Te ʼu Kupu Mo ʼOna Fakaʼuhiga ʼi Te Tohi-Tapu
A
Aga fakalialia.
ʼE haʼu mai te Fakakeleka asélgéïa. Pea ʼe fakaʼuhiga ki te talagataʼa mamafa ʼa he tahi ki te ʼu lao ʼa te ʼAtua, pea mo ina fai ʼaki he faʼahiga manatu pauʼu pea mo he fehiʼa. ʼE ko he faʼahiga manatu ʼe ha ai tana mole fakaʼapaʼapa peʼe ko tana meʼa noaʼi ʼosi te pule, mo te ʼu lao pea mo te ʼu pelesepeto. ʼE mole fakaʼuhiga te kupu ʼaia ki te ʼu kiʼi hala liliki.—Kal 5:19; 2Pe 2:7.
(Te ʼu) ʼAho fakamuli.
Ko te kupuʼi palalau ʼaia pea mo ʼihi atu, ohage la ko “te fakaʼosi ʼo te ʼu ʼaho,” ʼe fakaʼaogaʼi ʼi te ʼu lea fakapolofeta ʼo te Tohi-Tapu moʼo talanoa ki he temi pea ki te ʼu meʼa ka hoko ʼi muʼa ʼo te fakamau ʼa te ʼAtua ʼae neʼe fakakikite. (Esk 38:16; Tan 10:14; Gau 2:17) ʼO mulimuli ki te lea fakapolofeta, ʼe feala ke loaloaga te temi ʼaia ʼi he ʼu kiʼi taʼu peʼe fualoa age. ʼI te Tohi-Tapu, ʼe lahi age te fakaʼaogaʼi ʼo te kupuʼi palalau ʼaia moʼo talanoa ki “te ʼu ʼaho fakamuli” ʼo te tuʼu ʼaeni, lolotoga te ʼi heni fakapulipuli ʼa Sesu.—2Ti 3:1; Skp 5:3; 2Pe 3:3.
ʼAho Lahi ʼo Te Fakatapu.
Neʼe ko te ʼaho lahi neʼe fai ʼi te taʼu fuli moʼo fakamanatuʼi te fakamaʼa ʼo te fale lotu ʼae neʼe moamoagaʼi e te tagata ko Atioko Epifano. Neʼe kamata te ʼaho lahi ʼaia ʼi te ʼaho 25 ʼo Kiseleve pea neʼe fai lolotoga ʼaho ʼe valu.—Soa 10:22.
ʼAho Lahi ʼo Te ʼu Pane Hala Fakatupu.
Ko te ʼuluaki ʼaho lahi ʼi te ʼu ʼaho lalahi maʼuhiga ʼe tolu ʼae neʼe fai e te kau Iselaele ʼi te taʼu fuli. Neʼe kamata ʼi te ʼaho 15 ʼo Nisani, ʼi te ʼaho ake ʼo te Pasikate, pea neʼe hoko atu ia ʼaho ʼe fitu. Neʼe ko te pane hala fakatupu ʼae neʼe tonu pe ke kai ki ai te kau Iselaele, ke natou manatuʼi ai tanatou mavae mai Esipito.—Eke 23:15; Mko 14:1.
ʼAho Lahi ʼo Te ʼu Tapenakulo.
Neʼe toe higoa ko te ʼAho Lahi ʼo Te ʼu Pola, peʼe ko te ʼAho Lahi ʼo Te Tanaki. Neʼe fai ʼi te ʼaho 15 ki te ʼaho 21 ʼo te mahina Fakahepeleo ko Etanime. Neʼe fai te ʼaho lahi ʼaia ki te taʼukai, ʼi te fakaʼosi ʼo te temi ʼae neʼe gaueʼi ai te ʼu kele. Neʼe ko he temi neʼe fakafiafia ai te hahaʼi pea mo natou fakafetaʼi ki te haga ʼa Sehova ʼo tapuakinaʼi ʼanatou gaueʼaga. Lolotoga te ʼu ʼaho ʼaia, neʼe nonofo te hahaʼi ʼi te ʼu kiʼi pola, ke natou manatuʼi ai te mavae ʼa Iselaele mai Esipito. Neʼe kau te ʼaho lahi ʼaia ʼi te ʼu ʼaho lalahi ʼe tolu ʼae neʼe fakamaʼua ai ki te hahaʼi tagata ke natou olo ki Selusalemi moʼo fai te ʼu ʼaho lalahi ʼaia.—Lev 23:34; Est 3:4; Soa 7:2.
ʼAho ʼo Te Fakamau.
ʼE ko he ʼaho peʼe ko he temi kua ʼosi fakatuʼutuʼu, ʼe fakamauʼi ai e te ʼAtua he ʼu kutuga, peʼe ko he ʼu puleʼaga, peʼe ko te hahaʼi ʼo te malamanei. ʼI te temi ʼaia, ʼe feala ke pulihi ia natou ʼae kua fakatuʼā ki te mate, peʼe ʼe feala ke haofaki ai ʼihi pea mo natou maʼu te maʼuli heʼe gata. Neʼe talanoa ia Sesu Kilisito pea mo ʼana apositolo ki he “ ʼAho ʼo Te Fakamau” ka hoko mai anai, pea ʼe fakamauʼi ai anai te hahaʼi maʼuʼuli pea mo natou ʼo te temi muʼa ʼae kua mamate.—Mat 12:36.
ʼAho ʼo Te ʼu Faifakalelei.
Ko he ʼaho taputapu neʼe maʼuhiga ʼaupito ki te kau Iselaele pea neʼe toe fakahigoa ko Yom Kippour (ʼe haʼu mai te Fakahepeleo yôm hakkippourim, ko tona fakaʼuhiga “ ʼaho ʼae ʼe ʼaofi ai” te ʼu agahala), neʼe fai ʼi te ʼaho 10 ʼo Etanime (Tisili). Neʼe ko te ʼaho pe ʼaia ʼe tahi ʼi te taʼu neʼe hu ai te pelepitelo lahi ki te Potu Taputapu ʼAupito ʼo te tapenakulo, ʼo momoli te toto ʼo te ʼu sakilifisio maʼa ʼana agahala, mo te ʼu agahala ʼa te kau Levite pea mo te ʼu agahala ʼa te hahaʼi. Neʼe fakata ia te ʼu sakilifisio ʼaia ki te sakilifisio ʼa Sesu, ʼae neʼe ina fakamolemole katoa ai te ʼu agahala ʼa te malamanei tuʼa tahi ʼo talu ai pea mo fakafealagia ke fakatokatoka te hahaʼi mo Sehova. Neʼe ko he ʼaho neʼe fai ai he fakatahi taputapu mo sesunio pea neʼe ko he sapato neʼe mole tonu ke fai ai te ʼu gaue ʼo te ʼaho fuli.—Lev 23:27, 28; Gau 27:9; Kol 1:20; Hep 9:12.
ʼAiʼaga vino.
Neʼe ko he taga neʼe fai ʼaki te kiliʼi manu, ohage ko te kiliʼi tao peʼe ko te kiliʼi ovi. Neʼe ʼuʼutu te vino ki he ʼu ʼaiʼaga vino foʼou koteʼuhi, ʼaki te temi, ʼe fakatupu e te vino he kasa ʼo feala ai ke mahae te ʼu ʼaiʼaga vino ʼafeā. Kaʼe ʼe mafao te ʼu ʼaiʼaga vino foʼou pea ʼe mole mahae.—Sos 9:4; Mat 9:17.
Akaia.
ʼI te Koga Tohi-Tapu Fakakeleka Fakakilisitiano, neʼe ko he potu fenua neʼe puleʼi e te kau Loma ʼi te potu saute ʼo Keleka mo tona kolo muʼa ko Kolonito. Neʼe kau ki Akaia ia Peloponese katoa pea mo he koga ʼi te lotomalie ʼo Keleka.—Gau 18:12.
ʼAkau ʼamo.
Neʼe ko he koga ʼakau neʼe hili ki te ʼu fuga ʼuma ʼo he tahi pea neʼe tautau ki ai he ʼu kavega. Peʼe ko he koga ʼakau peʼe ko te koga papa ʼae neʼe ʼai ki te ʼu kia ʼo te ʼu manu ʼe lua (ʼi te agamahani neʼe ko he ʼu pipi) ʼi tanā toho he saliote peʼe ko he tahi meʼa gaue kele. Neʼe tautau fakaʼaogaʼi e te hahaʼi kaugana te ʼakau ʼamo moʼo ʼamo he ʼu kavega mamafa. Koia neʼe fakata te ʼakau ʼamo ki te popula peʼe ko te kaugana ki he tahi, ʼo feia pe mo te gaohi koviʼi ʼo he tahi pea mo te mamahi. Ko te toʼo kehe peʼe ko te maumauʼi ʼo te ʼakau ʼamo, neʼe ina fakata te fakaʼateainaʼi ʼo he tahi mai te popula, mo tona gaohi koviʼi pea mo tona fakagaueʼi kinakina.—Lev 26:13; Mat 11:29, 30.
ʼAkau masila.
Ko he koga ʼakau loa neʼe fakapipiki ki ai he moʼi ukamea neʼe fakaʼaogaʼi e te hahaʼi gaue kele moʼo hukiʼi pea mo taki he manu. ʼE fakata e te ʼakau masila te ʼu palalau ʼe fai e he tahi ʼe poto moʼo uga ia ia ʼae ʼe fagono ke ina tokagaʼi te tokoni poto ʼae ʼe fai age. Ko te ui ʼae ‘fakatutuʼu ki te ʼakau masila’ ʼe fakaʼuhiga ki te vitulo uigataʼa ʼae ʼe fakatutuʼu ki tona taki ʼaki te ʼakau masila, ʼo tupu ai tona lavea.—Gau 26:14; Tfm 3:31.
(Te) Ala.
Ko he kupu ʼe fakaʼaogaʼi ʼi te Tohi-Tapu ʼi hona aluʼaga fakata, moʼo fakaʼuhiga ki he faʼahiga fai peʼe ko he faʼahiga aga ʼe leleiʼia peʼe mole leleiʼia e Sehova. Ko natou ʼae neʼe liliu ko he ʼu tisipulo ʼa Sesu Kilisito, neʼe ui ʼe natou kau ki “Te Ala,” ko tona fakaʼuhiga neʼe fakatafito tonatou faʼahiga maʼuli ki tanatou tui kia Sesu Kilisito pea neʼe natou mulimuli ki tana faʼifaʼitaki.—Gau 19:9.
Alamaketone.
ʼE haʼu mai te kupu Fakahepeleo ko tona fakaʼuhiga “Moʼuga ʼo Mekito.” ʼE fakapipiki te kupu ʼaia ki “te tau ʼo te ʼaho lahi ʼo te ʼAtua te Mafimafi” ʼae ka fakatahitahi ai “te ʼu hau ʼo te kele katoa” ke natou tauʼi ia Sehova. (Fkh 16:14, 16; 19:11-21)—Vakaʼi te kupuʼi palalau TOE MAMAHI LAHI.
Alapate.
Ko te higoa ʼo te ʼu kiʼi ipu lolo magoni neʼe faʼu ʼaki te maka ʼe maʼu ovi ki te kolo ko Alapatesone, ʼi Esipito. ʼI te agamahani, neʼe fakamaʼu lelei te ʼu kiʼi ipu maka ʼaia moʼo taupau te moʼi lolo maʼugataʼa ʼaia. ʼAki te temi, neʼe toe fakahigoa feia te maka ʼae ʼe fakaʼaogaʼi moʼo faʼu te ʼu kiʼi ipu ʼaia.—Mko 14:3.
Alefa mo Omeka.
Ko te ʼu kupu ʼaia ʼe ko te ʼu mataʼi tohi ʼuluaki pea mo fakaʼosi ʼo te ʼalafapeti Fakakeleka, pea neʼe fakaʼaogaʼi tuʼa tolu ʼi te tohi ʼo Fakaha ohage ko he higoa fakatuʼulaga ʼo te ʼAtua. ʼI te ʼu vaega ʼaia ko te kupuʼi palalau “te Alefa mo te Omeka” ʼe tatau tona fakaʼuhiga mo te ʼu kupuʼi palalau ʼae ko “te ʼuluaki mo te fakamuli” pea mo “te kamataʼaga mo te fakaʼosiʼaga.”—Fkh 1:8; 21:6; 22:13.
Aleka ʼo te fuakava.
Neʼe ko he foʼi puha neʼe faʼu ʼaki te ʼakau ʼae ko te akasia pea neʼe kofu ʼaki te aulo. Neʼe tuku ʼi te Potu Taputapu ʼAupito ʼo te tapenakulo pea ki muli age ʼi te Potu Taputapu ʼAupito ʼo te fale lotu ʼae neʼe laga e Salomone. Neʼe ʼi ai tona tapunu aulo pea mo he ʼu kelupimi ʼe lua ʼe fehagaʼaki. Pea neʼe tuku ʼi loto te ʼu lauʼi maka ʼe lua ʼo te ʼu Folafola ʼe Hogofulu pea mo te tahi ʼu meʼa.—Teu 31:26; 1Ha 6:19; Hep 9:4.
Alekaselo.
Ko tona fakaʼuhiga “pule ʼo te kau ʼaselo.” Pea ʼi te Tohi-Tapu, ʼe mole fakaʼaogaʼi te kupu “alekaselo” ki he tokolahi. Koia, ʼaki te ʼu fakamahino ʼaia ʼe lua, ʼe ha mai ai ʼe ko te alekaselo pe ʼe tahi. Pea ʼe fakaha ʼi te Tohi-Tapu ko te higoa ʼo te alekaselo ʼaia ʼe ko Mikaele.—Tan 12:1; Suta 9; Fkh 12:7.
Aleopasi.
Ko te moʼuga maʼoluga ʼi Ateni, ʼi te potu noleto uesite ʼo te koga meʼa ʼe higoa ko Akolopolise. ʼE toe fakahigoa feia foki mo te fono ʼa te kau tuʼi fakamau ʼae neʼe fakatahitahi ai. Neʼe ʼave ki ai ia Paulo e te kau tagata faifilosofia Setoika mo Epikula, ke ina fakamahino te ʼu meʼa ʼae neʼe tui ki ai.—Gau 17:19.
ʼAletale.
Neʼe laga ke maʼoluga feʼauga pea neʼe faʼu ʼaki te kele peʼe ko he ʼu maka, peʼe ko he ʼu ʼakau neʼe kofu ʼaki te ukamea pea neʼe momoli ai e te hahaʼi he ʼu sakilifisio pea mo te iseso ʼi tanatou tauhi. ʼI te ʼuluaki faʼahi ʼo te tapenakulo pea mo te fale lotu neʼe ʼi ai he kiʼi “ ʼaletale aulo” ke momoli ai te iseso. Neʼe faʼu ʼaki he ʼu ʼakau neʼe kofu ʼaki te aulo. Pea neʼe ʼi ai he “ ʼaletale kapa” neʼe lahi age neʼe tuʼu ʼi te malaʼe ki te momoli ʼo te ʼu holokoseta. Neʼe toe lahi foki te fakaʼaogaʼi ʼo te ʼu ʼaletale ʼi te ʼu tauhi hala.—Eke 39:38, 39; 1Ha 6:20; Mat 5:23, 24; Luk 1:11; Gau 17:23.
Ameni.
“Fai pe ki ai,” peʼe “ ʼe mahino papau ia.” ʼE ko he kupu ʼe haʼu mai te kupu Fakahepeleo ʼaman, ko tona fakaʼuhiga “ ʼe agatonu, ʼe tuha mo te falala.” Neʼe ui e te hahaʼi “Ameni” mo kapau ʼe natou fakaʼio ki he fakapapau, peʼe ki he faikole, peʼe ki he palalau neʼe fai e he tahi. ʼI te tohi ʼo Fakaha, neʼe fakaʼaogaʼi ohage ko he higoa fakatuʼulaga ʼo Sesu.—Teu 27:26; 1Fm 16:36; Lom 1:25; Fkh 3:14.
Antikhristos.
ʼI te Fakakeleka, ʼe fakaʼuhiga te kupu ʼaia kia faʼahi ʼe lua. ʼE fakaʼuhiga kia ia ʼae ʼe fakafeagai kia Kilisito. Pea ʼe toe fakaʼuhiga ki he Kilisito loi, ko he tahi ʼe ina fia fetogi ia Kilisito. ʼE feala ke fakaʼaogaʼi te kupu ʼaia ki te hahaʼi, peʼe ki te ʼu kautahi, peʼe ki te ʼu kutuga fuli ʼae ʼe natou loi ʼo natou ui ʼe natou fakafofoga ia Kilisito peʼe natou lau ko natou te Mesia peʼe natou fakafeagai kia Kilisito mo ʼana tisipulo.—1So 2:22.
Apositasia.
ʼI te Fakakeleka (apostasia), ʼe fakaʼuhiga te kupu ʼaia ki te “fakamamaʼo mai.” ʼE toe fakaʼuhiga ki he tahi ʼe “mavae, peʼe ina liakī peʼe agatuʼu.” ʼI te Koga Tohi-Tapu Fakakeleka Fakakilisitiano, ʼe fakaʼaogaʼi tafito te kupu “apositasia” moʼo talanoa ʼo ʼuhiga mo natou ʼae ʼe natou liakī te tauhi moʼoni.—Taa 11:9; Gau 21:21; 2Te 2:3.
Apositolo.
Ko tona fakaʼuhiga “ko he tahi ʼe fekauʼi” pea neʼe fakaʼaogaʼi kia Sesu pea mo ʼihi ʼae neʼe fekauʼi moʼo tauhi te hahaʼi. Neʼe fakaʼaogaʼi tafito ki te ʼu tisipulo ʼa Sesu ʼae neʼe ina filifili ko he kiʼi kutuga ʼe toko 12 moʼona fakafofoga.—Mko 3:14; Gau 14:14.
Asélgéïa.—
Vakaʼi te kupuʼi palalau AGA FAKALIALIA.
ʼAselo.
ʼE haʼu mai te Fakahepeleo malʼakh pea mo te Fakakeleka aggélos. Pea ko te ʼu kupu ʼaia ʼe lua ko tona fakaʼuhiga “ ʼave logo” kaʼe ʼe fakaliliu ʼaki te kupu “ ʼaselo” moka ʼe fakahagahaga ki he ʼu ʼave logo fakalaumalie. (Sen 16:7; 32:3; Skp 2:25; Fkh 22:8) Ko te kau ʼaselo ʼe ko he ʼu laumalie malolohi, neʼe fakatupu e te ʼAtua fualoa ia muʼa ʼo te tagata. ʼE toe fakahigoaʼi natou ʼi te Tohi-Tapu ko “te kau miliate maʼoniʼoni,” “te ʼu foha ʼo te ʼAtua,” pea mo “te ʼu fetuʼu ʼaho.” (Teu 33:2; Sop 1:6; 38:7) Neʼe mole fakatupu ia natou ʼaki te fealagia ʼae ke natou fanauʼi he tahi ʼu ʼaselo kaʼe neʼe fakatupu takitokotahi ia natou. Pea ko tonatou kaugā malie ʼe ko te toko teau miliona tupu. (Tan 7:10) ʼE fakaha ʼi te Tohi-Tapu ʼe ʼi ai ʼonatou higoa pea ʼe kehekehe ʼonatou ʼulugaaga, kaʼe ʼe natou fakafisi ʼaki he agavaivai ke fai age kia natou he atolasio pea tokolahi ʼe mole natou fia fakaha ʼonatou higoa. (Sen 32:29; Luk 1:26; Fkh 22:8, 9) ʼE kehekehe ʼonatou tuʼulaga pea mo ʼanatou gaue ʼae neʼe hinoʼi natou ki ai. ʼE kau ki ai mo tanatou gaue ia muʼa ʼo te hekaʼaga fakahau ʼo Sehova, mo tanatou fakaha ʼana logo, mo tanatou tokoni ki te ʼu kaugana ʼa Sehova ʼae ʼe ʼi te kele, mo tanatou fakahoko te ʼu fakamau ʼa te ʼAtua, pea mo tanatou lagolago ki te fakamafola ʼo te logo lelei. (2Ha 19:35; Ps 34:7; Mat 4:11; Luk 1:30, 31; Fkh 5:11; 14:6) ʼI te ka haʼu ʼe natou lagolago anai kia Sesu ki te tau ʼo Alamaketone.—Fkh 19:14, 15.
Asia.
ʼI te Koga Tohi-Tapu Fakakeleka Fakakilisitiano, neʼe ko he potu fenua neʼe puleʼi e Loma ʼae neʼe kau ki ai ia te potu uesite ʼo Tulukia ʼo te temi nei, ʼo toe feia aipe ki ʼihi motu ohage la ko Samosi pea mo Patemosi. Pea ko tona kolo muʼa neʼe ko Efeso.—Gau 20:16; Fkh 1:4.
ʼAtu Pou ʼo Salomone.
ʼI te temi ʼo Sesu, neʼe ko he haʼeleʼaga neʼe ʼaofi ʼi te potu esite ʼo te malaʼe ʼo te fale lotu. Ki te manatu ʼa te tokolahi neʼe faʼu te faʼahi ʼaia lolotoga te laga ʼo te fale lotu ʼo Salomone. Neʼe haʼele ai ia Sesu ʼi “te temi momoko” pea neʼe toe fakatahitahi ai te kau ʼuluaki Kilisitiano moʼo tauhi ki te ʼAtua.—Soa 10:22, 23; Gau 5:12.
E
Efalate.
ʼE ko te vai tafe ʼae ʼe lahi pea mo maʼuhiga age ʼi te potu saute uesite ʼo Asia, pea ʼe ko te tahi ʼi te ʼu vai tafe maʼuhiga ʼe lua ʼi Mesopotamia. ʼE ʼuluaki talanoa ki ai ia Senesi 2:14, he neʼe kau ʼi te ʼu vai tafe ʼe fa ʼi Eteni. ʼE tau fakahigoaʼi ko “te Vai Tafe.” (Sen 31:21) Pea neʼe ko te tuʼakoi ʼi te potu noleto ʼo te telituale ʼae neʼe foaki ki Iselaele.—Sen 15:18; Fkh 9:14; 16:12.
Enuke.
ʼE fakaʼuhiga tafito ki he tagata kua toʼo tona koga tapu. ʼI te agamahani, ko te faʼahiga tagata ʼaia neʼe hinoʼi ke gaue ʼi te ʼu fale hau, ko ni tagata faifekau peʼe ke natou tokakaga ki te ʼu meʼa ʼa he fineʼaliki pea mo te tahi ʼu ʼohoana ʼo te hau. ʼE toe fakaʼuhiga ia te kupu ʼaia ki he tagata, neʼe mole ko he enuke moʼoni, kaʼe ko he tagata faifekau maʼuhiga neʼe hinoʼi ke tokaga ki te ʼu gaue ʼa te fale hau. Pea ʼi hona aluʼaga fakata, ʼe talanoa ki he tahi ʼe ko he ‘enuke ʼuhi ko te Puleʼaga,’ ko he tahi ʼe lotololomi, ke feala ke lahi age tana fai te gaue ʼa te ʼAtua.—Mat 19:12; Esi 2:15; Gau 8:27.
(Te kau) Etiopea.
ʼE natou ʼomai mai Etiopea, ʼae neʼe ko he puleʼaga ʼafeā ʼi te potu saute ʼo Esipito, neʼe kau ʼi tona telituale te taupotu ʼo te potu saute ʼo Esipito ʼi totatou temi pea mo te vaelua ʼo te potu noleto ʼo te fenua ko Sutani ʼi totatou temi.—Gau 8:27.
F
Faifakalauʼakau.
ʼE pipiki ki te akonaki ʼae ʼe ui, moka mate he tahi, ʼe kei maʼuli tona laumalie, pea ʼe feala ke palalau mo natou ʼae ʼe maʼuli, tafito ʼaki te tokoni ʼa he tahi ʼe felogoi mo natou. ʼI te Fakakeleka, ʼe ko te kupu pharmakia pea ʼe fakaʼuhiga ki te fakaʼaogaʼi ʼo he ʼu toloke. ʼAki te temi, neʼe fakaʼuhiga ki te faifakalauʼakau koteʼuhi ʼi te temi muʼa neʼe fakaʼaogaʼi e te hahaʼi te ʼu toloke ʼi tanatou faitumoe lolotoga tanatou gaohi meʼa fakatemonio.—Kal 5:20; Fkh 21:8.
Faitoka.
Ka tohi ʼaki he mataʼi tohi lahi, ʼe fakaʼuhiga ki te maloloʼaga ʼo te hahaʼi fuli ʼo te malamanei. ʼI te Fakahepeleo ko “Shéol” pea ʼi te Fakakeleka, ko “Hadès.” ʼI te Tohi-Tapu, ʼe fakaʼaogaʼi te kupu ʼaia moʼo talanoa ki he koga meʼa fakata peʼe ko he aluʼaga, ʼe kua gata ai te ʼu gaue ʼa he tahi pea ʼe mole kei ina iloʼi he meʼa.—Tnk 9:10; Gau 2:31.
Faitotonu.
ʼI te Tohi-Tapu, ʼe fakaʼuhiga ki te meʼa ʼae ʼe lelei peʼe kovi ʼo mulimuli ki te manatu ʼa te ʼAtua.—Sen 15:6; Teu 6:25; Sof 2:3; Mat 6:33.
Fakaalamea.
Ko he lea ʼe hage ko te Fakahepeleo pea ʼe tatau te ʼalafapeti ʼae ʼe nā fakaʼaogaʼi. ʼI te kamata neʼe palalauʼi tafito e te kau Alamea, kaʼe ki muli age neʼe liliu ko te lea ʼae neʼe palalauʼi e te hahaʼi fuli ʼo te ʼu puleʼaga Asilia mo Papiloni ʼi ʼanatou felogoi pea mo tanatou faikoloa. Pea neʼe ko te lea ʼaia neʼe fakaʼaogaʼi ʼi te ʼu tohi ʼae neʼe momoli e te Puleʼaga ʼo Pelesia. (Est 4:7) Ko ʼihi koga ʼo te ʼu tohi ʼa Esetalasi, mo Selemia, pea mo Taniela neʼe tohi ʼi te Fakaalamea. Pea ʼe ʼi ai ʼihi kupu Fakaalamea ʼe fakaʼaogaʼi ʼi te Koga Tohi-Tapu Fakakeleka Fakakilisitiano.—Est 4:8–6:18; 7:12-26; Sel 10:11; Tan 2:4, lua koga–7:28; Mko 14:36; Gau 9:36.
Fakahemala.
ʼI te Tohi-Tapu, ʼe fakaʼuhiga ki he tahi ʼe ina fetogi tana manatu pea mo lotomamahi ʼuhi ko tona faʼahiga maʼuli ʼafeā, peʼe ko ʼana agakovi, peʼe ko tana mole lava fai hana fakatuʼutuʼu. Ka fakahemala moʼoni he tahi, ʼe ʼi ai ʼona fua lelei ʼo fetogi ai tana aga.—Mat 3:8; Gau 3:19; 2Pe 3:9.
Fakahepeleo.
Ko te lea ʼa te kau Hepeleo, te hakoga ʼo Apalahamo. ʼI te temi ʼo Sesu, neʼe maʼu ʼi te lea Fakahepeleo te ʼu kupusiga palalau Fakaalamea pea neʼe ko te lea ʼae neʼe palalauʼi e Kilisito pea mo ʼana tisipulo. (Gau 26:14)—Vakaʼi te kupu HEPELEO.
Fakailoga.
Ko he meʼa, peʼe ko he aga, peʼe ko he aluʼaga, peʼe ko he meʼa fakapunamaʼuli ʼe hoko, pea ʼe ʼi ai tona fakaʼuhiga ki te temi ʼaeni peʼe ko te temi ka haʼu.—Mat 24:3; Fkh 1:1.
Fakakeleka.
Ko te lea ʼae ʼe palalauʼi e te hahaʼi ʼo te fenua ko Keleka.
Fakamalaʼia.
ʼE fakaʼuhiga ki te fakamatakuʼi peʼe ko he faitutuku ki he tahi peʼe ki he meʼa. ʼE mole tatau ia mo te laukovi peʼe ko te ita kovi. ʼE ko te tala ʼo he folafola peʼe ko te fakakikite ʼo ʼuhiga mo he meʼa ʼe kovi, pea ka fai e te ʼAtua peʼe ko he tahi neʼe fakagafua age ke ina fai, ʼe liliu ia ko he lea fakapolofeta ʼe malohi.—Sen 12:3; Fka 22:12; Mko 11:21; Kal 3:10.
Fakamaʼu.
ʼI te Tohi-Tapu, ko te fakamaʼu ʼe ko he meʼa ʼe fakaʼaogaʼi moʼo fakailoga te haʼuʼaga ʼo he pepa pea mo tona moʼoni (neʼe tau fai te fakailoga ʼaia ʼi he moʼi kele). ʼAki te faʼahiga fai ʼaia, neʼe iloʼi ai neʼe haga he tahi ʼo avahi te pepa peʼe ko ʼihi atu ʼu meʼa ohage ko he matapa peʼe ko he fale maka neʼe fakamaʼu. Ko te ʼu fakamaʼu ʼafeā neʼe faʼu ʼaki te maka, peʼe ko te ivuale peʼe ko te ʼakau pea neʼe togi ai he ʼu mataʼi tohi peʼe ko he ʼu pāki. ʼI hona aluʼaga fakata, ʼe fakailoga he meʼa ʼaki he fakamaʼu moʼo fakaha tona haʼuʼaga, peʼe ko tona moʼoni, peʼe ke taupau fufu.—Mat 27:66; Fkh 5:1.
Fakamauʼaga.
ʼI te agamahani, neʼe ko he faiakonakiʼaga neʼe tuʼu ʼi tuʼa, neʼe maʼoluga, pea neʼe ʼi ai he ʼu mata tuʼuga. Neʼe feala ke palalau mai ai te kau pule, ʼi ʼonatou hekaʼaga, ki te hahaʼi kaugā malie pea mo fakaha te ʼu tonu ʼae neʼe natou fai. Ko “te fakamauʼaga ʼa te ʼAtua” pea mo “te fakamauʼaga ʼa Kilisito” ʼe nā fakata te fakatuʼutuʼu ʼa Sehova moʼo fakamauʼi te malamanei.—Lom 14:10; 2Ko 5:10; Soa 19:13.
Fakanofo.
ʼI te Fakahepeleo ko tona fakaʼuhiga ʼe vali peʼe takai he tahi peʼe ko he meʼa ʼaki te lolo. Neʼe fai te faʼahi ʼaia moʼo fakaha tona kua foaki katoa ki he gaue makehe. ʼI te Koga Tohi-Tapu Fakakeleka Fakakilisitiano, ʼe toe fakaʼuhiga ki te foaki ʼae ʼo te laumalie maʼoniʼoni kia natou ʼae neʼe filifili ki te maʼuli ʼi selo.—Eke 28:41; 1Sa 16:13; Luk 4:18; Gau 10:38; 2Ko 1:21.
Fakaʼosi ʼo te tuʼu ʼo te ʼu faʼahiga meʼa.
ʼE fakaʼuhiga ki te temi ʼae ka iku leva ki te fakagata ʼo te tuʼu ʼo te ʼu faʼahiga meʼa ʼaeni ʼe puleʼi e Satana. ʼE toe hoko foki lolotoga te fakaʼosi ʼo te tuʼu ʼaeni ia te ʼi heni ʼa Kilisito. ʼI te takitaki ʼa Sesu, ʼe haga anai te kau ʼaselo ʼo “toʼo kehe te hahaʼi agakovi mai te hahaʼi faitotonu” pea mo natou matehi ia natou. (Mat 13:40-42, 49) Neʼe fia iloʼi e te ʼu tisipulo ʼa Sesu te temi ʼaia ʼo te “fakaʼosi.” (Mat 24:3) ʼI muʼa ʼo tana toe liliu ki selo, neʼe ina fakapapauʼi age kia natou ʼe nofo anai mo natou ʼo kaku ki te temi ʼaia.—Mat 28:20.
Fakapapau.
ʼE fakaʼuhiga ki he fakapapau ʼe fai e he tahi ki te ʼAtua ʼe ina fakahoko anai he meʼa, peʼe ina momoli anai hona molaga peʼe ko he meʼa ʼofa, peʼe ina fai anai he gaue makehe, peʼe ʼe mole ina fai anai he ʼu meʼa logo la ʼe mole kovi tona fai. ʼE toe fakaʼuhiga ki he ʼu palalau ʼe fai e he tahi moʼo fakamoʼoni ki he meʼa, peʼe moʼo fakaha ʼe ina fai anai peʼe kailoa he meʼa. ʼI te agamahani, ʼe fai ki he tahi ʼe maʼoluga, tafito ki te ʼAtua. Neʼe fakamoʼoni e Sehova te fuakava ʼae neʼe ina fai mo Apalahamo ʼaki tana fai he fakapapau.—Sen 14:22; Mat 5:33; Hep 6:16, 17.
Fakatagi pupuhi.
ʼE ko he meʼa maholo ukamea pea neʼe toe fakaʼaogaʼi moʼo fai he ʼu fakatokaga. ʼI hona aluʼaga fakata, ʼe tautau pupuhi te ʼu fakatagi pupuhi moka tala te ʼu fakamau ʼa Sehova peʼe ko he tahi ʼu aluʼaga makehe ʼe fakahoko e te ʼAtua.—1Ko 15:52; Fkh 8:7–11:15.
Fakatuʼuake.
Ko te fakatuʼuake mai te mate. Ko te kupu Fakakeleka anastasis ʼe fakaʼuhiga ki he tahi ʼe “tuʼu ake.” ʼI te Tohi-Tapu, ʼe talanoa ai ki te toko hiva ʼae neʼe fakatuʼuake, ʼo kau ai mo te fakatuʼuake ʼo Sesu ʼae neʼe fakahoko e Sehova ʼAtua. Logo la neʼe fakahoko e Elia, mo Eliseo, mo Sesu, mo Petelo pea mo Paulo ʼihi fakatuʼuake, kaʼe ʼe mahino ia neʼe natou lava fai te ʼu milakulo ʼaia ʼaki pe te malohi ʼo te ʼAtua. Ko te fakatuʼuake ʼo “te kau faitotonu pea mo te kau heʼe faitotonu” ʼi te kele ʼe ʼaoga tafito ki te fakahoko ʼo te fakatuʼutuʼu ʼa te ʼAtua. (Gau 24:15) ʼE toe talanoa ʼi te Tohi-Tapu ki te fakatuʼuake ʼae ki selo pea ʼe higoa ko “te ʼuluaki” fakatuʼuake, ʼae ʼe kau ki ai te ʼu tehina ʼo Sesu ʼae kua fakanofo ʼaki te laumalie maʼoniʼoni.—Flp 3:11; Fkh 20:5, 6; Soa 5:28, 29; 11:25.
Falaone.
Ko te higoa fakatuʼulaga ʼo te ʼu hau ʼo Esipito. ʼI te Tohi-Tapu, ʼe fakaha te ʼu higoa ʼo te ʼu falaone ʼe toko nima (ko Sisake, mo So, mo Tilaka, mo Neko pea mo Ofala), kaʼe ʼe mole fakaha te ʼu higoa ʼo ʼihi atu, ohage la ko natou ʼae neʼe felogoʼi mo Apalahamo, mo Moisese pea mo Sosefo.—Eke 15:4; Lom 9:17.
Fale lotu.
Ko te fale ʼae neʼe tuʼu ʼi Selusalemi ke tauhi ai te kau Iselaele ki te ʼAtua, ʼo fetogi ia te tapenakulo fehikitaki. Ko Salomone ʼae neʼe ina laga te ʼuluaki fale lotu pea neʼe maumauʼi e te kau Papiloni. Pea ko Solopapele ʼae neʼe ina laga te lua fale lotu ʼi te ʼosi liliu mai ʼa te kau Iselaele mai tanatou ʼaunofo ʼi Papiloni. Ki muli age neʼe toe laga e Helote Lahi. ʼI ʼihi vaega, ʼe higoa ko te “ ʼapi” peʼe ko te “fale.”—Mat 21:13; Luk 11:51; 1Fm 29:1; 2Fm 2:4; Mat 24:1.
Fale maka fakamanatu.
ʼE ko te fale maka ʼae neʼe tuku ki ai te sino ʼo he tahi kua mate. ʼI te Fakakeleka, ʼe ko te kupu mnêméïon, pea ʼe haʼu mai te kupu ʼae ko tona fakaʼuhiga “manatuʼi.” ʼE ha mai ai ʼe toe manatuʼi anai ia ia ʼae kua mate.—Soa 5:28, 29.
Faliseo.
Ko he magaʼi lotu maʼuhiga ʼo te Lotu Sutea ʼi te temi ʼo te kau ʼuluaki Kilisitiano. Neʼe mole hifo mai te kau Faliseo mai te hologa fakapelepitelo, kaʼe neʼe natou mulimuli fakalelei ki te Lao, ʼi te ʼu kiʼi meʼa liliki fuli, pea mo natou toe fakamaʼuhigaʼi mo te ʼu talatisio ʼae neʼe ʼave gutu. (Mat 23:23) Neʼe mole he meʼa neʼe natou tali mai te kau Keleka, pea ʼi tanatou iloʼi lelei te Lao pea mo te ʼu talatisio, neʼe natou puleʼi te hahaʼi. (Mat 23:2-6) Neʼe toe kau ʼihi ʼi te Sanetualio. Neʼe natou tautau fakafihiʼi ia Sesu ʼo ʼuhiga mo te mulimuli ki te Sapato, mo te ʼu talatisio pea mo tana fakatahi mo te kau agahala mo te hahaʼi tanaki tukuhau. Neʼe liliu ʼihi ko he kau Kilisitiano, ohage la ko Saulo mai Talesi.—Mat 9:11; 12:14; Mko 7:5; Luk 6:2; Gau 26:5.
Fasiga nima.
Ko tona loa neʼe kamata mai te tuli nima ki te kauʼi tuhi lotomalie ʼo te nima. Neʼe fakaʼaogaʼi mahani e te kau Iselaele ia he fasiga nima neʼe satimeta 44,5. Kaʼe neʼe natou toe fakaʼaogaʼi foki he tahi fasiga nima neʼe loa age, neʼe satimeta 51,8.—Sen 6:15; Fkh 21:17.
Felaveʼi fakasino heʼe ʼaoga.
ʼE haʼu mai te kupu Fakakeleka pornéïa, pea ʼe fakaʼuhiga ki te ʼu felaveʼi fakasino heʼe ʼaoga fuli pe. ʼE kau ki ai te tono, mo te agapaomutu, mo te ʼu felaveʼi fakasino ʼa he foʼi toko lua ʼe mole heʼeki ʼohoana, mo te faitagata peʼe ko te faifafine pea mo te ʼu felaveʼi fakasino mo te ʼu manu. ʼI te tohi ʼo Fakaha, ʼe fakaʼaogaʼi te kupuʼi palalau ʼaia ʼi hona aluʼaga fakata ki he fafine ʼe faifeʼauʼaki ʼi te faʼahi ʼo te lotu, ʼe higoa ko “Papiloni Lahi.” ʼE fakaʼuhiga ki tana fakatahi mo te kau takitaki ʼo te malamanei ke ina maʼu mai ai te malohi pea mo te ʼu koloa. (Fkh 14:8; 17:2; 18:3; Mat 5:32; Gau 15:29; Kal 5:19)—Vakaʼi te kupuʼi palalau HAHAʼI PAOMUTU.
Fetuʼu ʼaho.
ʼE ko te fetuʼu fakamuli ʼaia ʼe ha ʼi muʼa ʼo te hopo ake ʼa te laʼa pea ʼe ina toe fakaha foki ia he ʼaho foʼou.—Fkh 22:16; 2Pe 1:19.
Foha ʼo Tavite.
Neʼe tau fakaʼaogaʼi te kupuʼi palalau ʼaia ʼo ʼuhiga mo Sesu. Neʼe iloga ai ʼe ko Ia ʼae ʼe ina maʼu te tofiʼa ʼo te fuakava ʼo te Puleʼaga ʼae ʼe tonu ke maʼu e he tahi ʼe hifo mai ia Tavite.—Mat 12:23; 21:9.
Foha ʼo te tagata.
ʼE maʼu te kupuʼi palalau ʼaia tuʼa 80 ʼape ʼi te ʼu Evaselio. ʼE fakaʼuhiga kia Sesu Kilisito pea ʼe fakaha ai, ʼi tana tupu kakano, neʼe liliu ko he tagata kaʼe mole ko he ʼaselo neʼe ina haga pe ʼo kofuʼi he sinoʼi tagata. ʼE toe fakaha mai ai ʼe fakahoko anai e Sesu te lea fakapolofeta ʼae ʼe tuʼu ia Taniela 7:13, 14. ʼI te Koga Tohi-Tapu Fakahepeleo, neʼe fakaʼaogaʼi te kupu ʼaia kia Esekiele pea mo Taniela, ʼo fakaha lelei ai te kehekehe ʼo te ʼu tagata ʼave logo ʼaia ʼae ʼe mamate pea mo te ʼAtua ʼae neʼe ina foaki age kia naua te logo ʼae neʼe nā tala.—Esk 3:17; Tan 8:17; Mat 19:28; 20:28.
Foʼi Solia ʼo Te Hau Loma.
Neʼe natou leʼohi te Hau ʼo Loma. ʼAki te temi, neʼe natou liliu ko he kutuga solia malohi ʼae neʼe feala ke natou lagolago ki he hau peʼe natou fakahifo.—Flp 1:13.
Fuakava.
Ko he fakapapau ʼe fai e te ʼAtua pea mo te tagata peʼe ko he foʼi toko lua ke nā fai peʼe mole nā fai he meʼa. ʼI ʼihi temi neʼe ko he tokotahi pe ʼae neʼe tonu ke ina fakahoko ia te fakapapau. Pea ʼi ʼihi temi neʼe tonu kia naua ke nā fakahoko ia te fakapapau. ʼI te Tohi-Tapu ʼe talanoa ai ki te ʼu fuakava neʼe fai e te ʼAtua mo te tagata, pea mo te ʼu fuakava neʼe fai e te tagata, peʼe ko te ʼu telepi, peʼe ko te ʼu puleʼaga peʼe ko he ʼu kutuga. Pea ko te ʼu fuakava ʼae neʼe maʼuhiga ʼi te ʼu fuakava ʼaia, ʼe ko te fuakava ʼae neʼe fai e te ʼAtua mo Apalahamo, te fuakava mo Tavite, te fuakava mo te puleʼaga ʼo Iselaele (fuakava ʼo te Lao), pea mo te fuakava mo te Iselaele ʼa te ʼAtua (fuakava foʼou).—Sen 9:11; 15:18; 21:27; Eke 24:7; 2Fm 21:7; Luk 22:29; Gau 3:25; 2Ko 3:6; Hep 8:6.
Fuʼu ʼakau ʼo te maʼuli.
Ko he fuʼu ʼakau neʼe tuʼu ʼi te ʼoloto ʼo Eteni. ʼE mole ui ʼi te Tohi-Tapu ko he tahi neʼe kai ki tona fua neʼe feala ai ke maʼuli ʼo heʼe gata. Kaʼe neʼe ina fakata te fakapapau ʼa te ʼAtua ke ina foaki te maʼuli heʼe gata kia natou ʼae neʼe ina fakagafua ke natou kai ki tona fua. ʼI te tohi ʼo Fakaha, ʼe ko he fakata ʼo te fakatuʼutuʼu ʼa te ʼAtua moʼo fakafealagia ke maʼuli ai ʼihi.—Sen 2:9; 3:22; Fkh 2:7; 22:19.
H
Hahaʼaga fulumeto.
Ko te potu ʼae ʼe haha ai te fulumeto moʼo toʼo kehe te tegaʼi fulumeto mai tona kili. Pea ʼi ʼihi temi neʼe haha ai te olose pea mo ʼihi atu meʼa. Neʼe fai nima ʼaki te koga ʼakau, kaʼe ka lahi te fulumeto neʼe fai ʼaki he ʼu saliote peʼe ko he tahi meʼa neʼe toho e te ʼu manu. Neʼe molomoloki e te saliote ia te fulumeto ʼae neʼe folahi ʼi te hahaʼaga, pea neʼe folahi ʼi he koga kele lapa mo maʼoluga pea neʼe agi ai te matagi.—Lev 26:5; Isa 41:15; Mat 3:12.
Hadès.
ʼE ko te kupu Fakakeleka ʼaia, pea ʼi te Fakahepeleo ʼe ko te kupu “Shéol.” Pea moʼo fakaha lelei ʼe fakaʼuhiga ki te maloloʼaga ʼae ʼe olo fuli ki ai te hahaʼi, ʼe fakaliliu ʼaki te kupu “Faitoka” (ʼaki he mataʼi tohi lahi).—Vakaʼi te kupu FAITOKA.
(Te ʼu) Heʼe.
ʼE ko he ʼu kiʼi manu ʼe feoloʼaki fakatahi ki he ʼu koga meʼa pea mo kaugā malie. ʼI te Lao ʼa Moisese, neʼe ko he ʼu manu neʼe maʼa pea neʼe feala hona kai. Moka kai e te ʼu kiʼi manu ʼaia ia meʼa fuli, ʼo lahi ai te maumau, neʼe ui ʼe ko he tautea.—Eke 10:14; Mat 3:4.
Heʼe maʼa.
ʼE feala ke fakaʼuhiga ki te ʼuli ʼi te faʼahi fakasino peʼe ko te maumauʼi ʼo te ʼu lao ʼo ʼuhiga mo te aga ʼae ʼe tonu ke fai. Kaʼe ʼi te Tohi-Tapu, ʼe tautau fakaʼuhiga ki te meʼa ʼae ʼe mole lelei peʼe ʼe mole maʼa, ʼo mulimuli ki te Lao ʼa Moisese. (Lev 5:2; 13:45; Gau 10:14; Efe 5:5)—Vakaʼi te kupu MAʼA.
Helemesi.
Ko te ʼatua Keleka, pea ʼe ko te foha ʼo te ʼatua ko Seusi. ʼI Lisitia, neʼe fakahigoaʼi hala e te hahaʼi ia Paulo ko Helemesi, he neʼe ui ko te ʼatua ʼaia ʼe ko te tagata ʼave logo ʼo te ʼu ʼatua pea ʼe ko te ʼatua ʼo te poto palalau.—Gau 14:12.
Helote.
Ko te higoa fakafamili ʼo te ʼu hau ʼae neʼe pule ki te kau Sutea pea neʼe fakanofo natou e te puleʼaga ʼo Loma. Neʼe ko Helote Lahi te ʼuluaki hau. ʼE iloa te hau ʼaia he neʼe ina toe laga te fale lotu ʼi Selusalemi pea neʼe ina fakatotonu ke tamateʼi te tamaliki ʼi tana kumi ʼae ke matehi ia Sesu. (Mat 2:16; Luk 1:5) Ko Helote Akelausi pea mo Helote Atipasi, te ʼu foha ʼo Helote Lahi, neʼe fakanofo naua ke nā puleʼi he ʼu koga fenua ʼo te puleʼaga ʼo tanā tamai. (Mat 2:22) Ko Atipasi neʼe higoaʼi ko te “hau,” pea ʼe ko ia ʼae neʼe pule lolotoga te ʼu taʼu ʼe tolu vaelua ʼo te minisitelio ʼa Kilisito, ʼo kaku ki te temi ʼae ʼe talanoa ki ai ia Gaue kapite 12. (Mko 6:14-17; Luk 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Gau 4:27; 13:1) Hili ʼaia, ko Helote Akilipa 1, mokopuna ʼo Helote Lahi, neʼe matehi ia ia e te ʼaselo ʼa te ʼAtua, ʼi tana ʼosi pule ʼi he kiʼi temi pe. (Gau 12:1-6, 18-23) Neʼe ko tona foha leva, ia Helote Akilipa 2, ʼae neʼe pule ʼo kaku ki te temi ʼae neʼe agatuʼu ai te kau Sutea ki Loma.—Gau 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.
(Natou ʼae ʼe lagolago ki te faʼahi ʼo) Helote.
Neʼe toe higoaʼi natou ko te hahaʼi ʼa Helote. Neʼe natou faʼufaʼu te faʼahi fakapolitike neʼe lagolago ki te ʼu fakatuʼutuʼu fakapolitike ʼa te kau Helote ʼae neʼe pule kaʼe neʼe natou fakalogo ki te Puleʼaga Loma. Neʼe lagi kau ʼihi Satuseo ki te faʼahi fakapolitike ʼaia. Neʼe fakatahi te hahaʼi ʼa Helote pea mo te kau Faliseo moʼo fakafeagai kia Sesu.—Mko 3:6.
Hepeleo.
Ko te kupu neʼe fakaʼaogaʼi ʼuluaki kia Apalamo (Apalahamo), ke fakakehekeheʼi ia ia mo te kau Amolite, ʼae neʼe maʼuʼuli ʼi ʼona tafaʼaki. Ki muli age, neʼe fakaʼaogaʼi leva moʼo talanoa ki te hakoga ʼo Apalahamo ʼi tona mokopuna ko Sakopo.—Sen 14:13; Eke 5:3.
Hili te ʼu nima ki.
Neʼe hili te ʼu nima ki he tahi moʼo fakanofo ia ia ki he gaue makehe peʼe ke tapuakinaʼi, peʼe ke fakamalolo ia ia peʼe ke ina maʼu he fealagia mai te laumalie maʼoniʼoni.—Fka 27:18; Gau 19:6; 1Ti 5:22.
Holokoseta.
ʼE ko he sakilifisio manu neʼe tutu ʼi te ʼaletale ko he molaga katoa maʼa te ʼAtua. Pea neʼe mole he koga ʼo te manu (vitulo, ovi tagata, tao tagata, kulukulu, lupe mui) neʼe taʼofi e te kau atolasio.—Eke 29:18; Lev 6:9; Hep 10:6.
Huipi.
ʼI te temi ʼo Sesu, ko te ʼu huipi ʼae neʼe fakaʼaogaʼi moʼo tauteaʼi te hahaʼi, neʼe ʼi ai he ʼu fuaʼi lopa ukamea peʼe ko he ʼu moʼi hui masila.—Soa 19:1.
I
ʼI heni.
ʼI ʼihi fakamatala ʼi te Koga Tohi-Tapu Fakakeleka Fakakilisitiano, ʼe fakaʼuhiga te kupu ʼaia ki te ʼi heni ʼa Sesu Kilisito ʼi tona ʼuhiga hau, ʼo kamata mai te temi ʼae neʼe fakanofo hau fakapulipuli ai, ʼo liliu ko te Hau Fakamesia, ʼo kaku ki te ʼu ʼaho fakaʼosi ʼo te tuʼu ʼo te ʼu faʼahiga meʼa ʼaeni. Ko te ʼi heni ʼa Kilisito ʼe mole fakaʼuhiga ki tana haʼu pea mo mavae fakavilivili atu aipe. Kaʼe ʼe fakaʼuhiga ia ki he temi loaloaga mo makehe.—Mat 24:3.
Ilikume.
Ko he potu fenua ʼi te noleto uesite ʼo Keleka, neʼe puleʼi e Loma. Neʼe faifolau pea mo faifakamafola ia Paulo ʼo kaku ki ai, kaʼe ʼe mole fakaha mai pe neʼe faifakamafola ʼi Ilikume peʼe ʼi te ʼu tafaʼaki.—Lom 15:19.
Iselaele.
Ko te higoa ʼaia neʼe foaki age e te ʼAtua kia Sakopo. Neʼe liliu leva ʼo fakaʼuhiga ki tona hologa katoa, ʼi he temi pe. Neʼe tautau fakahigoaʼi te hologa ʼo te ʼu foha ʼe toko 12 ʼo Sakopo ko te ʼu foha ʼo Iselaele, peʼe ko te ʼapi ʼo Iselaele, peʼe ko te hahaʼi (tagata) ʼo Iselaele, peʼe ko te kau Iselaele. Neʼe toe higoaʼi te ʼu telepi ʼe hogofulu ʼo te puleʼaga noleto ko Iselaele, ʼae neʼe mavae kehe mai te puleʼaga saute. Ki muli age leva, neʼe fakaʼaogaʼi te higoa ʼaia ki te kau Kilisitiano fakanofo, “te Iselaele ʼa te ʼAtua.”—Kal 6:16; Sen 32:28; Gau 4:10; Lom 9:6.
Iseso.
Neʼe fai te iseso ʼaki te ʼu meʼa magoni. Neʼe fakaʼaogaʼi te ʼu meʼa magoni ʼe fa moʼo fai te iseso ʼae neʼe tutu ʼi te tapenakulo pea mo te fale lotu. Neʼe tutu ʼi te uhu mo te poʼuli ʼi te ʼaletale ʼo te iseso ʼae neʼe ʼi te Potu Taputapu. Pea ʼi te ʼAho ʼo Te ʼu Faifakalelei, neʼe tutu ʼi te Potu Taputapu ʼAupito. Neʼe fakata e te iseso te ʼu faikole ʼa te ʼu kaugana agatonu, ʼae neʼe tali e te ʼAtua. Neʼe mole fakamaʼua ke fakaʼaogaʼi e te kau Kilisitiano ia te iseso.—Eke 30:34, 35; Lev 16:13; Fkh 5:8.
Iseso hina.
ʼE fakaʼuhiga ki te toʼi ʼo ʼihi fuʼu ʼakau ʼae ʼe ko te faʼahiga ʼakau Boswellia. Moka tutu te toʼi ʼaia ʼe magoni. Pea neʼe fakaʼaogaʼi ʼi te teuteuʼi ʼo te iseso taputapu ʼae neʼe tutu ʼi te tapenakulo pea mo te fale lotu. Neʼe toe momoli te iseso hina fakatahi mo ʼihi atu ʼu molaga pea neʼe hili ki te ʼu pane ʼae neʼe molagaʼi ʼi te Potu Taputapu.—Eke 30:34-36; Lev 2:1; 24:7; Mat 2:11.
Isope.
Ko he ʼakau, ʼe manifi ʼona vaʼa pea ʼe ʼi ai ʼona lau, neʼe fakaʼaogaʼi moʼo afuhi te toto peʼe ko te vai moka fai te ʼu toʼotoʼoga ʼo te fakamaʼa. Ko te ʼu kupu Fakakeleka pea mo Fakahepeleo ʼae ʼe fakaʼaogaʼi ʼi te Tohi-Tapu, ʼe feala ke fakaʼuhiga ki he ʼu faʼahiga ʼakau kehekehe. Ia Soane 19:29, ʼe lagi ko te ʼakau ʼae ʼe higoa ko te marjolaine ʼae neʼe ʼai ki he vaʼa peʼe ko te ʼakau ʼae ko te doura, koteʼuhi ʼe loa ʼona kauʼi ʼakau ʼo feala ai ke aʼu ki te gutu ʼo Sesu te kana ʼae neʼe palapalaʼi ʼaki te vino.—Hep 9:19.
K
Kaho.
ʼE fakaʼuhiga ki ni ʼakau ʼe tutupu ʼi te ʼu koga meʼa ʼae ʼe palapala. Pea ko te faʼahiga kaho ʼae ʼe tau talanoa ki ai ʼi te Tohi-Tapu ʼe ko te Arundo donax.—Mat 27:29; Fkh 11:1.
(Te kau) Kaletea.
Neʼe ko te hahaʼi ʼae neʼe maʼuʼuli ʼi te ʼu koga fenua ʼae ʼi te ʼu tafaʼaki ʼo te ʼu vai tafe ko Tikeli pea mo Efalate. ʼI te temi muʼa, ko te kolo maʼuhiga ʼo te kau Kaletea neʼe ko Ule, te kolo ʼae neʼe tupu ai ia Apalahamo.—Gau 7:4.
(Te kau) Keleka.
ʼE fakaʼuhiga ki te hahaʼi ʼae neʼe tutupu ʼi Keleka pe neʼe ʼomai ʼonatou famili mai ai. ʼI te Koga Tohi-Tapu Fakakeleka Fakakilisitiano, ʼe toe fakaʼuhiga te kupu ʼaia ki te hahaʼi fuli ʼae ʼe mole Sutea, peʼe kia natou ʼae neʼe palalau ʼi te lea Fakakeleka pea mo mulimuli ki te ʼu agaʼi fenua Keleka.—Soe 3:6; Soa 12:20.
(Te kau) Kelupimi.
Ko he kau ʼaselo ʼe maʼoluga ʼonatou tuʼulaga pea ʼe makehe te ʼu gaue ʼae ʼe natou fai. ʼE natou kehekehe pe natou mo te kau selafimi.—Sen 3:24; Eke 25:20; Isa 37:16; Hep 9:5.
Kilia.
Ko te mahaki kovi ʼo te kili. ʼI te Tohi-Tapu, ʼe mole gata pe ki te mahaki ʼae ʼe iloʼi ia ʼaho nei, kaʼe ko te faʼahiga kilia ʼae neʼe feala ke pikisia ai te tagata, mo te ʼu mutuʼi meʼa pea mo te ʼu ʼapi.—Lev 14:54; Luk 5:12.
Kiliʼi fulumeto.
Neʼe ko te meʼa ʼae neʼe ina puipui ia te tegaʼi fulumeto. Neʼe toʼo kehe ia te tegaʼi fulumeto mai tona kili ʼi te temi ʼae neʼe haha ai ia te fulumeto. Pea neʼe tau fakaʼaogaʼi te kupu “kiliʼi fulumeto” moʼo fakata he meʼa ʼe mole maʼuhiga peʼe fehiʼaʼinaʼi.—Ps 1:4; Mat 3:12.
Kilisito.
Ko te higoa fakatuʼulaga ʼo Sesu, ʼe haʼu mai te kupu Fakakeleka Khristos, pea ʼi te Fakahepeleo neʼe fakaliliu ʼaki te kupu “Mesia,” peʼe “Fakanofo.”—Mat 1:16; Soa 1:41.
Kilisitiano.
Ko he higoa neʼe foaki e te ʼAtua ki te ʼu tisipulo ʼa Sesu Kilisito.—Gau 11:26; 26:28.
Kokelekasio.
Ko he kutuga ʼe fakatahitahi ʼaki he fakatuʼutuʼu ʼe tahi peʼe ki he gaue makehe. ʼI te Koga Tohi-Tapu Fakahepeleo neʼe fakahagahaga tafito ki te puleʼaga ʼo Iselaele. ʼI te Koga Tohi-Tapu Fakakeleka Fakakilisitiano ʼe fakaʼuhiga ki te ʼu kokelekasio takitahi kaʼe ʼe tautau fakaʼuhiga ki te ʼu kokelekasio Fakakilisitiano fuli.—1Ha 8:22; Lom 16:5; 1Ko 10:32.
L
Lao.
Ka tohi ʼaki he mataʼi tohi lahi, ʼe fakaʼuhiga ki te Lao ʼa Moisese peʼe ki te ʼu ʼuluaki tohi ʼe nima ʼo te Tohi-Tapu. Ka tohi ʼaki he mataʼi tohi veliveli, ʼe feala ke fakaʼuhiga ki he lao ʼo te Lao ʼa Moisese peʼe ki he pelesepeto ʼe haʼu mai he lao.—Fka 15:16; Teu 4:8; Mat 7:12; Kal 3:24.
Lao ʼa Moisese.
Ko te Lao ʼae neʼe foaki e Sehova ki Iselaele ʼaki ia Moisese ʼi te toafa ʼo Sinai, ʼi te taʼu 1513 I.M.T.S. Ko te ʼu ʼuluaki tohi ʼe nima ʼo te Tohi-Tapu ʼe tau fakaʼuhiga ki te Lao.—Mat 5:17; Luk 24:44.
Laumalie.
Ko te kupu “laumalie” ʼe ko te fakaliliu ʼo te kupu Fakahepeleo rouaḥ pea mo te kupu Fakakeleka pneuma, ʼae ʼe lahi ʼonā fakaʼuhiga. Pea ʼe fakahagahaga fuli ki he meʼa ʼe fakapulipuli pea mo he malohi ʼe gaue. ʼI te Fakahepeleo mo te Fakakeleka, ʼe fakaʼaogaʼi te ʼu kupu ʼaia moʼo talanoa ki (1) te matagi, (2) te malohi ʼae ʼe gaue ʼi te tagata pea mo te ʼu manu, (3) te malohi ʼae ʼe ina uga te loto ʼo he tahi ke palalau peʼe ke ina fai he ʼu gaue, (4) te ʼu palalau ʼe haʼu mai he tahi ʼe fakapulipuli, (5) te ʼu ʼaselo mo te ʼu laumalie kovi, pea (6) te malohi ʼo te ʼAtua, peʼe ko tona laumalie maʼoniʼoni.—Eke 35:21; Ps 104:29; Mat 12:43; Luk 11:13.
Laumalie maʼoniʼoni.
ʼE ko te malohi fakapulipuli ʼo te ʼAtua, ʼae ʼe ina fakaʼaogaʼi moʼo fakahoko tona finegalo. ʼE maʼoniʼoni koteʼuhi ʼe haʼu mai ia Sehova, ʼae ʼe maʼa pea mo faitotonu tukupau, pea ʼuhi he ʼe fakaʼaogaʼi e te ʼAtua moʼo fakahoko te meʼa ʼae ʼe maʼoniʼoni.—Luk 1:35; Gau 1:8.
Lea fakapolofeta.
ʼE ko he logo ʼe haʼu mai te ʼAtua, ʼe ina fakaha ai peʼe ina tala tona finegalo. Pea ʼe toe feala ke fakaʼuhiga ki he akonaki ʼo ʼuhiga mo he aga ʼe tonu ke fai, peʼe ko he fakatotonu ʼa te ʼAtua, peʼe ko hana fakamau, peʼe ko te tala ʼo he meʼa ka hoko.—Mat 13:14; 2Pe 1:20, 21.
Lepetone.
ʼI te temi ʼae neʼe tohi ai te Koga Tohi-Tapu Fakakeleka Fakakilisitiano, neʼe ko te foʼi piesi Sutea neʼe mole faʼa maʼuhiga pea neʼe fai ʼaki te kapa.—Mko 12:42; Luk 21:2; te ʼu nota.
Levi, Levite.
Ko te tolu foha ʼo Sakopo ʼae neʼe ina maʼu ʼaki ia tona ʼohoana ko Lea. Neʼe toe higoa feia mo te telepi. Neʼe liliu ʼona foha ʼe toko tolu, ia Kelesone, mo Koate pea mo Melali ʼo faʼufaʼu te ʼu kalasi tafito ʼe tolu ʼo te telepi ʼo Levi. Neʼe toe kau ki te telepi ʼaia te kau pelepitelo. ʼI ʼihi temi, ko te kupu “Levite” ʼe fakaʼuhiga ki te telepi katoa, kaʼe ʼi te agamahani ʼe mole kau ai te famili pelepitelo ʼo Alone. Neʼe mole foaki ki te telepi ʼo Levi honatou moʼi kele ʼi te Kele ʼo Te Fakapapau, kaʼe neʼe foaki age ki ai te ʼu kolo ʼe 48 ʼo te tahi atu ʼu telepi.—Teu 10:8; 1Fm 6:1; Hep 7:11.
Lino.
Ko he kie totogi kovi neʼe faʼu ʼaki te fuʼu ʼakau ʼae ʼe higoa ko te fuʼu lino.
Lito.
Neʼe ko he kie matalelei neʼe tui fakailoga ai te ʼu kelupimi pea neʼe ina vaheʼi ia te Potu Taputapu mai te Potu Taputapu ʼAupito ʼi te tapenakulo pea mo te fale lotu.—Eke 26:31; 2Fm 3:14; Mat 27:51; Hep 9:3.
(Te) Logo lelei.
ʼI te Koga Tohi-Tapu Fakakeleka Fakakilisitiano, ʼe ko te logo lelei ʼo ʼuhiga mo te Puleʼaga ʼo te ʼAtua pea mo te haofaki ʼaki te tui kia Sesu Kilisito.—Luk 4:18, 43; Gau 5:42; Fkh 14:6.
Lolo magoni.
Ko he moʼi lolo ʼe totogi kovi mo lanu kula pea neʼe fai ʼaki te kiʼi ʼakau magoni. ʼUhi ko tona totogi kovi, neʼe tautau fio ʼaki ni lolo neʼe mole faʼa lelei, pea ʼi ʼihi temi neʼe ko he lolo neʼe kakaʼi. ʼE feala ke tou tokagaʼi, ʼe ui e Maleko pea mo Soane neʼe fakaʼaogaʼi kia Sesu te moʼi lolo magoni “neʼe mole fio.”—Mko 14:3; Soa 12:3.
Lomiʼaga vite.
ʼI te agamahani, neʼe ko he ʼu luo ʼe lua neʼe keli ʼi te maka pea neʼe maʼoluga te tahi. Neʼe molomoloki ai te ʼu fuhiga vite, pea neʼe hali ʼi he haliʼaga te huʼa vite ki te luo ʼae neʼe malalo. ʼE toe fakaʼaogaʼi te kupu ʼaia ʼi hona aluʼaga fakata moʼo talanoa ki te ʼu fakamau ʼa te ʼAtua.—Fkh 19:15.
M
Maʼa.
ʼI te Tohi-Tapu ʼe mole fakahagahaga pe ki te maʼa ʼi te faʼahi fakasino. Kaʼe ʼe toe fakahagahaga ki tatatou taupau peʼe tou toe maʼu totatou ʼuhiga heʼe mele, mo tou ʼateaina mai te ʼu meʼa fuli ʼe ʼuli peʼe kaka ʼi te faʼahi ʼo te aga peʼe ʼi te faʼahi fakalaumalie. Pea ʼi te Lao ʼa Moisese ʼe fakaʼuhiga ki te mulimuli ʼa he tahi ki he ʼu toʼotoʼoga ke feala hana liliu ʼo maʼa.—Lev 10:10; Ps 51:7; Mat 8:2; 1Ko 6:11.
Magaʼi lotu.
Ko he kutuga ʼe mulimuli ki he ʼu akonaki peʼe ki he pule. Ko te ʼu kutuga maʼuhiga ʼe lua ʼo te Lotu Sutea, ia te kau Faliseo pea mo te kau Satuseo, ʼe fakahigoaʼi ko he ʼu magaʼi lotu. Pea ko te hahaʼi ʼae neʼe mole kau ki te Lotu Kilisitiano, neʼe natou ui ko te Lotu Kilisitiano ko he “magaʼi lotu” peʼe ko “te magaʼi lotu ʼa te kau Nasaleti,” he lagi neʼe natou manatu neʼe mavae te kau Kilisitiano mai te Lotu Sutea. ʼAki te temi neʼe mafola te ʼu magaʼi lotu ʼi te ʼu kokelekasio Fakakilisitiano. ʼI te tohi ʼo Fakaha, ʼe talanoa ai ki “te magaʼi lotu ʼa Nikola.”—Gau 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Fkh 2:6; 2Pe 2:1.
Maka agele.
Ko he foʼi maka ʼe ʼai ʼi te agele ʼo he fale ke pipiki ai he ʼu kaupa ʼe lua ke ʼaua naʼa holo. Ko te maka agele tafito ʼe ko te maka agele ʼo te fakatafito, pea neʼe ko te foʼi maka malohi ʼae neʼe filifili tafito ki te laga ʼo he ʼu fale lalahi peʼe ko he ʼu kaupa ʼo he kolo. Pea ʼe fakaʼaogaʼi ʼi hona aluʼaga fakata ki te fakatuʼu ʼo te kele pea ʼe toe ui ko Sesu ʼe ko “te maka agele ʼo te fakatafito” ʼo te kokelekasio Fakakilisitiano, ʼae ʼe fakatatau ki he fale fakalaumalie.—Efe 2:20; Sop 38:6.
Maka momosi fulumeto.
Ko he maka ʼe takafuafua, neʼe hili ki he tahi maka ʼe nā tatau pea neʼe mio leva moʼo momosi te fulumeto ke maʼu ai te falena. ʼI te temi muʼa, neʼe fakaʼaogaʼi ʼi te ʼu loto fale pea neʼe mio e te hahaʼi fafine. Mai tona aluʼaga ʼae neʼe maʼu e he famili tana moʼi pane mai te maka momosi fulumeto, koia neʼe tapuʼi ai ʼi te Lao ʼa Moisese ke toʼo e he tahi te meʼa gaue ʼaia peʼe ko te maka ʼae neʼe hili ʼi ʼoluga, ohage ko he fakamoʼoni ʼe toe huʼi age anai ʼona maʼua. Ko te ʼu maka momosi fulumeto ʼae neʼe lalahi age, neʼe mio ʼaki te ʼu manu.—Teu 24:6; Mko 9:42.
Malaʼe.
Ko te tapenakulo neʼe ʼi ai tona malaʼe neʼe a takai ʼaki he lito. Ki muli age neʼe ʼi ai he malaʼe ʼi te ʼu tafaʼaki ʼo te faʼahi tafito ʼo te fale lotu. Pea neʼe fakatuʼu ia te ʼaletale ʼae neʼe momoli ai te ʼu holokoseta ʼi te malaʼe ʼo te tapenakulo pea ʼi te malaʼe ʼi loto ʼo te fale lotu. ʼE toe talanoa ʼi te Tohi-Tapu ki te ʼu malaʼe ʼo te ʼu ʼapi pea mo te ʼu fale hau.—Eke 8:13; 27:9; 1Ha 7:12; Mat 26:3; Mko 15:16; Fkh 11:2.
Mane.
Neʼe ko te meʼa kai ʼa te kau Iselaele lolotoga te ʼu taʼu ʼe 40 ʼae neʼe natou nonofo ai ʼi te toafa. Neʼe ko Sehova ʼae neʼe ina foaki age te mane. ʼI te uhu fuli, neʼe hoko ai te milakulo ʼo ha te mane ʼi te kele, gata pe ʼi te ʼaho ʼo te Sapato. ʼI te ʼuluaki sisio ʼa te kau Iselaele ki ai, neʼe natou ui fenei: “Kotea koa te meʼa ʼaeni?” peʼe ʼi te Fakahepeleo “man houʼ?” (Eke 16:13-15, 35) Neʼe toe talanoa ia Sesu ki te mane ʼi hona aluʼaga fakata.—Soa 6:49, 50.
Maʼoniʼoni, tapu, taputapu.
ʼE ko he kalitate ʼe maʼu e Sehova, ʼe maʼa katoa ʼi tana aga. (Eke 28:36; 1Sa 2:2; Soa 17:11) Ka fakaʼuhiga ki te hahaʼi (Mko 6:20; Gau 3:21), ki he ʼu meʼa (Lom 7:12; 11:16; 2Ti 3:15), ki he ʼu koga meʼa (Mat 4:5; Gau 7:33; Hep 9:1), pea ki ni gaue (Eke 36:4), ʼe maʼu ʼi te kupu Fakahepeleo pea mo Fakakeleka te manatu ʼae ʼe tuku keheʼi, peʼe fakamaʼoniʼoniʼi, peʼe fakatapuʼi maʼa te ʼAtua maʼoniʼoni pea mo te tauhi kia Sehova. ʼI te Koga Tohi-Tapu Fakakeleka Fakakilisitiano, ʼe toe fakaʼaogaʼi te kupu “maʼoniʼoni” moʼo talanoa ki te agamaʼa ʼa he tahi.—2Ko 7:1; 1Pe 1:15, 16.
Masetonia.
Ko he fenua ʼi te potu noleto ʼo Keleka, neʼe liliu ʼo iloa ʼuhi ko te hau ko Alesatelo Lahi, pea neʼe puleʼaga faʼitaliha ʼo kaku ki tona ʼohofi e te kau Loma. Ko Masetonia neʼe ko he koga fenua neʼe puleʼi e te kau Loma, ʼi te temi ʼae neʼe ʼuluaki alu ai ia te apositolo ko Paulo ki te Eulopa. Neʼe ʼaʼahi tuʼa tolu e Paulo te koga meʼa ʼaia.—Gau 16:9.
Meʼa fakalilo tapu.
Ko he koga ʼo te fakatuʼutuʼu ʼa te ʼAtua pea neʼe fai e te ʼAtua totonu, ʼe ina taupau fufu ʼo kaku ki tona temi totonu, pea ʼe ina fakaha pe kia natou ʼae ʼe ina filifili ke ina fakaha age kia natou.—Mko 4:11; Kol 1:26.
Meʼa fakatupu.
ʼE ko he meʼa ʼe ʼai ki he meʼa ʼe huhuʼa ke liliu ko he kava peʼe natu ʼaki te falena ke tuputupu, peʼe ko he koga falena neʼe taupau ʼi tona ʼosi natu. ʼE tau fakaʼaogaʼi ʼi te Tohi-Tapu moʼo fakata te agahala pea mo te kaka, pea ʼe toe fakaʼaogaʼi moʼo talanoa ki he tuputupu ʼe hoko katoa pea ʼe mole kita sio ki ai.—Eke 12:20; Mat 13:33; Kal 5:9.
Meʼa ʼofa ki te kau masisiva.
ʼE mole talanoa ʼi te Koga Tohi-Tapu Fakahepeleo ki he ʼu meʼa ʼofa feia, kaʼe ʼi te Lao, neʼe foaki age ki te kau Iselaele he ʼu fakatotonu ʼo ʼuhiga mo ʼonatou maʼua ʼae ki te kau masisiva.—Mat 6:2, nota.
Mesia.
ʼE haʼu mai te kupu Fakahepeleo ko tona fakaʼuhiga “fakanofo” peʼe “ko he tahi neʼe fakanofo.” ʼI te Fakakeleka, ʼe tatau mo te kupu “Kilisito.”—Tan 9:25; Soa 1:41.
(Te kau) Metia.
Ko te hahaʼi neʼe natou hihifo mai te foha ʼo Safeti ko Matai. Neʼe natou maʼuʼuli ʼi te ʼu koga meʼa moʼugaʼia ʼo Ilania, ʼae neʼe liliu ko te fenua ko Metia. Neʼe ʼi ai ʼihi kau Metia ʼi Selusalemi ʼi te ʼaho ʼo te Penikosite ʼo te taʼu 33 H.T.S.—Gau 2:9.
Mila.
ʼE ko he meʼa magoni ʼe haʼu mai he ʼu kiʼi fuʼu ʼakau, neʼe fakaʼaogaʼi moʼo fai ʼo te lolo taputapu ʼae neʼe takaī ʼaki he tahi neʼe fakanofo ki he tuʼulaga makehe. Neʼe fakaʼaogaʼi moʼo fakamagoni he ʼu mutuʼi meʼa peʼe ko he ʼu moeʼaga, pea neʼe ʼai ki te ʼu moʼi lolo faifaitoʼo pea mo ʼae neʼe vali ki te sino. Neʼe fio ʼaki te vino, ʼo liliu ko he meʼa inu ʼe malohi. Neʼe toe fakaʼaogaʼi te mila moʼo teuteuʼi te ʼu sino ʼae neʼe ʼavaifo.—Eke 30:23; Taa 7:17; Mko 15:23; Soa 19:39.
Milakulo, gaue malohi.
Ko he ʼu gaue peʼe ko he ʼu meʼa ʼe hoko, ʼe fakalaka age ia ʼi te ʼu malohi fuli ʼae ʼe iloʼi e te tagata, pea ʼe ui neʼe fakahoko ia e te ʼAtua peʼe ko he malohi fakamanamana. ʼI ʼihi temi, ʼi te Tohi-Tapu ʼe fakaʼaogaʼi tatau mo te ʼu kupu “fakailoga” pea mo “meʼa fakaofoofo.”—Mat 11:20; Gau 4:22; Hep 2:4.
Mina.
ʼI te Koga Tohi-Tapu Fakakeleka Fakakilisitiano, neʼe tatau te mina ʼe tahi mo talame ʼe 100. Pea ko tona mamafa neʼe ko kalame ʼe 340.—Luk 19:13.
Molaga ʼe liligi.
Neʼe ko he molaga vino neʼe liligi ki te ʼaletale pea neʼe momoli tuʼumaʼu fakatahi mo ʼihi molaga. Neʼe fakaʼaogaʼi e Paulo ʼi hona aluʼaga fakata moʼo fakaha ia tana lotolelei ʼae ke tokoni ki ʼona tehina Kilisitiano.—Fka 15:5, 7; Flp 2:17.
Molaga ki te agahala.
Ko he molaga neʼe momoli e he tahi ʼuhi ko he agahala neʼe ina fai kaʼe neʼe mole loto ki ai. Neʼe ina fai ia ʼuhi ko te vaivaiʼaga ʼo tona ʼuhiga heʼe haohaoa. Neʼe momoli he ʼu faʼahiga manu kehekehe, ohage la ko te vitulo peʼe ko te kulukulu, ʼo mulimuli ki te tuʼulaga peʼe ko te ʼu aluʼaga ʼo ia ʼae neʼe loto ke fakamolemole ki ai.—Lev 4:27, 29; Hep 10:8.
Moloke.
Ko he ʼatua ʼo te kau Amonite. ʼE lagi tatau mo Malekame, mo Milikome pea mo Moleke.—Gau 7:43.
N
Nisani.
Hili te ʼaunofo ʼa te kau Sutea ʼi Papiloni, neʼe ko te higoa foʼou ʼaia ʼo te mahina ko Apipi, ʼae ʼe ko te ʼuluaki mahina ʼo te kaletalio taputapu ʼa te kau Sutea pea ʼe ko te fitu mahina ʼo tanatou kaletalio mahani. Neʼe kamata mai te vaelua ʼo Malesio ʼo kaku ki te vaelua ʼo Apelili. (Neh 2:1) Neʼe fai te Pasikate Fakasutea ʼi te ʼaho 14 ʼo Nisani, pea neʼe fakatuʼu e Sesu Kilisito te taumafa ʼa te ʼAliki ʼi te ʼaho ʼaia. (Luk 22:15, 19, 20) Neʼe tutuki ki te pou fakamamahi ʼi te ʼaho pe ʼaia.—Luk 23:44-46.
O
ʼOfa makehe.
ʼI te Fakakeleka, ʼe fakaʼuhiga tafito ki te meʼa ʼae ʼe lelei. ʼE tau fakaʼaogaʼi te kupu ʼaia ki he meʼa ʼofa peʼe ko he faʼahiga foaki ʼe agaʼofa. Moka talanoa ki te ʼofa makehe ʼo te ʼAtua, ʼe fakaʼuhiga ki he meʼa ʼofa ʼe foaki noa mo fakamalotoloto e te ʼAtua ʼo mole ina fakaʼamu ke liufaki age he meʼa kia te ia. Koia ʼe fakaha ai e te ʼAtua tana lotofoaki, mo tona ʼofa pea mo tana agalelei ki te hahaʼi. ʼE toe fakaliliu te kupu Fakakeleka ʼaki te ʼu kupu “ ʼofa,” peʼe “meʼa ʼofa.” ʼE fakaha e te ʼAtua tona ʼofa makehe ki te hahaʼi logo la ʼe mole tuha mo natou, kaʼe ʼe tupu ko tana lotofoaki.—2Ko 6:1; Efe 1:7.
P
Paale.
Neʼe ko he ʼatua ʼo te kau Kanaane pea neʼe natou fakaʼuhiga ia ia ko te pule ʼo te lagi, mo ina foaki ia te ʼua pea mo fakafealagia ia te fanaunau. Pea neʼe toe fakaʼaogaʼi te higoa “Paale” ki te ʼu ʼatua ʼae neʼe mole faʼa maʼuhiga ʼo te fenua. ʼI te Fakahepeleo ko tona fakaʼuhiga “Pule.”—1Ha 18:21; Lom 11:4.
Palatiso.
ʼE hage ko he ʼoloto ʼe taulekaleka. Ko te ʼuluaki koga meʼa feia neʼe ko Eteni, ʼae neʼe fai e Sehova maʼa te ʼuluaki taumatuʼa. ʼI te ʼu palalau ʼae neʼe fai e Sesu ki te tahi ʼi te ʼu tagata kaihaʼa ʼae neʼe haʼi ʼi te pou fakamamahi ʼi ʼona tafa, neʼe ina fakaha age ki ai ʼe liliu anai te kele ko he palatiso. Ia 2 Kolonito 12:4, ʼe mahino ia ʼe fakaʼuhiga te kupu ʼaia ki he palatiso ʼi te ka haʼu, pea ia Fakaha 2:7, ʼe fakaʼuhiga ki he palatiso ʼi selo.—Ktk 4:13; Luk 23:43.
Pane ʼae neʼe molagaʼi.
Neʼe ko te ʼu pane ʼe 12 ʼae neʼe hili ʼi te laupapa ʼi te Potu Taputapu ʼo te tapenakulo pea ʼi te fale lotu. Neʼe hili fakatuʼuga ʼe lua ʼi te laupapa, ʼo taki pane ʼe ono. ʼI te Sapato fuli, neʼe fetogi te ʼu pane ʼaia ʼae neʼe molagaʼi ki te ʼAtua, ʼaki te ʼu pane foʼou. ʼI te agamahani, neʼe ko te kau pelepitelo pe ʼae neʼe feala ke natou kai te ʼu pane ʼafeā.—2Fm 2:4; Eke 25:30; Lev 24:5-9; Mat 12:4; Hep 9:2.
(Hahaʼi) Paomutu.
Ko he tahi ʼe momoe mo he tahi kaʼe mole nā ʼohoana, tafito ke ina maʼu ai he paʼaga. (ʼI te Fakakeleka, ko te kupu pornê ʼae ʼe fakaliliu ʼaki te kupu “paomutu,” ʼe haʼu mai te kupu ʼae ko tona fakaʼuhiga “fakatau.”) ʼI te agamahani ʼe fakaʼuhiga ki he fafine, kaʼe ʼe toe talanoa ʼi te Tohi-Tapu ki he ʼu tagata ʼe natou fai te aga ʼaia. Neʼe fakatuʼā te agapaomutu ʼi te Lao ʼa Moisese, koia neʼe mole tali ke foaki e te hahaʼi paomutu tonatou totogi ko he meʼa ʼofa ki te sagatualio ʼa Sehova. Neʼe mole tatau mo te agamahani ʼa te kau pagani he neʼe natou fakaʼaogaʼi ni hahaʼi paomutu ʼi ʼonatou fale lotu ke maʼu ai he paʼaga. (Teu 23:17, 18; 1Ha 14:24) ʼI te Tohi-Tapu, ʼe toe fakaʼaogaʼi te kupu “paomutu” moʼo fakata ki te hahaʼi, mo te ʼu puleʼaga pea mo te ʼu kautahi ʼae ʼe natou tauhi taula ʼatua logo la tanatou lau ʼe natou atolasio ki te ʼAtua. Ohage la, ko te ʼu kautahi lotu ʼae ʼe fakahigoaʼi ʼi te tohi ʼo Fakaha ko “Papiloni Lahi” ʼe fakatatau ki he fafine paomutu koteʼuhi neʼe fakatahi mo te kau takitaki ʼo te malamanei ke ina maʼu ai hana pule pea mo he paʼaga.—Fkh 17:1-5; 18:3; 1Fm 5:25.
Papitema.
Ko tona fakaʼuhiga “uku,” peʼe fufuʼi ʼi te vai. Pea neʼe fakamaʼua e Sesu ki ʼana tisipulo ke natou papitema. ʼI te ʼu Tohi Taputapu ʼe toe talanoa ki te papitema ʼa Soane, mo te papitema ʼaki te laumalie maʼoniʼoni, mo te papitema ʼaki te afi pea mo te tahi atu ʼu papitema.—Mat 3:11, 16; 28:19; Soa 3:23; 1Pe 3:21.
Pasikate.
Neʼe ko te ʼaho lahi neʼe fai ʼi te taʼu fuli, ʼi te 14 ʼaho ʼo te mahina ko Apipi (neʼe higoa ki muli age ko Nisani) moʼo fakamanatuʼi te fakaʼateainaʼi ʼo te kau Iselaele mai Esipito. ʼI te ʼaho ʼaia, neʼe matehi pea mo taʼo he akeno (peʼe ko he tao), pea neʼe kai fakatahi mo te ʼu lauʼakau kona pea mo te pane hala fakatupu.—Eke 12:27; Soa 6:4; 1Ko 5:7.
Pelepitelo.
Ko he tagata neʼe ina fakafofoga te ʼAtua ia muʼa ʼo te hahaʼi ʼae neʼe ina tauhi pea mo ina akoʼi age kia natou te moʼoni ʼo ʼuhiga mo te ʼAtua pea mo ʼana lao. Neʼe toe fakafofoga e te kau pelepitelo ia te hahaʼi ia muʼa ʼo te ʼAtua, ʼo natou momoli he ʼu sakilifisio maʼa te hahaʼi pea mo hufakiʼi natou. ʼI te temi ʼae neʼe heʼeki fakatuʼu ai te Lao ʼa Moisese, neʼe ko te ʼu pule famili ʼae neʼe natou fai te gaue ʼa te pelepitelo ki ʼonatou famili. Pea ʼi te temi ʼae neʼe fakatuʼu ai te Lao ʼa Moisese, ko te kau pelepitelo neʼe ko te ʼu tagata ʼo te famili ʼo Alone ʼo te telepi ʼo Levi. Ko te ʼu tagata Levite fuli ʼae neʼe mole kau ki te famili ʼo Alone, neʼe natou tokoni ki te kau pelepitelo. ʼI te ʼosi fai ʼo te fuakava foʼou, neʼe liliu ai te Iselaele fakalaumalie ko he kau pelepitelo pea ko Sesu Kilisito tonatou Pelepitelo Lahi.—Eke 28:41; Hep 9:24; Fkh 5:10.
Pelepitelo lahi.
ʼI te Lao ʼa Moisese, neʼe ko ia tafito te pelepitelo ʼae neʼe ina fakafofoga te hahaʼi ia muʼa ʼo te ʼAtua pea mo fakatuʼutuʼu te gaue ʼa te tahi kau pelepitelo. Neʼe ko ia tokotahi pe ʼae neʼe fakagafua ke hu ki te Potu Taputapu ʼAupito ʼo te tapenakulo, pea ki muli age ʼo te fale lotu. Neʼe ina fai te faʼahi ʼaia tuʼa tahi pe ʼi te taʼu, ʼi te ʼAho ʼo Te ʼu Faifakalelei. ʼE toe fakaʼaogaʼi te kupu “pelepitelo lahi” kia Sesu Kilisito.—Lev 16:2, 17; 21:10; Mat 26:3; Hep 4:14.
Pelepitelo pule.
ʼE ko he tahi kupu ʼaia ʼo te kupu “pelepitelo lahi” ʼi te Koga Tohi-Tapu Fakahepeleo. ʼI te Koga Tohi-Tapu Fakakeleka Fakakilisitiano, ʼe mahino ia ko te kupu “te kau pelepitelo pule” ʼe fakaʼuhiga ki te kau pelepitelo maʼuhiga, ʼo lagi kau ki ai mo te kau pelepitelo ʼae kua fakahifo, pea mo te ʼu pule ʼo te ʼu kalasi ʼe 24 ʼo te kau pelepitelo.—2Fm 26:20; Est 7:5; Mat 2:4; Mko 8:31.
Pelesepu.
ʼE fakahagahaga kia Satana, te tama ʼaliki ʼo te kau temonio, peʼe pule ʼo te kau temonio. Pea ʼe lagi tatau mo Paale-sepu, te Paale ʼae neʼe tauhi ki ai te kau Filisitini ʼi Ekeloni.—2Ha 1:3; Mat 12:24.
Penikosite.
Ko te lua ʼaho lahi ʼi te ʼu ʼaho lalahi ʼe tolu ʼae neʼe fakamaʼua ki te hahaʼi tagata Sutea fuli ke natou fai ʼi Selusalemi. Ko te Penikosite, ʼae ko tona fakaʼuhiga “Nimagofulu (ʼAho),” ʼe ko te higoa ʼae ʼe fakaʼaogaʼi ʼi te Koga Tohi-Tapu Fakakeleka Fakakilisitiano moʼo talanoa ki te ʼaho lahi ʼae ʼe higoa ʼi te Koga Tohi-Tapu Fakahepeleo ko te ʼAho Lahi ʼo Te Taʼukai peʼe ko te ʼAho Lahi ʼo Te ʼu Vahaʼa. ʼO kamata ʼi te ʼaho 16 ʼo Nisani, neʼe lau ʼaho ʼe 50 pea neʼe fai ai te Penikosite.—Eke 23:16; 34:22; Gau 2:1.
Pesalemo.
Ko he hiva fakavikiviki ki te ʼAtua. Neʼe ʼi ai te musika ki te ʼu pesalemo pea neʼe hivaʼi e te kau atolasio, ohage la ʼi te temi tauhi ʼae kia Sehova ʼAtua ʼi tona fale lotu ʼi Selusalemi.—Luk 20:42; Gau 13:33; Skp 5:13.
Pipiki ki te ʼAtua.
Ko he fakaʼapaʼapa, mo he atolasio pea mo he tauhi kia Sehova ʼAtua, pea mo he lagolago agatonu ki tana pule faʼitaliha ʼi te ʼatulaulau.—1Ti 4:8; 2Ti 3:12.
Poloselite.
Ko he tahi neʼe tafoki ki he lotu. ʼI te Tohi-Tapu, ʼe fakaʼuhiga ki he tahi neʼe tafoki ki te Lotu Sutea, pea kapau neʼe ko he tagata, neʼe maʼua ke silikosisio.—Mat 23:15; Gau 13:43.
Pornéïa.—
Vakaʼi te kupuʼi palalau FELAVEʼI FAKASINO HEʼE ʼAOGA.
Potu Taputapu.
Ko te ʼuluaki faʼahi ʼo te tapenakulo peʼe ʼo te fale lotu, pea ʼe kehe ia pea mo lahi age ʼi te Potu Taputapu ʼAupito. ʼI te tapenakulo, neʼe tuku ʼi te Potu Taputapu te tuʼulaga malama aulo, mo te ʼaletale aulo ʼo te iseso, mo te laupapa mo te ʼu pane ʼae neʼe molagaʼi pea mo te ʼu meʼa gaue aulo. ʼI te fale lotu, neʼe tuku ʼi te faʼahi ʼaia te ʼaletale aulo, mo te ʼu tuʼulaga malama aulo ʼe hogofulu pea mo te ʼu laupapa ʼe hogofulu ʼae neʼe hili ai te ʼu pane ʼae neʼe molagaʼi.—Eke 26:33; Hep 9:2.
Potu Taputapu ʼAupito.
Ko te faʼahi ʼo te tapenakulo pea mo te fale lotu ʼae neʼe tuku ai te aleka ʼo te fuakava. Neʼe toe fakahigoaʼi ko te Potu Taputapu ʼo Te ʼu Potu Taputapu. ʼI tuʼa atu ia Moisese, ko te tokotahi pe ʼae neʼe fakagafua ke hu ki te Potu Taputapu ʼAupito neʼe ko te pelepitelo lahi, pea neʼe feala pe ke hu ki loto ʼi te taʼu fuli, ʼi te ʼAho ʼo Te ʼu Faifakalelei.—Eke 26:33; Lev 16:2, 17; 1Ha 6:16; Hep 9:3.
Pou.
ʼI te Koga Tohi-Tapu Fakahepeleo, ko te kupu ʼaia ʼe fakaʼuhiga ki ʼihi meʼa, ohage la ko te ʼu pou malohi ʼae neʼe fakatuʼu e Salomone ʼi tana laga te fale lotu pea mo te ʼu fale hau. (Tfm 16:29; 1Ha 7:21) Pea ʼi te Koga Tohi-Tapu Fakakeleka Fakakilisitiano, ʼe fakaʼaogaʼi ai te kupu “pou” moʼo fakata he faʼahiga lagolago malohi (1Ti 3:15) peʼe ko he tahi ʼe maʼu tuʼulaga ʼo talu ai. (Fkh 3:12) ʼE toe fakaʼaogaʼi te kupu “pou” moʼo fakaliliu ʼaki te kupu Fakakeleka stauros. ʼE fakaʼuhiga tafito ki he pou ʼakau neʼe haʼi ki ai he tahi neʼe tauteaʼi. ʼI ʼihi puleʼaga, ko he tahi ʼae neʼe fakatuʼā ki te mate neʼe haʼi ki he pou, pe neʼe haʼi ki ai tona sino ʼi tona ʼosi matehi. Neʼe fai te faʼahi ʼaia ke hage ko he fakatokaga ki te hahaʼi peʼe ke fakalainoaʼi ai ia ia. Neʼe iloa te kau Asilia ʼuhi ko tanatou agafefeka. Neʼe natou hukiʼi ki he ʼu pou masila te ʼu sino ʼo te kau pilisoni, ʼo fakalaka te pou ʼi ʼonatou fatu mo ʼonatou fatafata, pea mo tuku tautau feia natou. Kaʼe ʼi te Lao Fakasutea, ko natou ʼae neʼe natou fai he ʼu agakovi ʼe mamafa ohage ko te laukovi ki te ʼAtua peʼe ko te tauhi taula ʼatua, neʼe ʼuluaki matehi muʼa natou ʼaki tonatou taumakaʼi peʼe ʼi tona tahi age faʼahiga fai. ʼOsi ʼaia pea neʼe tautau ʼonatou sino ki he ʼu pou peʼe ko he ʼu fuʼu ʼakau, ke hage ko he ʼu fakatokaga ki te hahaʼi. (Teu 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9) ʼI ʼihi temi, ko te kau Loma neʼe natou haʼi pe ki te pou he tahi neʼe tauteaʼi, ʼo feala ai ke maʼuli ʼi ni ʼaho ʼo kaku pe ki tana mate ʼi tana mole kei lavaʼi ia te mamahi, mo te fia inu pea mo te fia kai, pea mo tana laʼaina. Pea ʼi ʼihi temi, neʼe natou tutuki ki te pou ia natou ʼae neʼe tauteaʼi, ʼo natou tutuki ʼonatou nima mo ʼonatou vaʼe, ohage ko tanatou matehi ia Sesu. (Luk 24:20; Soa 19:14-16; 20:25; Gau 2:23, 36)—Vakaʼi te kupuʼi palalau POU FAKAMAMAHI.
Pou fakamamahi.
Ko te fakaliliu ʼaia ʼo te kupu Fakakeleka stauros, pea ʼe fakaʼuhiga ki he pou ʼe tuʼu fakahagatonu, ohage ko ʼae neʼe matehi ai ia Sesu. ʼE mole he fakamoʼoni ʼe ha mai ai ʼe fakaʼuhiga ia te kupu Fakakeleka ʼaia ki he koluse, ohage ko te fakatata fakalotu ʼae neʼe fakaʼaogaʼi e te kau pagani ʼi ni lauʼi taʼu ʼi muʼa ʼo te temi ʼo Kilisito. ʼE alu tahi te kupu “pou fakamamahi” mo te kupu Fakakeleka stauros, koteʼuhi neʼe toe fakaʼaogaʼi e Sesu te kupu ʼaia moʼo fakaha te mamahi pea mo te ufiufi ʼae ka tau anai mo ʼana tisipulo. (Mat 16:24; Hep 12:2)—Vakaʼi te kupu POU.
Psukhê.
ʼE fakaʼuhiga tafito te kupu Fakakeleka psukhê ki (1) te hahaʼi, (2) te ʼu manu peʼe (3) te maʼuli ʼo he tahi peʼe ʼo he manu. (1Pe 3:20, nota) ʼE ha lelei ʼi te Tohi-Tapu, moka fakaʼaogaʼi te kupu psukhê ʼo ʼuhiga mo he manu peʼe ko he tagata, ʼe fakaʼuhiga ki he meʼa ʼe feala ke kita sio peʼe fāfā ki ai pea ʼe feala ke mate. ʼI te Tohi-Tapu ʼaeni, neʼe fakaliliu te kupu psukhê ʼaki ni kupu kehekehe, ohage la ko “maʼuli,” peʼe “he tahi,” peʼe “loto,” peʼe “manatu,” ʼo mulimuli pe ki te ʼu vaega ʼae ʼe tuʼu ai te kupu ʼaia.—Gau 3:23.
Puleʼaga ʼo te ʼAtua.
ʼE fakaʼaogaʼi tafito te kupuʼi palalau ʼaia moʼo talanoa ki te pule faʼitaliha ʼa te ʼAtua ʼae ʼe fakafofoga e te puleʼaga fakahau ʼo tona ʼAlo, ia Kilisito Sesu.—Mat 12:28; Luk 4:43; 1Ko 15:50.
Putu.
ʼE ko te fakaha e he tahi tona lotomamahi moka neʼe hoko he mate peʼe ko he malaʼia. ʼI te temi muʼa, neʼe ko he agamahani te putu ʼi he temi fualoa. Neʼe fetagihi logoaʼa te hahaʼi putu, pea neʼe natou tui ni kofu makehe, mo natou li te lefulefu ki ʼonatou ʼulu, mo hae ʼonatou kofu, pea mo natou tuki fatafata. ʼI ʼihi temi, neʼe kole ke ʼomai ki te ʼavaifo he ʼu hahaʼi neʼe ko tanatou gaue ko te faifetagihi feia.—Esi 4:3; Mat 11:17; Mko 5:38; Soa 11:33; Fkh 21:4.
S
Sakilifisio.
ʼE ko he molaga ʼe momoli e he tahi ki te ʼAtua moʼo fakaha tana lotofakafetaʼi, mo tana fai he agahala pea mo tana loto ʼae ke toe maʼu hana ʼu felogoi lelei mo te ʼAtua. ʼO kamata mai ia Apele, neʼe momoli e te hahaʼi he ʼu faʼahiga sakilifisio kehekehe ohage la ko he ʼu manu, he neʼe natou lotolelei ki ai. Kaʼe ʼaki te fuakava ʼo te Lao ʼa Moisese neʼe liliu ai te fai ʼo he ʼu sakilifisio ko he fakamaʼua. ʼI te ʼosi foaki e Sesu tona maʼuli ko he sakilifisio haohaoa, neʼe mole kei ʼaoga ke fai ai he ʼu sakilifisio manu. Kaʼe ʼe hoko atu pe e te kau Kilisitiano tanatou momoli he ʼu sakilifisio fakalaumalie ki te ʼAtua.—Sen 4:4; Hep 13:15, 16; 1So 4:10.
Sagatualio.
ʼI te agamahani, ʼe ko he koga meʼa taputapu ʼe tuku kehe ki te tauhi. Kaʼe ʼe fakaʼuhiga tafito ki te tapenakulo peʼe ko te fale lotu ʼi Selusalemi. ʼE toe fakaʼaogaʼi ki te fale lotu ʼo te ʼAtua peʼe ko tona nofoʼaga ʼi selo.—Eke 25:8, 9; 2Ha 10:25; 1Fm 28:10; Fkh 11:19.
Sakopo.
Ko te foha ʼo Isaake mo Lepeka. Ki muli age neʼe foaki age e te ʼAtua kia ia te higoa ʼae ko Iselaele, pea neʼe liliu ko te pateliaka peʼe ko te kui ʼa te hahaʼi ʼo Iselaele (neʼe toe higoaʼi natou ko te kau Iselaele, pea ki muli age ko te kau Sutea). Neʼe ko te tamai ʼo te ʼu foha ʼe toko 12, pea ʼaki ʼonatou hologa, neʼe natou faʼufaʼu te ʼu telepi ʼe 12 ʼo te puleʼaga ʼo Iselaele. Neʼe hoko atu te fakaʼaogaʼi ʼo te higoa ko Sakopo moʼo talanoa ki te puleʼaga peʼe ki te hahaʼi ʼo Iselaele.—Sen 32:28; Mat 22:32.
Saliote.
Neʼe ko ʼona teka ʼe lua pea neʼe toho e he ʼu hosi. Neʼe fakaʼaogaʼi moʼo fetuku te hahaʼi pea mo he ʼu meʼa, peʼe ki te tau.—Eke 14:23; Tfm 4:13; Gau 8:28; Fkh 9:9.
Samalia.
Ia teitei taʼu ʼe 200, neʼe ko te kolo muʼa ʼo te puleʼaga ʼo Iselaele neʼe faʼu ʼaki te ʼu telepi ʼe hogofulu, pea ʼe toe fakaʼuhiga foki ki te fenua katoa. Neʼe laga te kolo ʼi te moʼuga neʼe ina toʼo te higoa ʼaia. ʼI te temi ʼo Sesu, ko Samalia neʼe ko te higoa ʼo te potu fenua ʼae neʼe puleʼi e te kau Loma, mai Kalilea ʼi te potu noleto ʼo kaku ki Sutea ʼi te potu saute. ʼI te agamahani, neʼe mole faifakamafola ia Sesu ʼi te potu fenua ʼaia kaʼe ʼi ʼihi temi neʼe fakalaka ai pea mo palalau mo te hahaʼi. ʼI hona aluʼaga fakata, neʼe fakaʼaogaʼi e Petelo te lua kalavi ʼo te Puleʼaga ʼi te temi ʼae neʼe foaki ai te laumalie maʼoniʼoni ki te kau Samalitana.—1Ha 16:24; Soa 4:7; Gau 8:14.
(Te kau) Samalitana.
Neʼe ʼuluaki fakaʼuhiga ki te kau Iselaele ʼo te ʼu telepi ʼe hogofulu ʼo te potu noleto. Kaʼe ʼi te hili ʼo te ʼohofi e te kau Asilia ia Samalia ʼi te taʼu 740 I.M.T.S., neʼe toe fakaʼuhiga ki te kau matapule ʼae neʼe ʼaumai ki ai e te kau Asilia. ʼAki te temi, neʼe fakaʼuhiga ki te hahaʼi neʼe hifo mai te kau matapule ʼaia pea mo te kau Iselaele. Pea ʼi te temi ʼo Sesu, neʼe fakaʼuhiga ki te hahaʼi ʼo te magaʼi lotu ʼae neʼe nonofo ʼi te ʼu tafaʼaki ʼo te kolo ʼafeā ko Sekemi pea mo Samalia. Neʼe natou tui ki ʼihi akonaki neʼe mole tatau mo te ʼu akonaki ʼa te Lotu Sutea.—Soa 8:48.
Sanetualio.
Ko te fakamauʼaga lahi ʼo te kau Sutea neʼe tuʼu ʼi Selusalemi. ʼI te temi ʼo Sesu, neʼe ko te toko 71 neʼe kau ki ai. Neʼe kau ki ai te pelepitelo lahi pea mo ʼihi neʼe pelepitelo lahi ʼi muʼa atu, ʼo feia mo natou ʼo te ʼu famili ʼo te pelepitelo lahi, mo te kau takitaki Sutea, mo te ʼu pule telepi pea mo pule famili, pea mo te kau sekelipa.—Mko 15:1; Gau 5:34; 23:1, 6.
Sapato.
ʼE haʼu mai te kupu Fakahepeleo ko tona fakaʼuhiga “malolo” peʼe “fakagata.” ʼE ko te fitu ʼaho ʼo te vahaʼa Fakasutea (mai te Feliaono, ʼi te to ʼo te laʼa ki te Moeaki, ʼi te to ʼo te laʼa). Neʼe ʼi ai te tahi ʼu ʼaho lalahi ʼi te taʼu, ʼo feia mo te 7 taʼu pea mo te 50 taʼu, neʼe toe higoa ko te ʼu sapato. ʼI te ʼaho ʼo te Sapato, neʼe tapuʼi te fai ʼo he gaue, gata pe ki te ʼu gaue ʼae neʼe fai e te kau pelepitelo ʼi te sagatualio. ʼI te ʼu taʼu ʼo te Sapato, neʼe mole tonu ke gaueʼi te ʼu kele pea neʼe mole fakakinauʼi he tagata Hepeleo ke ina huʼi ʼona maʼua. ʼI te Lao ʼa Moisese, neʼe fakapotopoto te ʼu meʼa ʼae neʼe fakamaʼua ʼi te Sapato, kaʼe ʼaki te temi, neʼe hilifaki e te kau takitaki lotu te tahi ʼu meʼa, ʼo faigataʼa ai ki te hahaʼi ʼi te temi ʼo Sesu hanatou mulimuli ki ai.—Eke 20:8; Lev 25:4; Luk 13:14-16; Kol 2:16.
Satana.
ʼI te Fakahepeleo, ko tona fakaʼuhiga “Ko Ia ʼAe ʼe Fakafeagai.” ʼI te Tohi-Tapu, ʼe fakaʼaogaʼi tafito ʼo ʼuhiga mo Satana te Tevolo, te Fili lahi ʼo te ʼAtua.—Sop 1:6; Mat 4:10; Fkh 12:9.
Satuseo.
Ko he magaʼi lotu maʼuhiga ʼo te Lotu Sutea. Neʼe kau ki ai te kau ʼaliki maʼu koloa pea mo te kau pelepitelo ʼae neʼe natou takitaki te ʼu gaue ʼae neʼe fai ʼi te fale lotu. Neʼe lahi te ʼu talatisio ʼae neʼe ʼave gutu neʼe natou fakafisi ki ai kaʼe neʼe mulimuli ki ai te kau Faliseo. Neʼe natou toe fakafisi ki he ʼu akonaki ʼa te kau Faliseo. Neʼe mole natou tui ki te fakatuʼuake pea mo te maʼuli moʼoni ʼa te kau ʼaselo. Neʼe natou fakafeagai kia Sesu.—Mat 16:1; Gau 23:8.
Seʼeni.
ʼI te Fakakeleka géénna pea ʼe ko te higoa Fakakeleka ʼaia ʼo te Liuʼa ʼo Hinome, ʼi te potu saute uesite ʼo Selusalemi ʼi te temi muʼa. (Sel 7:31) Neʼe fakakikite ʼe liliu anai ko he koga meʼa ʼe li ki ai te ʼu sino mate. (Sel 7:32; 19:6) ʼE mole he fakamoʼoni ki te ui ʼae neʼe tutu maʼuli he ʼu manu peʼe ko ni hahaʼi peʼe fakamamahiʼi natou ʼi te Seʼeni. Koia, ʼe mole feala ke fakata e te koga meʼa ʼaia he potu fakapulipuli, ʼe fakamamahiʼi ai ʼo heʼe gata te hahaʼi ʼi he afi. Kaʼe neʼe fakaʼaogaʼi e Sesu mo ʼana tisipulo ia te kupu Seʼeni, moʼo fakata te tautea heʼe gata ʼo te “lua mate,” ko tona fakaʼuhiga ko te mate ʼo talu ai, ʼo pulinoa.—Fkh 20:14; Mat 5:22; 10:28.
Sehova.
ʼI te fakaliliu ʼaeni ʼo te Koga Tohi-Tapu Fakakeleka Fakakilisitiano,ʼe tuʼu ai tuʼa 241 ia te huafa “Sehova.” ʼE kau ki ai te ʼu vaega ʼe fa ʼi te Fakakeleka ʼae ʼe ha fakanounou ai te huafa ʼo te ʼAtua, kaʼe ʼi tona fakaliliu neʼe tohi katoa ai te huafa “Sehova.” (Fkh 19:1, 3, 4, 6, nota) Neʼe fai te tonu ʼae ke fakatuʼu te huafa ʼo te ʼAtua ʼo fakatafito ki te ʼu faʼahi ʼaeni:1. ʼI te Koga Tohi-Tapu Fakahepeleo, ʼae neʼe fakaʼaogaʼi ʼi te temi ʼo Sesu pea mo ʼana apositolo, neʼe maʼu ʼi te ʼu tohi katoa ʼaia te Tetalakalame (ko te huafa ʼo te ʼAtua, ʼae neʼe tohi ʼaki te ʼu mataʼi tohi Fakahepeleo יהוה).2. ʼI te temi ʼo Sesu pea mo ʼana apositolo, neʼe toe maʼu foki te Tetalakalame ʼi te ʼu fakaliliu ʼo te Koga Tohi-Tapu Fakahepeleo ki te lea Fakakeleka.3. ʼE toe fakaha ʼi te Koga Tohi-Tapu Fakakeleka Fakakilisitiano, neʼe tautau palalau ia Sesu ki te huafa ʼo te ʼAtua pea neʼe ina fakaha ki te hahaʼi.—Soa 17:6, 11, 12, 26.4. Mai tona aluʼaga ʼae ko te Koga Tohi-Tapu Fakakeleka Fakakilisitiano ʼae neʼe tohi ʼaki te takitaki ʼa te ʼAtua, ʼe hoa ki te Koga Tohi-Tapu Fakahepeleo, koia ʼe matafaikehe anai mo kapau ʼe pulihi fakafokifa feia te huafa “Sehova.”5. ʼI te ʼu tohi Fakasutea ʼo te temi muʼa, ʼe fakaha ai neʼe fakaʼaogaʼi e te kau Kilisitiano Sutea ia te huafa ʼo te ʼAtua ʼi ʼanatou tohi.6. ʼE fakamoʼoni e ʼihi hahaʼi sivi Tohi-Tapu, ka ha ʼi te Koga Tohi-Tapu Fakakeleka Fakakilisitiano he ʼu vaega neʼe toʼo mai te Koga Tohi-Tapu Fakahepeleo ʼe tuʼu ai te huafa ʼo te ʼAtua, ʼe mahino ia, neʼe taupau pe ia te huafa ʼo te ʼAtua.7. Ko te ʼu Tohi-Tapu ʼae neʼe fakaliliu ia lea ʼe teau tupu, ʼe maʼu ai te huafa ʼo te ʼAtua ʼi te Koga Tohi-Tapu Fakakeleka Fakakilisitiano.Koia, ʼe ʼi ai te ʼu tupuʼaga lelei ke toe fakatuʼu ia te huafa ʼo te ʼAtua, ko Sehova, ʼi te Koga Tohi-Tapu Fakakeleka Fakakilisitiano. Pea neʼe ko te faʼahi ʼaia neʼe fai e te kau fakaliliu ʼo te Tohi-Tapu ʼaeni ko te Fakaliliu ʼo Te Malama Foʼou. ʼE natou fakaʼapaʼapa lahi ki te huafa ʼo te ʼAtua pea mo natou manavasiʼi ʼi te molehi ʼo he manatu neʼe tuʼu ʼi te ʼu ʼuluaki tohi.—Fkh 22:18, 19.
Sekelipa.
Ko he tahi neʼe ina hiki te Koga Tohi-Tapu Fakahepeleo. ʼI te temi leva ʼae neʼe haʼu ai Sesu ki te kele, ko te kau sekelipa neʼe ko he ʼu tagata neʼe popoto ʼi te Lao. Neʼe fakafeagai te hahaʼi ʼaia kia Sesu.—Est 7:6, nota; Mko 12:38, 39; 14:1.
Sesale.
Neʼe ko he higoa fakafamili Loma pea neʼe liliu ko he higoa fakatuʼulaga ʼo te ʼu hau ʼo Loma. Ko Aukusito, mo Tipele pea mo Kolote ʼe tuʼu ʼonatou higoa ʼi te Tohi-Tapu, pea logo la te mole tuʼu ʼi ai te higoa ʼo Nelone kaʼe ʼe toe fakaʼuhiga ki ai te higoa fakatuʼulaga ʼaia. Pea ʼe toe fakaʼaogaʼi te kupu “Sesale” ʼi te Koga Tohi-Tapu Fakakeleka Fakakilisitiano moʼo fakata ia he pule, peʼe ko te puleʼaga ʼo he fenua.—Mko 12:17; Gau 25:12.
Sesunio.
Neʼe sesunio te kau Iselaele ʼi te ʼAho ʼo Te ʼu Faifakalelei, ʼi te ʼu temi mamahi, pea moka neʼe ʼaoga kia natou te takitaki ʼa te ʼAtua. Neʼe fakatuʼu e te kau Sutea te ʼu sesunio ʼe fa neʼe tonu ke fai ʼi te taʼu fuli, moʼo fakamanatuʼi te ʼu aluʼaga fakaʼofaʼofa ʼae neʼe hoko ʼi tonatou hisitolia. ʼE mole fakamaʼua ki te kau Kilisitiano ke natou sesunio.—Est 8:21; Isa 58:6; Mat 4:2; 9:14; Luk 18:12; Gau 13:2, 3; 27:9.
Seusi.
Ko te ʼatua ʼae ʼe tauʼaluga ʼi te ʼatu ʼu ʼatua Keleka. ʼI Lisitia, neʼe fakahigoaʼi hala ia Palenapa ko Seusi. Neʼe maʼu ʼo ovi ki Lisitia te ʼu meʼa ʼafeā neʼe tohi ʼo ʼuhiga mo “te kau pelepitelo ʼa Seusi” pea mo “Seusi te ʼatua ʼo te laʼa.” Ko te vaka ʼae neʼe folau ai ia Paulo ʼi tana mavae mai te motu ko Malete, neʼe tuʼu ʼi tona taumuʼa te fakailoga ʼo “Te ʼu Foha ʼo Seusi,” neʼe ko te mahagā ko Kasito pea mo Poli.—Gau 14:12; 28:11.
Silia, te kau Silia.
ʼI te Koga Tohi-Tapu Fakakeleka Fakakilisitiano, ko Silia neʼe ko he potu fenua neʼe puleʼi e te kau Loma pea ko Atiokia neʼe ko tona kolo muʼa. Ko ʼona tuʼakoi neʼe teitei pe ko te Silia (neʼe toe higoa ko Alame) ʼae ʼe talanoa ki ai ʼi te Koga Tohi-Tapu Fakahepeleo. Neʼe toe puleʼi e te kovana ʼo Silia te fenua katoa ʼo Palesitina.—Luk 2:2; Gau 18:18; Kal 1:21.
Silikosisio.
Ko te toʼo ʼo he koga ʼo te koga tapu ʼo te tagata. Pea neʼe liliu te faʼahi ʼaia ko he fakamaʼua kia Apalahamo pea mo tona hakoga, kaʼe ʼe mole ko he fakamaʼua ki te kau Kilisitiano. Pea ʼe toe fakaʼaogaʼi ʼi hona aluʼaga fakata ʼi ʼihi vaega.—Sen 17:10; 1Ko 7:19; Flp 3:3.
Sinakoka.
Ko tona fakaʼuhiga “fakamaʼopoʼopo” peʼe “fakatahi.” Kaʼe ʼe lahi te ʼu vaega ʼae ʼe fakaʼuhiga ai ki te fale peʼe ko te koga meʼa ʼae neʼe fakatahitahi ai te kau Sutea moʼo lau te ʼu Tohi Taputapu, peʼe ke akoʼi ai natou, peʼe ke natou faiakonaki pea mo faikole ai. ʼI te temi ʼo Sesu, neʼe takitahi te ʼu kolo lalahi fuli ʼo Iselaele mo tana sinakoka, pea ʼi te ʼu kolo ʼae neʼe lalahi age, neʼe mole gata pe ki te sinakoka ʼe tahi kaʼe neʼe laka age.—Luk 4:16; Gau 13:14, 15.
Sione, Moʼuga ʼo Sione.
Ko te tahi higoa ʼo te kolo ko Sepu mo ʼona tule malohi, neʼe tuʼu ʼi te moʼuga ʼo Selusalemi, ʼi te potu saute esite. Hili tona maʼu e Tavite, neʼe ina laga ai tona fale hau, pea neʼe fakahigoa leva ko “te Kolo ʼo Tavite.” (2Sa 5:7, 9) Neʼe liliu te koga meʼa ko Sione ko he moʼuga taputapu ʼaupito maʼa Sehova ʼi te temi ʼae neʼe ʼave ki ai e Tavite te Aleka. Ki muli age, neʼe toe fakaʼuhiga te higoa ʼaia ki te Moʼuga ʼo Sione fakatahi mo te koga meʼa ʼae neʼe tuʼu ai te fale lotu ʼi te Moʼuga ʼo Molia, pea ʼi ʼihi temi neʼe fakaʼuhiga ki te kolo katoa ʼo Selusalemi. ʼE tautau fakaʼaogaʼi te kupu “Sione” ʼi tona ʼuhiga fakata ʼi te Koga Tohi-Tapu Fakakeleka Fakakilisitiano.—Ps 2:6; 1Pe 2:6; Fkh 14:1.
Sitela.
Ko te ʼu koga tai lalahi ʼe lua ʼe mole faʼa loloto, ʼi te matafenua ʼo Lipi, ʼi te potu Noleto ʼo Afelika. Neʼe matataku te kau tautai ʼo te temi muʼa ʼi te fakalaka ʼi te faʼahi ʼaia, ʼuhi ko te fetogi tuʼumaʼu ʼo te tuʼuʼaga ʼo te ʼu ʼafua ʼi te fanake mo te mamaha ʼo te tai.—Gau 27:17.
Suta.
Ko te foha tuʼulaga fa ʼo Sakopo, ʼae neʼe ina maʼu ʼaki ia tona ʼohoana ko Lea. ʼI te lea fakapolofeta ʼae neʼe ina fai ʼi tana ʼamanaki mate, neʼe fakakikite e Sakopo ʼe haʼu anai mai te hologa ʼo Suta he pule ʼe lahi pea ʼe heʼe gata anai tana pule. Ko Sesu, ʼi tona ʼuhiga tagata, neʼe hifo mai ia Suta. Neʼe toe foaki ia te higoa ko Suta ki te telepi pea ki muli age ki te puleʼaga.—Sen 29:35; 49:10; Hep 7:14.
Sutea.
Neʼe fakaʼaogaʼi ki he tahi ʼo te telepi ʼo Suta, hili te to ʼo te ʼu telepi ʼe hogofulu ʼo te puleʼaga ʼo Iselaele. (2Ha 16:6) Hili te ʼaunofo ʼa te kau Iselaele ʼi Papiloni, neʼe fakaʼaogaʼi te kupu ʼaia ki te kau Iselaele mai te ʼu telepi kehekehe ʼae neʼe toe liliu ki Iselaele. (Est 4:12) Ki muli age, neʼe fakaʼaogaʼi ʼi te malamanei moʼo fakakehekeheʼi te kau Iselaele mai te kau matapule. (Esi 3:6) Neʼe toe fakaʼaogaʼi te kupu ʼaia e te apositolo ko Paulo, ʼi hona aluʼaga fakata, ʼi tana fakamahino ʼae ʼe mole maʼuhiga ʼi te loto kokelekasio Fakakilisitiano te fenua ʼae ʼe kita kau ki ai.—Lom 2:28, 29; Kal 3:28.
T
Taʼaga lea.
Ko he palalau ʼe poto, peʼe ko he fakamatala nounou ʼe tou maʼu ai he ako peʼe ko he manatu maʼuhiga. ʼI te Tohi-Tapu, ko te ʼu taʼaga lea ʼe feala ke hage ko he ʼu matetea, peʼe ko he ʼu palalau ʼe mahino gataʼa. ʼE fakaha ʼi he taʼaga lea ia he moʼoni ʼaki he ʼu palalau fakatuketuke peʼe ko he ʼu lea fakatata. Pea neʼe liliu ʼihi taʼaga lea ko he ʼu palalau mahani moʼo vaʼi peʼe fakalainoaʼi ʼihi.—Tnk 12:9; 2Pe 2:22.
Tagata ʼafeā, tagata matuʼa.
ʼE ko he tagata kua fotufotuʼa, kaʼe ʼi te Tohi-Tapu, ʼe fakaʼuhiga tafito ki he tahi ʼe ina maʼu te tuʼulaga ʼae ko te pule ki he hahaʼi peʼe ki he puleʼaga. ʼI te tohi ʼo Fakaha, ʼe toe higoa feia ʼihi ʼe maʼuʼuli ʼi selo. Ko te kupu Fakakeleka présbutéros, ʼe fakaliliu ʼaki te kupu “tagata ʼafeā” moka fakaʼuhiga kia natou ʼae ʼe ko tonatou maʼua te takitaki ia te kokelekasio.—Eke 4:29; Taa 31:23; 1Ti 5:17; Fkh 4:4.
Tagata faifekau fakaminisitelio.
ʼI te Fakakeleka, ʼe ko te kupu diakonos, ʼae ʼe tau fakaliliu ʼaki te kupu “faifekau.” Ko te “tagata faifekau fakaminisitelio” ʼe ko he tahi ʼe gaue moʼo tokoni ki te kau tagata ʼafeā ʼo te kokelekasio. ʼE ʼi ai te ʼu fakamaʼua ʼe tonu ke mulimuli ki ai he tahi ke feala hana tuha mo te gaue ʼaia.—1Ti 3:8-10, 12.
Tagata faifilosofia Epikula.
Neʼe natou mulimuli ʼi te tagata faifilosofia ko Epikule (341-270 I.M.T.S.). Neʼe fakatafito ʼanatou akonaki ki te manatu ʼae ʼe ko te fakatuʼutuʼu pe ʼe tahi ʼi te maʼuli ʼo he tahi, ke fakafiafia.—Gau 17:18.
Tagata faifilosofia Setoika.
Ko te ako Fakakeleka ʼa te kau filosofia. Neʼe natou tui ʼe maʼu e te tagata te fiafia moka ʼe maʼuli ʼo mulimuli ki tana fakakaukau pea mo te natula. ʼI tanatou ia manatu, ko te tagata ʼae ʼe poto, ʼe mole lotomamahi peʼe fiafia.—Gau 17:18.
Tagata fakafelogoʼi.
Ko he tahi ʼe faiga ke felogoʼi he ʼu kutuga ʼe lua peʼe ko he foʼi toko lua, ke nā fakatokatoka. ʼI te Tohi-Tapu, ko Moisese neʼe ko te tagata fakafelogoʼi ʼo te fuakava ʼo te Lao pea ko Sesu neʼe ko te tagata fakafelogoʼi ʼo te fuakava foʼou.—Kal 3:19; 1Ti 2:5; Hep 12:24.
Tagata faʼu ipu kele.
Ko he tagata tufuga ʼe ina faʼu ni ipu, mo ni pa pea mo ʼihi atu ʼu meʼa ʼaki te kele. ʼI te Fakahepeleo, ʼe fakaʼuhiga tafito te kupu ʼaia ki he tagata ʼe ina faʼu he meʼa. Ko te pule ʼa te tagata faʼu ipu kele ki te moʼi kele, ʼe tautau fakata ki te pule faʼitaliha ʼa Sehova ki te hahaʼi pea mo te ʼu puleʼaga.—Isa 64:8; Lom 9:21.
Tagata leʼo.
Ko he tahi ʼe ina puipui te hahaʼi peʼe ko he fale mai te ʼu tuʼutamaki, pea ʼe tautau leʼo ʼi te poʼuli pea ʼe ina fai he ʼu fakatokaga moka hoko he meʼa ʼe kovi. Neʼe tau tutuʼu te ʼu tagata leʼo ʼi te ʼu kaupa ʼo he kolo mo ʼona tule moʼo sioʼi mai mamaʼo ia natou ʼae neʼe fakaovi mai. Neʼe ʼi ai he ʼu tagata leʼo ʼi te kau solia.—Mat 27:65; 28:4.
Tagata Nasaleti.
Neʼe fakahigoaʼi feia ia Sesu he neʼe haʼu ia mai te kolo ko Nasaleti. ʼE lagi haʼu mai te kupu Fakahepeleo ʼae ʼe fakaʼaogaʼi ia Isaia 11:1, pea neʼe fakaliliu ʼaki te kupu “huli.” Ki muli age, neʼe toe fakahigoaʼi te ʼu tisipulo ʼa Sesu ko te kau Nasaleti.—Mat 2:23; Gau 24:5.
Tagata sivi fetuʼu.
Ko he tahi ʼe ina sivisivi te fealuʼaki ʼa te laʼa, mo te mahina pea mo te ʼu fetuʼu ke feala ai hana fakakikite te ʼu meʼa ʼae ka hoko ʼi te ka haʼu.—Mat 2:1, nota.
Tagata taupau.
Ko he tagata ʼe ko tana gaue tafito te leʼoleʼo pea mo takitaki te kokelekasio ohage ko he tagata tauhi ovi. ʼI te kupu Fakakeleka épiskopos, ʼe maʼu tafito ai te manatu ʼae ko te leʼoleʼo moʼo puipui. Ko te ʼu kupuʼi palalau “tagata taupau” pea mo “tagata ʼafeā” (présbutéros) ʼe fakaʼuhiga ki he gaue ʼe tahi ʼi te kokelekasio. ʼE ha ʼi te kupuʼi palalau “tagata ʼafeā,” ko ia ʼae ʼe fakanofo ki te gaue ʼaia ʼe ina maʼu te ʼu kalitate ʼo he tahi kua fotufotuʼa ʼi te faʼahi fakalaumalie. ʼE fakamaʼuhigaʼi ʼi te kupuʼi palalau “tagata taupau” te ʼu gaue ʼae ʼe tonu ke fai e ia ʼae ʼe fakanofo ki ai.—Gau 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Pe 5:2.
Takaiga tohi.
Neʼe ko he lauʼi kiliʼi manu peʼe ko he lauʼi papilusi neʼe takatakai ʼi te moʼi ʼakau pea ko te koga ʼae neʼe tohi ʼe tafa ki loto. Neʼe tohi te ʼu Tohi Taputapu pea mo hiki ki he ʼu takaiga tohi, te faʼahiga tohi neʼe fakaʼaogaʼi mahani ʼi te temi muʼa.—Luk 4:17-20; 2Ti 4:13.
Takaiga tohi neʼe fai ʼaki te kiliʼi manu.
Neʼe ko te kiliʼi ovi, peʼe tao, peʼe pipi pea neʼe teuteuʼi ke feala ke tohi ki ai he meʼa. Neʼe tologa age ʼi te takaiga tohi ʼae neʼe fai ʼaki te papilusi pea neʼe tohi ki ai te ʼu tohi ʼo te Tohi-Tapu. Ko te ʼu takaiga tohi neʼe fai ʼaki te kiliʼi manu ʼae neʼe kole e Paulo kia Timoteo ke haʼu mo ia, neʼe lagi ko he ʼu tohi ʼo te Koga Tohi-Tapu Fakahepeleo. Ko ʼihi Takaiga Tohi ʼo Te Tai Mate neʼe fai ʼaki te kiliʼi manu.—2Ti 4:13.
Tala.
ʼE fakaʼuhiga ki te ʼu talaʼi manu, ʼae neʼe fakaʼaogaʼi ohage ko he ʼu ipu, peʼe ko he ʼu ʼaiʼaga lolo, peʼe ko he ʼu ʼaiʼaga vaitohi peʼe meʼa magoni, peʼe ohage ko he meʼa faimaholo peʼe ko he fakatagi pupuhi. (1Sa 16:1, 13; 1Ha 1:39) Ko te kupu “tala” ʼe tau fakaʼaogaʼi moʼo fakata te malohi, te ʼohofi pea mo te malo ʼi te tau.—Teu 33:17; Mik 4:13; Luk 1:69, nota.
(Te ʼu) Tala ʼo te ʼaletale.
ʼI te ʼu pokoʼi meʼa ʼe fa ʼo ʼihi ʼaletale, neʼe ʼi ai te ʼu meʼa neʼe hage ko he ʼu talaʼi manu.—Lev 8:15; 1Ha 2:28; Fkh 9:13.
Talame.
ʼI te Koga Tohi-Tapu Fakakeleka Fakakilisitiano ʼe fakahagahaga ia ki he foʼi piesi Keleka paʼaga ʼae neʼe kalame 3,4 tona mamafa.—Mat 17:24.
Taleta.
Ki te kau Hepeleo, neʼe fakaʼuhiga ki te maʼuhiga ʼo te falā pea mo tona mamafa. Ko te mamafa ʼo te taleta ʼe tahi neʼe ko kilo ʼe 34,2. Ko te mamafa ʼo te taleta Keleka neʼe ko kilo ʼe 20,4.—1Fm 22:14; Mat 18:24.
Taletale.
ʼI te Koga Tohi-Tapu Fakakeleka Fakakilisitiano, ʼe fakaʼuhiga ki he aluʼaga ʼe malalo ʼaupito, ohage ko he pilisoni, neʼe li ki ai te ʼu ʼaselo talagataʼa ʼi te temi ʼo Noe. Ia 2 Petelo 2:4, ko te fakaʼaogaʼi ʼo te kupu tartaroô, (ko tona fakaʼuhiga “li ki te Taletale”) ʼe mole fakaʼuhiga leva neʼe li “te kau ʼaselo ʼae neʼe agahala” ki te Taletale ʼae ʼe talanoa ki ai ʼi te ʼu fagana pagani (ʼae ʼe ko he fale pilisoni ʼi te lalo kele pea mo he koga meʼa fakapoʼuli maʼa te ʼu ʼatua ʼae ʼe mole faʼa maʼuhiga). Kailoa, kaʼe neʼe fakahifo natou e te ʼAtua mai ʼonatou tuʼulaga ʼi selo pea mo toʼo ʼonatou pilivilesio pea tuku natou ki he aluʼaga fakapoʼuli gaogao ʼi te faʼahi ʼo te ʼatamai ʼo ʼuhiga mo te ʼu fakatuʼutuʼu taulekaleka ʼa te ʼAtua. ʼE toe fakaʼuhiga lelei e te fakapoʼuli tonatou ikuʼaga fakamuli, ʼae ʼe fakaha ʼi te Tohi-Tapu ʼe ko tonatou fakaʼauha ʼo talu ai fakatahi mo tonatou pule, ia Satana te Tevolo. Koia, ʼe fakaʼuhiga te Taletale ki he aluʼaga ʼe malalo ʼaupito neʼe tuku ki ai te ʼu ʼaselo talagataʼa ʼaia. ʼE mole tatau ia mo “te vanu” ʼae ʼe talanoa ki ai ia Fakaha 20:1-3.
Tapunu.
Ko te tapunu ʼo te aleka ʼo te fuakava. ʼI te ʼAho ʼo Te ʼu Faifakalelei, neʼe afuhi e te pelepitelo lahi ʼi muʼa ʼo te aleka te toto ʼo te ʼu manu ʼae neʼe sakilifisioʼi maʼa te ʼu agahala. Ko te kupu Fakahepeleo ʼe fakaʼuhiga ki te “ ʼaofi (ʼo te agahala)” peʼe lagi ko te “molehi (ʼo te agahala).” Neʼe faʼu te tapunu ʼaia ʼaki te aulo pea neʼe ʼi ai te ʼu kelupimi ʼe lua neʼe fehagaʼaki.—Eke 25:17-22; 1Fm 28:11; Hep 9:5.
Tauhi taputapu.
Ko he minisitelio peʼe ko he gaue ʼe taputapu he ʼe pipiki ki te tauhi ki te ʼAtua.—Lom 12:1; Fkh 7:15.
Taula ʼatua, tauhi taula ʼatua.
Ko te taula ʼatua ʼe ko he pāki, peʼe ko he fakatata ʼo he meʼa, ʼe moʼoni peʼe kailoa, ʼe fakaʼaogaʼi e te hahaʼi ʼi tanatou tauhi. Ko te tauhi taula ʼatua ʼe ko te atolasio, peʼe ko te ʼofa ki he taula ʼatua.—Ps 115:4; Gau 17:16; 1Ko 10:14.
Taumafa ʼa Te ʼAliki.
ʼE ko he taumafa ʼe fakaʼaogaʼi ai te pane hala fakatupu moʼo fakata te sino ʼo Kilisito pea mo te vino moʼo fakata tona taʼataʼa. ʼE fakamanatuʼi ai te mate ʼo Sesu. Mai tona aluʼaga ʼae ʼe ko he meʼa ʼe fakamaʼua ʼi te Tohi-Tapu ke mulimuli ki ai te kau Kilisitiano, koia ʼe toe fakahigoa ko “te ʼAho Fakamanatu.”—1Ko 11:20, 23-26.
Tekapole.
Neʼe ko he ʼu kolo Keleka, pea ʼi te kamata neʼe faʼufaʼu ʼaki he ʼu kolo ʼe hogofulu (ʼi te Fakakeleka déka, ko tona fakaʼuhiga “hogofulu” pea mo polis, “kolo”). Neʼe lahi te ʼu kolo ʼi te ʼu kolo ʼaia neʼe tuʼu ʼi te koga fenua ʼi te potu esite ʼo te Tai ʼo Kalilea pea mo te Vai Tafe ʼo Solotane, koia neʼe toe fakahigoaʼi ai ia te koga fenua ʼaia ko Tekapole. Pea neʼe maʼu ai ia te faʼahiga maʼuli ʼa te kau Keleka pea neʼe lahi ai ia tanatou faikoloa. Neʼe fakalaka ia Sesu ʼi te koga fenua ʼaia kaʼe ʼe mole ʼi ai he fakamatala ʼe fakaha ai neʼe nofo ʼi te ʼu kolo ʼaia.—Mat 4:25; Mko 5:20.
(Te kau) Temonio.
Ko he ʼu laumalie ʼe fakapulipuli, mo agakovi pea mo malolohi ʼaupito. Neʼe mole fakatupu agakovi ake ia natou koteʼuhi ʼe fakahigoaʼi natou ko “te ʼu foha ʼo te ʼAtua moʼoni” ia Senesi 6:2 pea ia Suta 6 “te ʼu ʼaselo.” Kaʼe neʼe ko he ʼu ʼaselo neʼe natou fakaliliu ia natou ko he ʼu fili ʼo te ʼAtua, ʼi tanatou talagataʼa kia te ia ʼi te temi ʼo Noe pea mo tanatou kau kia Satana ʼi tana agatuʼu ʼae kia Sehova.—Teu 32:17; Luk 8:30; Gau 16:16; Skp 2:19.
Tenalio.
Neʼe ko he foʼi piesi siliva Loma, neʼe kalame 3,85 tona mamafa pea neʼe tuʼu te pāki ʼo Sesale ʼi tona faʼahi ʼe tahi. Neʼe ko te totogi ʼaia ʼo he tagata neʼe gaue ʼaho katoa pea neʼe ko te foʼi piesi ʼaia neʼe fakamaʼua e te kau Loma ki te kau Sutea moʼo totogi ʼaki te “tukuhau.”—Mat 22:17; Luk 20:24.
Teu tau.
Ko he teu neʼe tui e te kau solia moʼo puipui ia natou: te puloga tau, mo te kofu ukamea, mo te kiliʼi pipi, mo te meʼa tali tau pea mo te meʼa moʼo puipui ʼonatou vaʼe ʼo kaku ki ʼonatou tuli.—1Sa 31:9; Efe 6:13-17.
Tevolo.
ʼE ko he higoa ʼo Satana ʼi te Koga Tohi-Tapu Fakakeleka Fakakilisitiano ʼe ha ai ʼe ko he tahi ʼe “Faifasituʼu.” Neʼe foaki te higoa Tevolo kia Satana koteʼuhi ko ia tafito ʼae neʼe faifasituʼu pea mo ina fai he ʼu tukugakovi hala ʼo ʼuhiga mo Sehova, mo Tana folafola moʼoni pea mo Tona huafa maʼoniʼoni.—Mat 4:1; Soa 8:44; Fkh 12:9.
Toe mamahi lahi.
Neʼe palalau ia Sesu ʼo ʼuhiga mo he “toe mamahi lahi,” neʼe heʼeki hoko ʼi muʼa atu pea neʼe tonu ke hoko ki Selusalemi. Pea neʼe palalau tafito leva ʼo ʼuhiga mo he “toe mamahi lahi” ʼe hoko anai ki ʼamuli, ki te malamanei ʼi te temi ʼae ka ‘haʼu ai mo te kololia.’ (Mat 24:21, 29-31) Neʼe ui e Paulo ko te mamahi ʼaia ʼe ko te fakahoko ʼo te faitotonu ʼa te ʼAtua, ʼo ina tauteaʼi “natou ʼae ʼe mole natou iloʼi te ʼAtua, pea mo natou ʼae ʼe mole fakalogo ki te logo lelei” ʼo ʼuhiga mo Sesu Kilisito. Ia Fakaha kapite 19, ʼe fakamatala ai ʼe takitaki e Sesu ia te ʼu kautau ʼae ʼi te lagi, ʼo natou tauʼi “te manu fekai mo te ʼu hau ʼo te kele pea mo ʼanatou kautau.” (2Te 1:6-8; Fkh 19:11-21) ʼE toe ui ʼi te tohi ʼo Fakaha ʼe hao anai “he toe hahaʼi tokolahi” ʼi te mamahi ʼaia. (Fkh 7:9, 14)—Vakaʼi te kupu ALAMAKETONE.
(Te ʼu) Tohi Taputapu.
ʼE fakaʼuhiga ki te Folafola ʼa te ʼAtua. ʼE tuʼu pe te kupuʼi palalau ʼaia ʼi te Koga Tohi-Tapu Fakakeleka Fakakilisitiano.—Luk 24:27; 2Ti 3:16.
Toho.
ʼI te temi muʼa, neʼe fakaʼaogaʼi e te hahaʼi he ʼu foʼi maka, peʼe ko he ʼu kiʼi moʼi ʼakau neʼe natou toho moʼo fai he ʼu tonu. Neʼe ʼai te ʼu meʼa ʼaia ki he kofu peʼe ko he ipu pea neʼe luluʼi. Ko ia ʼae neʼe filifili neʼe ko ia ʼae neʼe toho pe neʼe to ki tuʼa tana foʼi maka peʼe ko tana kiʼi moʼi ʼakau. Pea ʼi te agamahani, neʼe natou faikole ʼi tanatou fai te filifili ʼaia.—Mat 27:35; Gau 1:26.
Tokonaki.
ʼE ko te ʼaho ʼi muʼa ʼo te Sapato ʼae neʼe teuteuʼi ai e te kau Sutea te ʼu meʼa ʼae neʼe ʼaoga ki te Sapato. Neʼe ʼosi te ʼaho ʼaia ʼi te to ʼo te laʼa ʼi te Feliaono, ʼo kamata ai leva te Sapato. Ki te kau Sutea, neʼe kamata he ʼaho ʼi te afiafi pea ʼosi ʼi te apogipogi afiafi.—Mko 15:42; Luk 23:54.
Tokotoko.
ʼE ko he koga ʼakau peʼe ko he toko ʼe toʼo e he hau, pea ʼe fakata ki tona pule fakahau.—Sen 49:10; Hep 1:8.
Tono.
Ko te felaveʼi fakasino ʼa he tagata peʼe ko he fafine ʼohoana mo he tahi age ʼe mole ko tona ʼohoana.—Eke 20:14; Mat 5:27; 19:9.
Totogi.
Ko he totogi ʼe foaki moʼo fakaʼateainaʼi he tahi neʼe puke, neʼe tauteaʼi, neʼe mamahi, peʼe fakaʼateainaʼi ia ia mai te agahala peʼe mai hona maʼua. Ko te totogi ʼaia neʼe mole fakaʼuhiga tuʼumaʼu pe ki he falā. (Isa 43:3) Neʼe fakamaʼua he totogi ʼi te ʼu aluʼaga kehekehe. Ohage la, ʼi Iselaele, ko te ʼuluaki foha ʼo te tagata fuli peʼe ko te ʼu ʼuluaki manu tagata, neʼe kua foaki kia Sehova. Koia moʼo fakaʼateainaʼi natou mai tanatou gaue ʼateaina pe ʼae kia Sehova, neʼe tonu ai ke foaki he totogi. (Fka 3:45, 46; 18:15, 16) Kapau neʼe mole leʼohi he vitulo agakovi pea ina matehi ia he tahi, neʼe fakamaʼua ki te tagata ʼae ʼaʼana te vitulo ke ina foaki he totogi, ke fakaʼateainaʼi ia ia mai tona fakatuʼā ki te mate. (Eke 21:29, 30) Kaʼe neʼe mole tali he totogi mai ia ia ʼae neʼe ina fakapogi he tahi he neʼe loto ki ai. (Fka 35:31) Kaʼe ʼi te Tohi-Tapu, ʼe fakamaʼuhigaʼi te totogi ʼae neʼe foaki e Kilisito ʼi tana foaki tona maʼuli ko he sakilifisio moʼo fakaʼateainaʼi te hahaʼi fakalogo mai te agahala pea mo te mate.—Ps 49:7, 8; Mat 20:28; Efe 1:7.
Tutuʼaga iseso.
Neʼe faʼu ʼaki te aulo, peʼe ko te siliva peʼe ko te kapa. Pea neʼe fakaʼaogaʼi ʼi te tapenakulo pea mo te fale lotu moʼo tutu ia te iseso, mo toʼo te mamala mai te ʼaletale pea mo toʼo te ʼu vavae ʼo te ʼu malama mai te tuʼulaga malama aulo. Pea neʼe toe fakaʼaogaʼi ke ʼai ki ai te afi.—Eke 37:23; 2Fm 26:19; Hep 9:4.
(Te) Tuʼu afiafi ʼo te mahina.
ʼI te kaletalio Fakasutea, ʼe fakaʼuhiga ki te ʼuluaki ʼaho ʼo te ʼu mahina fuli, pea ʼi te ʼaho ʼaia, neʼe natou fakatahitahi ai, mo kakai, pea mo momoli ni sakilifisio makehe. Ki muli age, neʼe liliu te ʼaho ʼaia ko he ʼaho lahi fakapuleʼaga pea neʼe mole gaue ai te hahaʼi.—Fka 10:10; 2Fm 8:13; Kol 2:16.
(Te ʼu) Tuʼu ʼo te ʼu faʼahiga meʼa.
ʼE ko te fakaliliu ʼaia ʼo te kupu Fakakeleka aïôn moka talanoa ki te ʼu aluʼaga ʼe hoko ʼi he temi loaloaga peʼe ko te ʼu agaaga ʼae ʼe makehe ai te temi ʼaia. ʼE talanoa ʼi te Tohi-Tapu ʼo ʼuhiga mo “te tuʼu ʼo te ʼu faʼahiga meʼa ʼaeni” pea ʼe fakaʼuhiga ki te ʼu aluʼaga ʼe hoko mahani ʼi te malamanei pea mo te faʼahiga maʼuli ʼo te hahaʼi ʼo te malama. (2Ti 4:10) ʼAki te fuakava ʼo te Lao, neʼe fakatuʼu e te ʼAtua he tuʼu ʼo te ʼu faʼahiga meʼa ʼae ʼe feala ke ui neʼe ko te temi ʼo te kau Iselaele peʼe ko te temi Fakasutea. Pea neʼe fakaʼaogaʼi e te ʼAtua ia Sesu Kilisito, ʼaki tona sakilifisio faitotogi, moʼo fakatuʼu he tuʼu foʼou ʼo te ʼu faʼahiga meʼa ʼae ʼe ʼuluaki kau ki ai te kokelekasio ʼo te kau Kilisitiano fakanofo. Neʼe kamata ai he temi foʼou ʼae neʼe hoko ai te ʼu aluʼaga ʼae neʼe fakata e te ʼu agaaga ʼo te fuakava ʼo te Lao. Moka talanoa ki “te ʼu tuʼu ʼo te ʼu faʼahiga meʼa,” ʼe fakaʼuhiga ki te ʼu tuʼu kehekehe ʼo te temi muʼa peʼe ʼo te temi ka haʼu, peʼe ko te ʼu aluʼaga neʼe hoko mahani ʼi te malamanei ʼi he temi loaloaga peʼe ka hoko anai.—Mat 24:3; Mko 4:19, nota; Lom 12:2; Hep 9:26.
U
(Te ʼu) ʼUluaki fua.
Ko te ʼu ʼuluaki fua ʼo he taʼukai peʼe ʼo he meʼa pe. Neʼe fakamaʼua e Sehova ki te kau Iselaele ke natou momoli age kia te ia ʼonatou ʼuluaki fua. Neʼe feala ke fakaʼuhiga ki te ʼu ʼuluaki fua ʼo te kele, peʼe ko te ʼu ʼuluaki tupu ʼo te tagata pea mo te manu. Neʼe momoli e te puleʼaga ʼo Iselaele ʼonatou ʼuluaki fua ki te ʼAtua ʼi te ʼAho Lahi ʼo Te ʼu Pane Hala Fakatupu pea mo te Penikosite. Neʼe toe fakaʼaogaʼi te kupuʼi palalau “ ʼuluaki fua” ʼi hona aluʼaga fakata moʼo talanoa kia Kilisito pea mo ʼana tisipulo fakanofo.—1Ko 15:23, nota; Fka 15:21; Taa 3:9; Fkh 14:4.
ʼUluaki tupu.
ʼE fakaʼuhiga tafito ki te ʼuluaki foha ʼo he tagata. ʼI te temi muʼa, ko te tuʼulaga ʼo te ʼuluaki foha neʼe ko he tuʼulaga maʼuhiga ʼi te famili pea neʼe tuku kia ia te pule ki te famili ʼi te ʼosi mate ʼa te tamai. Ko Sesu neʼe ko te ʼuluaki tupu ʼa Sehova pea mo te ʼuluaki tupu ʼo meʼa fuli ʼae neʼe fakatupu.—Sen 25:33; Eke 11:5; Kol 1:15.
V
Vahe hogofulu.
Neʼe foaki tafito te vahe hogofulu pe neʼe li moʼo lagolago ki he ʼu fakatuʼutuʼu fakalotu. (Mal 3:10; Teu 26:12; Mat 23:23; Hep 7:5) ʼI te Lao ʼa Moisese, neʼe fakatotonu ki te kau Iselaele ke natou foaki ki te kau Levite ia te vahe hogofulu ʼo te ʼu fua ʼo ʼanatou gaueʼaga, mo te vahe hogofulu ʼo te tuputupu ʼo ʼanatou faga manu. Neʼe tonu ke natou fai te faʼahi ʼaia ʼi te taʼu fuli moʼo lagolago ki te kau Levite. Pea neʼe toe foaki e te kau Levite te vahe hogofulu ʼo te vahe hogofulu ʼae neʼe tuku kia natou ki te kau pelepitelo ʼo te famili ʼo Alone ki te taupau ʼo ʼonatou maʼuli. Neʼe toe ʼi ai he tahi ʼu vahe hogofulu neʼe tonu ke foaki. ʼE mole fakamaʼua ki te kau Kilisitiano ke natou foaki te vahe hogofulu.
(Te) Vai ʼae ʼe vela ai te afi kakaha.
Ko he koga meʼa fakata, pea ʼe toe ui ʼe ko “te lua mate.” Ko te kau agahala ʼae ʼe mole fakahemala, mo te Tevolo, ʼo feia mo te mate pea mo te Faitoka (peʼe ko te Hadès), ʼe li natou ki ai. Ko te ui ʼae ʼe li ki ai he ʼaselo ʼo feia mo te mate pea mo te Hadès, ʼae ʼe ko he ʼu meʼa ʼe mole feala ke tutu ʼi te afi, ʼe fakaha ai ko te vai ʼaia ʼe ko he vai fakata. ʼE mole fakaʼuhiga ia ki te fakamamahiʼi ʼo te hahaʼi ʼo heʼe gata, kaʼe ʼe ko tonatou fakaʼauha ʼo heʼe gata.—Fkh 19:20; 20:14, 15; 21:8.
Vanu.
ʼI te Fakakeleka abussos, ko tona fakaʼuhiga “loloto ʼaupito” peʼe “mole hona fakafuafua, mole hona gataʼaga.” ʼE fakaʼaogaʼi ʼi te Koga Tohi-Tapu Fakakeleka Fakakilisitiano moʼo fakaʼuhiga ki he koga meʼa ʼe pilisoni ai he tahi peʼe ko te nofo pilisoni. ʼE toe fakaʼuhiga ki te faitoka kaʼe ʼe mole gata ai.—Luk 8:31; Lom 10:7; Fkh 20:3.