Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

 A2

Ninyɛne Mɔɔ Wɔ Baebolo Ɛhye Anu La

Bɛyele Ewiade Fofolɛ Ngilebɛbo Kilisiene Giliki Ngɛlɛlera ne wɔ Nrelenza nu wɔ 1950, yɛɛ bɛyele Ngɛlɛlera NwuanzanwuanzaEwiade Fofolɛ Ngilebɛbo ne amuala wɔ 1961. Ɔvi mekɛ zɔhane, kengavolɛma mgbe dɔɔnwo mɔɔ ka aneɛ mɔɔ bo 210 la ɛnyia nvasoɛ ɛvi Ngɛlɛlera Nwuanzanwuanza ɛhye mɔɔ bɛhile ɔ bo pɛpɛɛpɛ bɛvi mɔlebɛbo aneɛ ne mɔ anu noko ye ɛgengalɛ ɛnyɛ se la azo.

Noko wɔ ɛvolɛ mɔɔ bo 50 mɔɔ ɛpɛ nu la, aneɛ dɔɔnwo ɛhakyi. Ewiade Fofolɛ Baebolo Ngilebɛbo Kɔmatii ne mɔɔ wɔ ɛkɛ ne ɛnɛ la ɛnwu kɛ ɔhyia kɛ bɛfa aneɛ mɔɔ awie kenga ye ɛnɛ a ɔbaha ye ahonle la bɛdi gyima. Ɛhye ati, bɛva edwɛkɛ agbɔkɛ nee ngyinlazo bie mɔ bɛli gyima wɔ Baebolo ɛhye anu ɔlua bodane ɛhye mɔ ati:

  • Baebolo nu edwɛkɛ mɔɔ bɛmaa nuhua ɛla ɛkɛ. Bɛmaa edwɛkɛ bie mɔ mɔɔ bɛvale bɛlile gyima wɔ Baebolo bie mɔ anu la anu ɛla ɛkɛ wɔ Baebolo ɛhye anu. Kɛ neazo la, Baebolo bie mɔ vale edwɛkɛ “bɛbɔ ye meanubaka nu bɛku ye” lile gyima vale hilele kɛzi bɛhunle Gyisɛse wɔ amaneɛnwunlɛ baka ne azo la, mɔɔ ɔmaa bɛnyia adwenle kɛ bɛkyekyele ye meanubaka zo anzɛɛ bɛbɔle ye wɔ meanubaka nu la. Noko Baebolo ɛhye fa edwɛkɛ “bɛahu ye wɔ baka zo” di gyima kile kɛ Gyisɛse wule wɔ baka mɔɔ gyi ye senze la azo. Bɛva Hibulu edwɛkɛkpɔkɛ “Sheol” nee Giliki edwɛkɛkpɔkɛ “Hades” bɛli gyima wɔ Baebolo ne anu bɛhile alesama nla. Wɔ Baebolo bie mɔ anu, bɛhile Hibulu edwɛkɛkpɔkɛ “Sheol” nee Giliki edwɛkɛkpɔkɛ “Hades” abo kɛ “Ɛbolɔ.” Noko menli te “Ɛbolɔ” abo kɛ ɛleka mɔɔ ɛnyelɛ ɛnnwu ye mɔɔ mowuamra ɛkɛla kɔtɛnla la. Wɔ Baebolo ɛhye anu, bɛva edwɛkɛkpɔkɛ “Nla” bɛzie “Sheol” nee “Hades” agyakɛ anu bɛla adwenle mɔɔ ɛnee Baebolo kɛlɛvolɛma ne lɛ la ali. Edwɛkɛ agbɔkɛ “Sheol” nee “Hades” finde ɔbodwɛkɛ ne nee Edwɛkɛbohilelɛ ne anu.—Edwɛne 16:10; Nolobɔvo 9:10; Gyima ne 2:27, 31.

  • Amaa ɛgengalɛ ne anu ala ɛkɛ. Wɔ Baebolo ɛhye anu, yɛhakyi kɛzi bɛkɛlɛ Baebolo mbuluku bie mɔ aluma la amaa yɛ kengavolɛma ne anwu ye ndɛndɛ na ye ɛbɔlɛ anyɛ bɛ se. Kɛ neazo la, yɛhile Genesis abo kɛ Gyɛnɛsese na tɛ Mɔlebɛbo; yɛhile Exodus abo Ɛzɛdɔso na tɛ Adendulɛ; yɛhile Leviticus abo Lɛvitikɔso na tɛ Sɛlɛvolɛma; yɛhile Deuteronomy abo Ditilɔnomi na tɛ Mɛla ne yɛɛ yɛhile Judges abo Ndɛnebuavolɛma na tɛ Maanlebuvolɛma.

Ninyɛne gyɛne mɔɔ wɔ Baebolo ɛhye anu la:

Ɔbodwɛkɛ ekyi bie a wɔ Baebolo ngilebɛbo ɛhye anu a. Kɛ bɛhyehyɛ ɔbodwɛkɛ ne mɔ la ɛne:

  • “Anzɛɛ” Ndenle gyɛne mɔɔ bɛkola bɛkile edwɛkɛ ne abo bɛfi Hibulu, Elam anzɛɛ Giliki aneɛ nu mɔɔ bamaa adwenle ko ne ala mɔɔ wɔ nu la ala ali la.—Gyɛnɛsese 1:2, ɔbodwɛkɛ mɔɔ wɔ “gyimayɛlɛ tumi” anwo; Dwɔhyua 21:45, ɔbodwɛkɛ mɔɔ wɔ “ɛwɔkɛ la anu” anwo la.

  • “Anzɛɛ ɔkola ɔkile” Ndenle gyɛne mɔɔ bɛkola bɛkile edwɛkɛ ne abo kpalɛ noko ɔkile debie gyɛne la.—Gyɛnɛsese 21:6, “nee me bazele”; Zɛkalaya 14:21, “Keenanli.”

  • “Hibulu, Elam nee Giliki aneɛ nu” Mɔɔ bɛhile ɔ bo bɛvi Hibulu, Elam anzɛɛ Giliki aneɛ nu kɛ mɔɔ ɔkile la anzɛɛ ndelebɛbo mɔɔ wɔ mɔlebɛbo edwɛkɛ bie anu la.—Gyɛnɛsese 30:22, “ɔnrenzɛle”; Ɛzɛdɔso 32:9, “ɛsolo.”

  • Mɔɔ ɔ bo kile nee nwolɛ edwɛkɛ Mɔɔ aluma bie mɔ abo kile (Gyɛnɛsese 3:17, “Adam”; Ɛzɛdɔso 15:23, “Meela”); ninyɛne ɛlomboɛ nee ɛzuzudeɛ nwo edwɛkɛ (Gyɛnɛsese 6:15, “kubit”); dumagya ngilenu (Gyɛnɛsese 49:25, “Ɔvi”); edwɛkɛ mɔɔ baboa mɔɔ wɔ Mokanwo ne nee Edwɛkɛbohilelɛ ne anu la.—Gyɛnɛsese 37:35, “Nla”; Mateyu 5:22, “Gehenna.”

Foa ne mɔɔ wɔ ɔ nyunlu mɔɔ ati se “Nyamenle Edwɛkɛ Ne Mukenye” la maa yɛnwu Baebolo ne anu mɔlebɛbo ngilehilelɛ bie mɔ. “Baebolo Ne Anu Mbuluku Mɔɔ Bɛhyehyɛ,” “Baebolo Edwɛkɛ Agbɔkɛ Mɔɔ Bɛhyehyɛ” nee “Baebolo Edwɛkɛbohilelɛ” wɔ Baebolo ne anu edwɛkɛ ne anzi. Edwɛkɛbohilelɛ ne boa kengavolɛ ne maa ɔte edwɛkɛ fɔɔnwo bie mɔɔ bɛva bɛli gyima wɔ Baebolo ne anu la abo. Ninyɛne mɔɔ wɔ Mokanwo A ne anu la ɛne: “Baebolo Ngilebɛbo Nwo Ngyinlazo,” “ Ninyɛne Mɔɔ Wɔ Baebolo Ɛhye Anu La,” “Kɛ Ɔyɛle Mɔɔ Yɛnyianle Baebolo Ne La,” “Nyamenle Duma Ne Wɔ Hibulu Ngɛlɛlera Ne Anu,” “Nyamenle Duma Ne Wɔ Giliki Ngɛlɛlera Ne Anu,” “Ɛlɛka: Dwuda Nee Yizilayɛ Ngapezoma Nee Arelemgbunli” yɛɛ “Ninyɛne Titili Mɔɔ Sisile Gyisɛse Ɛbɛlabɔlɛ Nu La.” Mape, ɛlɛka nee ninyɛne gyɛne mɔɔ baboa Baebolo sukoavoma mɔɔ kulo kɛ bɛsukoa ninyɛne dɔɔnwo la wɔ Mokanwo B ne anu.

Wɔ Baebolo ne anu, buluku ko biala lɛ nuninyɛne mɔɔ adile nee nwolɛ ngyehyɛnu mɔɔ maa kengavolɛ nwu edwɛkɛ mɔɔ wɔ buluku ne amuala anu wɔ nu la. Ngɛlɛlera mɔɔ bɛhyehyɛ la wɔ mukelɛ ko biala avinli na ɔmaa bɛnwu Baebolo ngyehyɛnu gyɛne mɔɔ zɔho ye la.