Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

A1

Baebolo Ngilebɛbo Nwo Ngyinlazo

Bɛlimoale bɛhɛlɛle Baebolo ne wɔ tete Hibulu, Elam aneɛ nee Giliki nu. Ɛnɛ, Baebolo ne amuala anzɛɛ ye foa bie wɔ aneɛ mɔɔ bo 3,000 la anu. Menli dɔɔnwo mɔɔ kenga Baebolo ne la ɛnde aneɛ mɔɔ bɛlimoale bɛvale bɛhɛlɛle la abo, ɔti kyesɛ bɛgenga mɔɔ bɛhile ɔ bo la. Ngyinlazo boni mɔ a maa bɛnwu kɛzi ɔwɔ kɛ bɛkile Baebolo ne abo a, na kɛzi ngyinlazo ɛhye mɔ boale maanle bɛhilele Ngɛlɛlera NwuanzanwuanzaEwiade Fofolɛ Ngilebɛbo ne abo ɛ?

Bie mɔ baha kɛ saa bɛkile edwɛkɛkpɔkɛ ko biala abo kɛ mɔɔ ɔkile la a, ɔbamaa kengavolɛ ne ade edwɛkɛ ne abo kɛ mɔɔ ɔkile wɔ mɔlebɛbo aneɛ ne anu la. Noko tɛ mekɛ ne amuala a ɔle zɔ a. Suzu deɛmɔti ɔle zɔ la anu ekyi anwo nea:

  • Aneɛ biala ɛnle ɛkɛ mɔɔ ye aneɛmɛla, edwɛkɛ agbɔkɛ nee kɛzi bɛhyehyɛ ɛdendɛmunli la nee aneɛ gyɛne le ko a. Hibulu nwomanli S. R. Driver hɛlɛle kɛ aneɛ “le ngakyile wɔ bɛ aneɛmɛla nee ɛleka mɔɔ bɛ bo vi . . . yɛɛ kɛzi bɛka adwenle ngakyile bɛbɔ nu bɛhyehyɛ ɛdendɛmunli la anu.” Asolo kɛzi aneɛ biala dwenle ninyɛne nwo la. Nwomanli Driver toa zo kɛ, “Ɔti kɛzi bɛhyehyɛ ɛdendɛmunli wɔ aneɛ ngakyile nu la ɛnle ko.”

  • Aneɛ biala ɛnle ɛkɛ ɛnɛ mɔɔ ye edwɛkɛ agbɔkɛ nee ye aneɛmɛla nee Hibulu, Elam aneɛ nee Giliki ne mɔɔ bɛvale bɛhɛlɛle Baebolo ne la le ko a, ɔti Baebolo ne anu edwɛkɛkpɔkɛ ko biala mɔɔ bɛkile ɔ bo kɛ mɔɔ ɔkile la anu ɛnrɛla ɛkɛ anzɛɛ ɔdwu mekɛ ne bie bɔbɔ a ɔbahola yeahakyi ndelebɛbo ne.

  • Edwɛkɛkpɔkɛ anzɛɛ edwɛkɛ bie ndelebɛbo bahola ayɛ ngakyile, ɔbagyinla edwɛkɛ mɔɔ bɛlɛka la azo.

Edwɛkɛbohilelɛnli bie bahola ahile mɔlebɛbo aneɛ ne abo kɛ mɔɔ ɔkile ala la wɔ edwɛkɛ bie mɔ anu, noko ɔlɛyɛ ɛhye a, ɔwɔ kɛ ɔnea ye boɛ kpalɛ.

Kɛzi edwɛkɛkpɔkɛ ko biala mɔɔ bɛkile ɔ bo kɛ mɔɔ ɔkile ala la bahola amaa ndelebɛbo mɔɔ wɔ edwɛkɛ bie anu aminli la anwo neazo bie mɔ ɛne:

  • Ngɛlɛlera ne fa edwɛkɛ agbɔkɛ ‘da’ nee ‘lale’ di gyima kile nafelɛ nee ewule. (Mateyu 28:13; Gyima ne 7:60) Saa edwɛkɛ agbɔkɛ ɛhye mɔ fale ewule nwo a, Baebolo edwɛkɛbohilelɛma bahola ahile ɔ bo kɛ ‘da wɔ ewule nu’ amaa yeaboa kengavolɛ ne na ye adwenle nu anyɛ ye kesee.—1 Kɔlentema 7:39; 1 Tɛsalonaekama 4:13; 2 Pita 3:4.

  • Ɛzoanvolɛ Pɔɔlo vale edwɛkɛ bie lile gyima wɔ Ɛfɛsɛsema 4:14 mɔɔ bɛkola bɛkile ɔ bo kɛ mɔɔ ɔkile ala la kɛ “bɛlɛto mrenyia ma” la. Tete ɛdendɛdenle ɛhye fale kɛzi ɛnee bɛdua ma ɛdolɛ zo bɛsisi menli la anwo. Wɔ aneɛ dɔɔnwo anu, bɛkile ndonwo ɛhye abo kɛ mɔɔ ɔkile ala la a, bɛnrɛde ɔ bo. Edwɛkɛ ɛhye mɔɔ bɛhile ɔ bo kɛ “menli mɔɔ le mɛlɛbɛla” la maa bɛte ɔ bo kpalɛ.

  • Wulomuma 12:11, saa bɛkile Giliki edwɛkɛ mɔɔ bɛvale bɛlile gyima abo kɛ mɔɔ ɔkile ala la a, ɔkile “sunsum mɔɔ ɛlɛwu gbodogbodo.” Edwɛkɛ ɛhye ɛmmaa adwenle mɔɔ wɔ nu la ɛnla ali wɔ Nzema nu, ɔti bɛhile ɔ bo wɔ Baebolo ɛhye anu kɛ “sunsum ne ɛboa bɛ ɔmaa bɛbɔ mɔdenle.”

  • MATEYU 5:3

    Kɛ mɔɔ ɔkile wɔ Nzema nu la: “bɛdabɛ mɔɔ bɛdi sunsum nu ehyia”

    Adwenle mɔɔ wɔ nu: “bɛdabɛ mɔɔ bɛze bɛ sunsum nu ngyianlɛ la”

    Wɔ Gyisɛse Boka Zo Edwɛkɛ ne anu, ɔvale edwɛkɛ bie mɔɔ bɛta bɛkile ɔ bo kɛ “Nyilalɛ ɛha bɛdabɛ mɔɔ bɛdi sunsum nwo ehyia la” ɔlile gyima. (Mateyu 5:3, King James Version) Noko wɔ aneɛ dɔɔnwo anu, saa bɛkile edwɛkɛ ɛhye abo kɛ mɔɔ ɔkile la a nuhua ɛnla ɛkɛ. Wɔ edwɛkɛ bie mɔ anu, saa bɛkile ɔ bo kɛ mɔɔ ɔkile ala la a, ɔbahola yeahile kɛ “bɛdabɛ mɔɔ bɛdi sunsum nwo ehyia la” adwenle ɛnzi pi anzɛɛ bɛnlɛ anwosesebɛ yɛɛ bɛngola bɛnzi kpɔkɛ. Noko akee ɛnee Gyisɛse ɛlɛkilehile menli ne yeamaa bɛanwu kɛ bɛ nye balie a, ɔngyi bɛ nwonane nu ngyianlɛ mɔɔ bɛbali nwolɛ gyima la azo, emomu kɛ bɛbanwu kɛ bɛhyia Nyamenle adehilelɛ. (Luku 6:20) Ɔti saa bɛkile ɔ bo kɛ “bɛdabɛ mɔɔ bɛze bɛ sunsum nu ngyianlɛ” anzɛɛ “bɛdabɛ mɔɔ bɛze kɛ bɛhyia Nyamenle” la a, ɔmaa edwɛkɛ ne anu da ɛkɛ ne kɛ mɔɔ mɔlebɛbo ɛdeɛ ne de la.—Mateyu 5:3; The New Testament in Modern English.

  • Hibulu edwɛkɛkpɔkɛ mɔɔ bɛhile ɔ bo “nungulehwenlɛ” wɔ edwɛkɛ dɔɔnwo anu la nee Nzema edwɛkɛkpɔkɛ mɔɔ menli dɔɔnwo ze ye la le ko, kile kɛ ɛfa ɛya wɔ nɔhalɛ bie mɔɔ ɛ gɔnwo kpalɛ anli ammaa wɔ la anwo anzɛɛ ɛmaa ɛ nye abolo awie mɔ ninyɛne mɔɔ bɛlɛ la. (Mrɛlɛbulɛ 6:34; Ayezaya 11:13) Noko Hibulu edwɛkɛkpɔkɛ ne eza kile debie kpalɛ. Kɛ neazo la, bɛkola bɛfa bɛdi gyima bɛkile “mɔdenlebɔlɛ” mɔɔ Gyihova da ye ali wɔ ye azonvolɛ nwo anzɛɛ kɛzi ɔbɔ bɛ nwo bane la anzɛɛ kɛzi ‘ɔkulo kɛ bɛsonle ɔ ngomekye’ la anwo. (Ɛzɛdɔso 34:14; 2 Arelemgbunli 19:31; Yizikeɛle 5:13; Zɛkalaya 8:2) Eza bɛkola bɛfa bɛdi gyima bɛkile ‘mɔdenle’ mɔɔ ye azonvolɛ nɔhavoma bɔ wɔ Nyamenle nee ye ɛzonlenlɛ nwo anzɛɛ kɛzi ‘bɛtwe ɔ ti nungule’ la.—Edwɛne 69:9; 119:139; Nɔmbɛse 25:11.

  • Bɛta bɛkile Hibulu edwɛkɛkpɔkɛ yadh abo “ɛsalɛ,” noko wɔ edwɛkɛ bie anu, bɛkola bɛkile ɔ bo “tumi” anzɛɛ “atiakunlukɛnlɛma” yɛɛ ndenle ngakyile zo

    Hibulu edwɛkɛkpɔkɛ mɔɔ ta kile sonla sa la abo kola kile ninyɛne dɔɔnwo. Wɔ edwɛkɛ mɔɔ bɛlɛfa bɛali gyima la anu, edwɛkɛkpɔkɛ ɛhye bahola ahile “tumi” anzɛɛ “atiakunlukɛnlɛma.” (2 Samoɛle 8:3; 1 Arelemgbunli 10:13; Mrɛlɛbulɛ 18:21) Nɔhalɛ nu, bɛhile edwɛkɛkpɔkɛ ɛhye abo wɔ ndenle ngakyile mɔɔ bo 40 la azo wɔ Nzema Ngɛlɛlera NwuanzanwuanzaEwiade Fofolɛ Ngilebɛbo ne anu.

Ɔlua ninyɛne ɛhye mɔ ati, bɛlɛkile Baebolo ne abo a, bɛnva edwɛkɛkpɔkɛ ko ne ala bɛngile mɔlebɛbo edwɛkɛkpɔkɛ ko bie abo wɔ ɛleka biala mɔɔ ɔbavinde la. Ɔwɔ kɛ edwɛkɛbohilelɛnli fa adwenle kpalɛ di gyima amaa yeakpa ye aneɛ ne anu edwɛkɛ agbɔkɛ mɔɔ bahola ahile adwenle mɔɔ wɔ mɔlebɛbo edwɛkɛ ne anu kpalɛ la. Eza ɔwɔ kɛ ɔhyehyɛ ɛdendɛmunli ne mɔ wɔ adenle mɔɔ nee ye aneɛ ne aneɛmɛla ne le ko la azo, amaa edwɛkɛ ne ɛgengalɛ anyɛ se.

Mekɛ ko ne ala, ɔwɔ kɛ ɔkoati kɛ ɔbaha edwɛkɛ ne wɔ adenle fofolɛ zo yeamaa yeayɛ ngakyile kolaa. Edwɛkɛbohilelɛnli mɔɔ ɔlɛkile Baebolo ne abo a ɔka ye kɛ mɔɔ ɔdaye ɔte adwenle mɔɔ wɔ nu la abo la bahakyi ndelebɛbo mɔɔ wɔ edwɛkɛ ne anu la. Adenle boni azo? Edwɛkɛbohilelɛnli ne bahola ayɛ nvonleɛ ava kɛzi ɔte mɔlebɛbo edwɛkɛ ne abo la awula nuhua anzɛɛ bie a ɔbaye ninyɛne titili mɔɔ anwo hyia mɔɔ wɔ mɔlebɛbo edwɛkɛ ne anu la yeavi nu. Ɔti ɔwɔ nu kɛ awie kile Baebolo ne abo kɛ mɔɔ ɔdaye ɔte ɔ bo la a bie a ye ɛgengalɛ ɛnrɛyɛ se ɛdeɛ, noko ɔdwu mekɛ ne bie a ɛhye ɛnrɛmaa kengavolɛ ne ɛnrɛnwu nɔhalɛ ne mɔɔ wɔ edwɛkɛ ne anu la.

Edwɛkɛbohilelɛnli diedi bahola aha ye gyima ne. Kɛ neazo la, Mateyu 7:13 ka kɛ: “Adenle tɛtɛlɛ ne kɔ ɛzɛkyelɛ nu.” Bie a edwɛkɛbohilelɛma bie mɔ gyinlanle bɛ diedi zo a vale edwɛkɛkpɔkɛ “hɛɛle” lile gyima a na bɛanva Giliki edwɛkɛkpɔkɛ ne mɔɔ ɔ bo kile “ɛzɛkyelɛ” la bɛanli gyima.

Ɔwɔ kɛ edwɛkɛbohilelɛnli noko nwu ye kɛ bɛvale aneɛ mɔɔ menli dɔɔnwo mɔɔ le kɛ ɛyazovoma, mboaneneavolɛma nee fɛlɛkyevoma ka ye alehyenlɛ biala la a bɛhɛlɛle Baebolo ne a. (Nihɛmaya 8:8, 12; Gyima ne 4:13) Ɔti menli mɔɔ lɛ ahonle kpalɛ la te Baebolo mɔɔ bɛhile ɔ bo kpalɛ la anu edwɛkɛ ne abo ɔnva nwo kɛzi bɛde la. Menli anye die edwɛkɛ mɔɔ nuhua la ɛkɛ, bɛta bɛka na bɛte ɔ bo ndɛndɛ la anwo tɛla edwɛkɛ mɔɔ menli ɛnda ɛnga la.

Baebolo edwɛkɛbohilelɛma dɔɔnwo ɛli bɛ ti anwo ɛye Nyamenle duma Gyihova ne ɛvi Baebolo ne anu ɔnva nwo kɛ duma ne finde tete bɛsanloangɛlɛlera Baebolo ne mɔ anu la. (Nea Mokanwo A4.) Bɛva amodinli le kɛ “Awulae” bɛzie duma ne agyakɛ anu wɔ Baebolo dɔɔnwo anu, yɛɛ bie mɔ bɔbɔ ɛheda nɔhalɛ mɔɔ ɔde kɛ Nyamenle lɛ duma la azo. Kɛ neazo la, wɔ Baebolo bie mɔ anu, Gyisɛse asɔneyɛlɛ ne mɔɔ wɔ Dwɔn 17:26 kenga kɛ: “Mela wɔ ali mehile bɛ,” yɛɛ Dwɔn 17: 6 ka kɛ, “Mela wɔ ali mehile menli mɔɔ ɛvale bɛ . . . ɛmaanle me la.” Noko Gyisɛse asɔneyɛlɛ ne mɔɔ bɛhile ɔ bo nɔhalɛ nu la kenga kɛ: “Memaa bɛnwu wɔ duma,” yɛɛ “Mela wɔ duma ali mehile menli mɔɔ . . . ɛvale bɛ ɛmaanle me la.”

Kɛ mɔɔ bɛhile nu wɔ Nrelenza New World Translation ne mɔɔ limoa la mukenye ne anu la: “Yɛngile Ngɛlɛlera ne abo kɛ mɔɔ yɛte ɔ bo la. Yɛbɔ mɔdenle kɛ wɔ ɔ muala anu, yɛbahile ɔ bo kɛ mɔɔ edwɛkɛ ne kile ala la wɔ ɛleka mɔɔ ɛnɛ Nrelenza ɛdendɛdenle maa yɛkola yɛyɛ ye zɔ la yɛɛ ɛleka mɔɔ yɛkile ɔ bo zɔhane ala a ɔnrɛmaa adwenle mɔɔ wɔ nu la ɛnrɛminli la.” Ɛhye ati Ewiade Fofolɛ Baebolo Ngilebɛbo Kɔmatii ne ɛbɔ mɔdenle ɛnlea kɛ edwɛkɛ agbɔkɛ nee ɛdendɛsinli mɔɔ bɛfa bɛdi gyima la nee mɔlebɛbo aneɛ ne bayɛ ko, noko mekɛ ko ne ala, bɛkoati kɛ bɛbava edwɛkɛ agbɔkɛ mɔɔ bɛkenga a nuhua ɛnrɛla ɛkɛ la anzɛɛ adwenle mɔɔ wɔ nu la baminli la bɛali gyima. Ɔti ɔnyɛ se kɛ bɛbagenga Baebolo ne yɛɛ kengavolɛ ne bahola anyia anwodozo bɔkɔɔ kɛ bɛhile nuhua edwɛkɛ ne mɔɔ vi sunsum nu la abo nɔhalɛ nu.—1 Tɛsalonaekama 2:13.