛvoya mɔɔ tɔ zolɛ nna Y.M. anu la, ɛnee Nyamenle duma ɛnle bɛsanloangɛlɛlera Giliki Septuagint titili bie mɔ mɔɔ bie a le Codex Vaticanus nee Codex Sinaiticus la mbuluku ne mɔ anu, ɔvi Gyɛnɛsese kɔdwu Malakae (ɛleka mɔɔ ɛnee ɔfinde wɔ mɔlebɛbo bɛsanloangɛlɛlera ne mɔ anu la). Yemɔti ɔnyɛ nwanwane kɛ ɛnee Nyamenle duma ne ɛnle mɔɔ bɛfɛlɛ ye Ngyekyeleɛ Fofolɛ ne anzɛɛ Giliki Ngɛlɛlera ne foa ne mɔɔ wɔ Baebolo ne anu la anu edwɛkɛ biala mɔɔ bɛbɔle nwolɛ bane ɔvi zɔhane mekɛ ne mɔɔ ba la anu a.

  • Kilisiene Giliki Ngɛlɛlera mumua ne ka kɛ ɛnee Gyisɛse ta bɔ Nyamenle duma yɛɛ ɔlale ye ali ɔhilele awie mɔ. (Dwɔn 17:6, 11, 12, 26) Gyisɛse hanle ye wienyi kɛ: “Mera wɔ me Ze duma nu.” Eza ɔzile zolɛ kɛ ɔyɛle ye gyima ne wɔ ɔ “Ze duma nu.”—Dwɔn 5:43; 10:25.

    Gyisɛse hanle ye wienyi kɛ: “Mera wɔ me Ze duma nu.” Eza ɔzile zolɛ kɛ ɔyɛle ye gyima ne wɔ ɔ “Ze duma nu”

  • Kɛmɔ sunsum ne maanle bɛhɛlɛle Kilisiene Giliki Ngɛlɛlera ne bɛbokale Hibulu Ngɛlɛlera ne anwo la ati, bɛye Gyihova duma bɛfi nu arɛlevilɛ nu a, ɔbazɔho kɛ ɔ nee ɔ nwo ɛnyia. Kɛyɛ ɛvoya mɔɔ limoa Y.M. avinli, ɛdoavolɛ Gyemise hanle hilele mgbanyima mɔɔ wɔ Gyɛlusalɛm la kɛ: “Simɛyɔn ɛhilehile kɛzi Nyamenle limoale hakyile ɔ nye wɔ maanle maanle ne anu na ɔyele menli bie wɔ bɛ avinli ɔmaanle ye duma ne la anu wienyi.” (Gyima ne 15:14) Saa ɛvoya mɔɔ limoa la anu sonla biala ɛnze anzɛɛ ɛmbɔ Nyamenle duma ne a, anrɛɛ Gyemise ɛnrɛha ye zɔ.

  • Nyamenle duma ne mɔɔ bɛpɛ ye sinli la finde Kilisiene Giliki Ngɛlɛlera ne anu.Yekile 19:1, 3, 4, 6, Nyamenle duma wɔ edwɛkɛkpɔkɛ “Hallelujah” anu. Ɛhye vi Hibulu edwɛkɛ mɔɔ abo kile kɛ “Bɛye Gyaa Ayɛlɛ” la anu. “Gyaa” le Gyihova duma ne mɔɔ bɛpɛ ye sinli la. Aluma dɔɔnwo mɔɔ bɛvale bɛlile gyima wɔ Kilisiene Giliki Ngɛlɛlera ne anu la abo vi Nyamenle duma ne anu. Nɔhalɛ nu, mbuluku bie mɔ kilehile nu kɛ Gyisɛse mumua ne duma abo kile “Gyihova Le Ngoanelielɛ.”

  • Alimoa Dwuuma ninyɛne mɔɔ bɛhɛlɛle la kile kɛ Dwuu Kilisienema hɛlɛle Nyamenle duma wɔ bɛ mbuluku nu. Tosefta, mɔɔ le bɛ nloa anu mɛla mɔɔ bɛhɛlɛle, mɔɔ bɛwiele ye kɛyɛ ɛvolɛ 300 Y.M. la ka Kilisiene mbuluku mɔɔ bɛyelale bɛ wɔ Ɛnwomenlelielɛ kenle ne la anwo edwɛkɛ kɛ: “Bɛnye Edwɛkpakavolɛma nee minim [bɛsuzu kɛ yemɔ a le Dwuu Kilisienema] mbuluku ne mɔ bɛnvi senle nu. Bɛmaa bɛyela wɔ ɛleka mɔɔ bɛgua la, bɛyela mbuluku ne mɔ nee Nyamenle Duma mɔɔ wɔ nu la.” Buluku ko ne ala ka kɛ Galelinli Rabbi Yosé mɔɔ dɛnlanle aze wɔ ɛvoya nwiɔ Y.M. mɔlebɛbo la hanle kɛ, kenle gyɛne wɔ dapɛne ne anu, “awie pɛ Nyamenle Duma ne mɔɔ wɔ mbuluku ne mɔ anu la [bɛte ɔ bo kɛ ɔfale Kilisiene mbuluku nwo] ɔfa ɔsie na bɛyela mɔɔ ɛha la.”

  • Baebolo mbɔlɔba bie mɔ die to nu kɛ ɔzɔho kɛ ɛnee Nyamenle duma finde Hibulu Ngɛlɛlera ne anu edwɛkɛ mɔɔ bɛhwenle adwenle bɛhɔle zo wɔ Kilisiene Giliki Ngɛlɛlera ne anu la anu. Wɔ edwɛkɛtile “Tetragrammaton in the New Testament” abo, The Anchor Bible Dictionary ka kɛ: “Daselɛ bie mɔ kile kɛ ɛnee Tetragrammaton ne, mɔɔ le Nyamenle Duma ne, Yahweh, finde Ngyekyeleɛ Dɛba ne anu edwɛkɛ bie anzɛɛ kɔsɔɔti mɔɔ bɛhwenle adwenle bɛhɔle zo wɔ Ngyekyeleɛ Fofolɛ ne anu la anu wɔ mekɛ mɔɔ bɛlimoale bɛhɛlɛle Ngyekyeleɛ Fofolɛ ne la.” Abɔlɔba George Howard ka kɛ: “Kɛmɔ bɛhɛlɛle Tetragram ne wɔ Giliki Baebolo ne [Septuagint ne] mɔɔ ɛnee boka alimoa asɔne ne Ngɛlɛlera ne anwo la ati, yɛbahola yɛalie yɛali kɛ menli mɔɔ hɛlɛle Ngyekyeleɛ Fofolɛ ne la ɛlɛka Ngɛlɛlera ne anu edwɛkɛ a, bɛgyakyi Tetragram ne wɔ nu.”

  • Baebolo edwɛkɛbohilelɛma mɔɔ bɛliele bɛ bɛdole nu la vale Nyamenle duma lile gyima wɔ Kilisiene Giliki Ngɛlɛlera ne anu. Edwɛkɛbohilelɛma ɛhye mɔ bie yɛle zɔ kolaa na bɛayɛ Ewiade Fofolɛ Ngilebɛbo ne. Menli ɛhye mɔ nee bɛ gyima ne bie ɛne: A Literal Translation of the New Testament . . . From the Text of the Vatican Manuscript, mɔɔ Herman Heinfetter hɛlɛle la (1863); The Emphatic Diaglott, mɔɔ Benjamin Wilson hɛlɛle la (1864); The Epistles of Paul in Modern English, mɔɔ George Barker Stevens hɛlɛle la (1898); St. Paul’s Epistle to the Romans, mɔɔ W. G. Rutherford hɛlɛle la (1900); The New Testament Letters, mɔɔ J.W.C. Wand, London Ɛsɔfo kpanyinli ne hɛlɛle la (1946). Bieko, Pablo Besson mɔɔ hilele Baebolo ne abo wɔ Spanish nu wɔ ɛvoya 20 ne mɔlebɛbo la vale “Jehová” lile gyima wɔ Luku 2:15 nee Dwuudu 14, yɛɛ wɔ ɔbodwɛkɛ mɔɔ bo 100 mɔɔ wɔ ye Baebolo ngilebɛbo ne anu la anu, ɔhilele kɛ bie a kɛ bɛbɔ Nyamenle duma ne la ɛne. Mekɛ tendenle kolaa na bɛayɛ Baebolo ngilebɛbo zɔhane mɔ la, ɛnee Kilisiene Giliki Ngɛlɛlera ne mɔɔ wɔ Hibulu nu ɔvi ɛvoya 16 ne anu mɔɔ ba la, fa Tetragrammaton ne di gyima wɔ ɛleka dɔɔnwo. Wɔ German aneɛ ne anu angomekye, Baebolo kɛyɛ 11 fa “Gyihova” (anzɛɛ “Yahweh”) di gyima wɔ Kilisiene Giliki Ngɛlɛlera ne anu, yɛɛ nna fa duma ne boka “Awulae” anwo wɔ ekuku nu. German edwɛkɛbohilelɛma mɔɔ bo 70 la kɛlɛ Nyamenle duma ne wɔ ɔbodwɛkɛ nu anzɛɛ bɛka nwolɛ edwɛkɛ.

    Nyamenle duma wɔ Gyima ne 2:34The Emphatic Diaglott mɔɔ Benjamin Wilson hɛlɛle la anu (1864)

  • Baebolo ngilebɛbo mɔɔ wɔ aneɛ mɔɔ bo ɛya ko anu la fa Nyamenle duma ne di gyima wɔ Kilisiene Giliki Ngɛlɛlera ne anu. Africama, Native Americama, Asiama, Europema yɛɛ Pacific mbɔra zo amra dɔɔnwo ta bɔ Nyamenle duma ne wɔ bɛ aneɛ nu. (Nea aluma mɔɔ wɔ  mukelɛ 1998 nee 1999 la.) Deɛmɔti edwɛkɛbohilelɛma mɔɔ hilele Baebolo ɛhye mɔ abo la zile kpɔkɛ kɛ bɛbava Nyamenle duma ne bɛali gyima la nee ngilenu mɔɔ yɛva yɛmaa la le ko. Kilisiene Giliki Ngɛlɛlera ɛhye mɔ mɔɔ bɛhile ɔ bo la bie mɔ ɛra kenlensa ye, bie a le Rotuman Baebolo (1999), mɔɔ vale “Jihova” lile gyima fane 51 wɔ ngyehyɛnu 48 anu, nee Batak (Toba) ɛdeɛ ne (1989) mɔɔ bɛyɛle ye wɔ Indonesia, mɔɔ fa “Jahowa” di gyima fane 110 la.

    Nyamenle duma wɔ Maake 12:29, 30 wɔ edwɛkɛ mɔɔ bɛhilele ɔ bo wɔ Hawaii aneɛ bie anu la anu

Ɔda ali kɛ, yɛlɛ debie mɔɔ yɛkola yɛgyinla zo yɛsia yɛfa Nyamenle duma Gyihova yɛwula Kilisiene Giliki Ngɛlɛlera ne anu a. Ɛhye a menli mɔɔ hilele Ewiade Fofolɛ Ngilebɛbo ne abo la ɛyɛ a. Bɛdi Nyamenle duma ne eni kpole na bɛsulo kɛ bɛkɛye debie mɔɔ ɛnee wɔ mɔlebɛbo edwɛkɛ ne anu la bɛkɛvi nuhua.—Yekile 22:18, 19.