A B D E F G GB H I J K L M N O P S Ṣ T U V W Y Z

A

• Abi.

  Yinkọ he yin didona osun 5tọ sunzanhiawe wiwe Ju lẹ tọn podọ osun 11tọ sunzanhiawe paa tọn to kanlinmọgbenu Babilọni tọn godo. E nọ bẹsọn ṣẹnṣẹn Liya-sun (juillet) tọn bo nọ fó do ṣẹnṣẹn Avivọ-sun (août) tọn. E ma sọawuhia tlọlọ to Biblu mẹ; amọ́ e yin alọdlẹndo taidi “osun atọ́ntọ.” (Sọh 33:38; Ẹzl 7:9)—Pọ́n Nud. B15.

• Abibi.

  Yinkọ dowhenu tọn he yin didona osun tintan sunzanhiawe wiwe Ju lẹ tọn podọ osun ṣinawetọ sunzanhiawe paa tọn. E zẹẹmẹdo “Ohín (Jinukun Tọn) He Ma Ko Hú,” podọ e nọ bẹsọn ṣẹnṣẹn Wheji-sun (mars) tọn bo nọ fó do ṣẹnṣẹn Lido-sun (avril) tọn. Whenue Ju lẹ lẹkọ sọn Babilọni, e wá yin yiylọdọ Nisan. (De 16:1)—Pọ́n Nud. B15.

• Adàgbigbo.

  Ayú tintan vijinu sunnu tọn sinsánsẹ. E wá lẹzun dandannu de na Ablaham po kúnkan etọn lẹ po, ṣigba e ma yin nubiọtomẹsi de na Klistiani lẹ. E sọ nọ yin yiyizan to yẹhiadonu-liho to lẹdo hodidọ tọn voovo lẹ mẹ.—Jen 17:10; 1Kọ 7:19; Flp 3:3.

• Adali.

  Yinkọ he yin didona osun 12tọ sunzanhiawe wiwe Ju lẹ tọn podọ osun 6tọ sunzanhiawe paa tọn to kanlinmọgbenu Babilọni tọn godo. E nọ bẹsọn ṣẹnṣẹn Afínplọ-sun (février) tọn bo nọ fó do ṣẹnṣẹn Wheji-sun (mars) tọn. (Ẹst 3:7)—Pọ́n Nud. B15.

• Adògbẹ́; Zòhọ.

  Fie gànmú kavi ogàn devo lẹ nọ yin yiyọ́ te; e sọ nọ yin yiyizan nado mẹ̀ núzinzan okò tọn lẹ. To ojlẹ Biblu tọn mẹ, bliki kavi zannu wẹ yè do nọ basi adògbẹ́ kavi zòhọ lẹ. Dehe nọ yin yiyizan nado mẹ̀ núzinzan okò tọn lẹ po osẹ̀n wewe po wẹ nọ yin yiylọdọ zòhọ.—Jen 15:17; Da 3:17; Osọ 9:2.

• Afàsúnú.

  Nutindo mẹdetiti tọn he ahọ́dutọ de nọ zejo na mẹhe e duahọdo nado hẹn ẹn deji dọ emi na suahọ lọ to nukọn mẹ. Osẹ́n Mose tọn bẹ anademẹ lẹ hẹn gando afàsúnú lẹ go nado basi hihọ́na wamọnọ po agbátọnọ lẹ po to akọta lọ mẹ.—Eks 22:26; Eze 18:7.

• Afinyọnnuwatọ.

  Mẹhe sọalọakọ́n dọ emi nọ dọho hẹ oṣiọ lẹ.—Le 20:27; De 18:10-12; 2Ah 21:6.

• Afinyọnnuwiwa.

  Nuyise lọ dọ gbigbọ oṣiọ lẹ tọn nọ luntọ́n to okú agbasa tọn godo bo sọgan dọho hẹ mẹhe togbẹ̀ lẹ kavi nọ wàmọ, titengbe gbọn mẹde (afinyọnnọ de) he tin to nuyiwadomẹji yetọn glọ gblamẹ. Hogbe Glẹkigbe tọn he yin lilẹdogbedevomẹ taidi “afinyọnnuwiwa” wẹ phar·ma·kiʹa, ehe zẹẹmẹdo “amasin zinzan” to paa mẹ. Hogbe ehe wá tindo kanṣiṣa hẹ afinyọnnuwiwa, na to hohowhenu amasin lẹ nọ yin yiyizan dile yè to huhlọn aovi lẹ tọn hò mlán taidi apadewhe nuwiwa owọ́n tọn.—Ga 5:20; Osọ 21:8.

• Afọzedaitọ-Gán.

  Na taun tọn, hogbe Glẹkigbe tọn lọ zẹẹmẹdo “Nukọntọ-Gán.” E nọ dlẹnalọdo azọngban tangan Jesu Klisti tọn nado tún gbẹtọvi nugbonọ lẹ dote sọn nuyiwadomẹji ylankan ylando tọn si bo deanana yé nado mọ ogbẹ̀ madopodo.—Ow 3:15; 5:31; Heb 2:10; 12:2.

• Agọjẹdoklistitọ.

  Hogbe Glẹkigbe tọn lọ tindo zẹẹmẹ awe. E nọ dlẹnalọdo nuhe jẹagọdo, kavi diọnukunsọ Klisti. E sọ sọgan dlẹnalọdo Klisti lalo de, yèdọ mẹhe ze ede do otẹn Klisti tọn mẹ. Gbẹtọ, titobasinanu, kavi pipli depope he gbọn oklọ dali sọalọakọ́n dọ emi to afọ Klisti tọn zedai kavi sọalọakọ́n nado yin Mẹsia lọ kavi  he nọ diọnukunsọ Klisti po devi etọn lẹ po sọgan yin yiylọdọ agọjẹdoklistitọ lẹ po gbesisọ po.—1Jo 2:22.

• Agun.

  Gbẹtọ sọha de he nọ pli dopọ na lẹndai kavi nuwiwa tangan de. To Owe-Wiwe Heblu tọn lẹ mẹ, e nọ saba dlẹnalọdo akọta Islaeli tọn. To Owe-Wiwe Glẹki tọn lẹ mẹ, e nọ dlẹnalọdo agun Klistiani tọn dopodopo, amọ́ agun Klistiani tọn blebu wẹ e nọ saba dlẹnalọdo.—1Ah 8:22; Ow 9:31; Lo 16:5.

• Agbà.

  Ofi yiaga kavi oplò he yè yí okọ́, osé, zannu daho, kavi atin do basi bo và gànkinkọ̀n na bọ avọ́sinsan po nuyọnwan lẹ po nọ yin nina to e ji na sinsẹ̀n-bibasi. “Agbà he yè yí sika do basi” pẹvi de tin to abò tintan gòhọtúntún lọ tọn po tẹmpli lọ tọn po mẹ na nuyọnwan mimẹ̀. Atin wẹ yè yí do basi i bọ sika yin viva na ẹn. “Agbà he yè yí gànvẹẹ do basi” daho de tin na avọ́sinsan mimẹ̀ lẹ bo to gbonu to awánu lọ mẹ. (Eks 27:1; 39:38, 39; Jen 8:20; 1Ah 6:20; 2Ot 4:1; Luk 1:11)—Pọ́n Nud. B5 po B8 po.

• Agbà Gaa Sọlomọni tọn.

  To azán Jesu tọn gbè, aligbọntẹn he tindo họta de wẹ ehe yin to tẹmpli lọ mẹ to whèzẹtẹn-waji awánu gbonu tọn lọ tọn, bọ mẹsusu lẹndọ adà tẹmpli Sọlomọni tọn he gbọṣi ai de wẹ e na ko yin. Jesu zinzọnlin gbọn finẹ to “avivọ-whenu” podọ Klistiani dowhenu tọn lẹ nọ pli dopọ to finẹ nado basi sinsẹ̀n. (Joh 10:22, 23; Ow 5:12)—Pọ́n Nud. B11.

• Agbàdo miyọ́n tọn.

  Nọtẹn yẹhiadonu tọn “miyọ́n tọn he yí whèmi do to jiji” de he zẹẹmẹ etọn sọ yin bibasi taidi “okú awetọ.” Ylandonọ he ma lẹnvọjọ lẹ, Lẹgba, podọ etlẹ yin okú po Yọdò (kavi, Hadẹs) po na yin dindlan do e mẹ. Nugbo lọ dọ nudida gbigbọnọ de gọna okú po Hadẹs po, he ji miyọ́n ma sọgan yinuwado, yin dindlan do finẹ dohia dọ yẹhiadonu de wẹ agbàdo ehe yin, he ma nọtena yasanamẹ madopodo, ṣigba vasudo madopodo.—Osọ 19:20; 20:14, 15; 21:8.

• Agbàdo tọ̀sisa tọn.

  Agbàdo kavi fie otọ̀ nọ sà gbọn, ehe nọ hú pete adavo to jikun whenu; hogbe lọ sọgan sọ dlẹnalọdo tọ̀sisa lọ lọsu. Tọ̀sisa delẹ tin he nọ wá sọn asisa de mẹ, enẹwutu yé ma nọ hú gbede. Hogbe lọ “agbàdo” nọ yin yiyizan na agbàdo tọ̀sisa tọn to lẹdo hodidọ tọn delẹ mẹ.—Jen 26:19; Sọh 34:5; De 8:7; 1Ah 18:5; Job 6:15.

• Agbegbe-gán.

  Afọzedaitọ ahọlu tọn kavi ayimatẹn-gán de to ahọluigba Babilọni po Pẹlsia po tọn lẹ mẹ. Ahọlu wẹ nọ de agbegbe-gán.—Ẹzl 8:36; Da 6:1.

• Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn.

  Hogbe ehe nọ yin yiyizan na taun tọn na nupojipetọ-yinyin Jiwheyẹwhe tọn gbọn gandudu Visunnu etọn, Klisti Jesu tọn gblamẹ.—Mt 12:28; Luk 4:43; 1Kọ 15:50.

• Ahọsi Olọn tọn.

  Tẹnmẹ-yinkọ yẹwhe-yọnnu de tọn he Islaelivi atẹṣitọ lẹ nọ sẹ̀n to azán Jelemia tọn gbè. Mẹdelẹ dọ dọ e dlẹnalọdo yẹwhe-yọnnu Babilọni tọn Iṣta (Astalte). Yẹwhe-yọnnu enẹ nkọ he Sumer-nu dowhenu tọn lẹ nọ sẹ̀n nọ yin Inanna he zẹẹmẹdo “Ahọsi Olọn tọn.” Gbọnvona dọ e tindo kanṣiṣa hẹ olọn, e sọ yin yẹwhe-yọnnu vijiji tọn. Astalte sọ yin yiylọdọ “Yọnnu Olọn tọn” to nukinkan Egipti tọn de mẹ.—Jel 44:19.

• Akaia.

  To Owe-Wiwe Glẹki tọn lẹ mẹ, e dlẹnalọdo ayimatẹn Lomu tọn de he to hùwaji Glẹki tọn bọ tatọ́-tònọ etọn wẹ Kọlinti. Akaia bẹ tòdaho Peloponnèse tọn pete hẹn gọna ṣẹnṣẹn ageklo Glẹki tọn. (Ow 18:12)—Pọ́n Nud. B13.

• Akla didetọn.

  —Pọ́n AKLA SỌHIA TỌN.

• Akla sọhia tọn.

  Akla 12 he ṣidopo ṣidopo nọ yin tito do gọnu awe ji do tafo ji to Fiwiwe gòhọtúntún lọ po tẹmpli lọ po tọn mẹ. E sọ nọ yin yiylọdọ “akla he nọ yin tito do gọnu-gọnu” kavi “akla didetọn.” Akla yọyọ lẹ nọ yin yíyí do diọ avọ́nunina ehe, he nọ yin bibasi hlan Jiwheyẹwhe to Gbọjẹzangbe lẹpo. Yẹwhenọ lẹ kẹdẹ wẹ dona nọ dù akla he yin didesẹ lọ  lẹ. (2Ot 2:4; Mt 12:4; Eks 25:30; Le 24:5-9; Heb 9:2)—Pọ́n Nud. B5.

• Akòtopẹ́.

  Okàn ayú tọn kavi okàn linlọ̀n he yè yí agbasakàn kanlin tọn, owóko kavi oda do basi. Ṣẹnṣẹn okàn lọ tọn nọ gblo bọ nuhe na yin dindlan lọ, to paa mẹ zannu de, nọ yin zizedo finẹ. Onù okàn lọ tọn dopo nọ yin biblá do alọ go kavi do alọkọ bọ onù awetọ nọ yin hinhẹn do alọmẹ bo nọ wá yin jijodo to whenue yè to akòtopẹ́ lọ lilẹ́. Akọta hohowhenu tọn lẹ nọ yí akòtopẹ́-yìntọ lẹ do awhànpa yetọn lẹ mẹ.—Whẹ 20:16; 1Sa 17:50.

• Alabasta.

  Ogo pẹvi nuwhẹ́nwan gblingblin tọn de he nọ yin bibasi po zannu he nọ yin mimọ sẹpọ Alabastron to Egipti po. To paa mẹ, ogo mọnkọtọn lẹ nọ tindo okọ̀ he bó bo sọgan yin súsú gbanun-gbanun, na depope to nuwhẹ́nwan gblingblin akuẹgegenu tọn lọ mẹ nikaa kọnyinai. Yinkọ dopolọ wá yin didona zannu lọ lọsu.—Mk 14:3.

• Alamaikigbe.

  Ogbè he kúnkan Ṣẹmi tọn lẹ nọ do, ehe sẹpọ Heblugbe taun bo nọ yí wekun etọn nkọ lẹ pẹẹ zan. To dowhenu, Alaminu lẹ wẹ nọ do ogbè ehe, ṣigba e wá gbayipe gbọn otò susu mẹ bo nọ yin yiyizan na ajọwiwa po hodọdopọ po to ahọluigba Asilia po Babilọni po tọn lẹ mẹ. E sọ yin ogbè tangan he yin alọkẹyi to gandudu Ahọluigba Pẹlsia tọn mẹ. (Ẹzl 4:7) Apadewhe owe Ẹzla, Jelemia po Daniẹli po tọn yin kinkan do Alamaikigbe mẹ.—Ẹzl 4:8–6:18; 7:12-26; Jel 10:11; Da 2:4b–​7:28.

• Alami; Alaminu lẹ.

  Kúnkan Alami he yin visunnu Ṣẹmi tọn tọn lẹ he suhugan yetọn nọ nọ̀ lẹdo he bẹsọn Osó Lẹbanọni tọn lẹ kọ̀n yì Mẹsopotamia podọ sọn Osó Taulusi tọn lẹ kọ̀n to agewaji yì Damasku podọ zẹ̀ finẹ go to hùwaji. Lẹdo ehe, he nọ yin yiylọdọ Alami to Heblugbe mẹ wá yin alọdlẹndo to godo mẹ taidi Silia bọ mẹhe nọ nọ̀ finẹ lẹ wá yin yinyọnẹn taidi Silianu lẹ.—Jen 25:20; De 26:5; Hos 12:12.

• Alamọti.

  Ohia he nọ do kọnugbè hànjiji tọn hia de he zẹẹmẹdo “Awhli lẹ; Yọnnu Jọja lẹ” vlavo nado dlẹnalọdo ogbè yọnnu jọja lẹ tọn he nọ zìn. E nọ saba yin yiyizan nado dohia dọ apadewhe nuhiho de tọn kavi nuhiho lọ blebu dona zingbè.—1Ot 15:20; Slm 46:Aga.

• Aleopagu.

  Pópló he yiaga de to Atẹni, to agewaji-whèyihọ Acropole tọn. Yinkọ enẹ sọ yin yiyizan na wedegbẹ́ (whẹdatẹn) he nọ pli to finẹ. Tamẹnuplọnmẹtọ Stoiki po Epikule po tọn lẹ hẹn Paulu wá Aleopagu nado basi zẹẹmẹ nuyise etọn lẹ tọn.—Ow 17:19.

• Alẹnu.

  Gbekọndopọ kavi gbemima nujọnu tọn to Jiwheyẹwhe po gbẹtọvi lẹ po ṣẹnṣẹn kavi to ogbẹ́ awe ṣẹnṣẹn nado wà nude kavi dapana nude wiwà. To whedelẹnu, dopo gee to mẹhe e bẹhẹn lẹ mẹ wẹ nọ to dandannu glọ nado hẹn nubiọtomẹsi alẹnu lọ tọn lẹ di (enẹ wẹ, alẹnu adà doponọ, he nọ saba yin opagbe de). To ninọmẹ devo lẹ mẹ, ogbẹ́ awe lẹpo wẹ nọ tindo adà yetọn nado yiwà (enẹ wẹ, alẹnu adà awenọ). Gbọnvona alẹnu he Jiwheyẹwhe basi hẹ gbẹtọvi lẹ, Biblu sọ donù alẹnu delẹ go to gbẹtọ lẹ, hẹnnu lẹ, akọta lẹ po pipli lẹ po ṣẹnṣẹn. Delẹ to alẹnu he tindo nuyiwadomẹji dẹn-to-aimẹ hugan lẹ mẹ wẹ dehe Jiwheyẹwhe basi hẹ Ablaham, Davidi, akọta Islaeli tọn (Alẹnu Osẹ́n tọn) po Islaeli Jiwheyẹwhe tọn po (alẹnu yọyọ).—Jen 9:11; 15:18; 21:27; Eks 24:7; 2Ot 21:7.

• Alfa po Omega po.

  Wekun tintan po godo tọn po to wekun Glẹkigbe tọn lẹ mẹ; yé yin yiyizan dopọ whla atọ̀n to owe Osọhia tọn mẹ taidi tẹnmẹ-yinkọ de na Jiwheyẹwhe. To lẹdo hodidọ tọn ehelẹ mẹ, zẹẹmẹ dopolọ wẹ hogbe ehelẹ tindo hẹ hogbe lọ lẹ “tintan podọ godo tọn” gọna “bẹjẹeji po opodo po.”—Osọ 1:8; 21:6; 22:13.

• Aliho lọ.

  Hogbe de he nọ yin yiyizan to yẹhiadonu-liho to Owe-wiwe lẹ mẹ nado dlẹnalọdo aliho nuyiwa tọn kavi walọyizan de he Jehovah kẹalọyi kavi ma kẹalọyi.  Mẹhe yin hodotọ Jesu Klisti tọn lẹ yin yiylọdọ hagbẹ “Aliho Lọ” tọn lẹ, enẹ wẹ yindọ yé nọ tẹdo aliho gbẹninọ tọn de go, ehe sinai do yise to Jesu Klisti mẹ ji bosọ nọ hodo apajlẹ etọn.—Ow 19:9.

• Alindọn.

  Hogbe he nọ saba yin yiyizan nado basi lẹdogbedevomẹ hogbe Heblugbe tọn lọ neʹphesh po Glẹkigbe tọn lọ psy·kheʹ po tọn. To dogbigbapọnna aliho he mẹ hogbe ehelẹ yin yiyizan to Biblu mẹ te godo, e họnwun dọ nuhe yé nọ dlẹnalọdo na taun tọn lẹ wẹ (1) gbẹtọ, (2) kanlin, kavi (3) ogbẹ̀ gbẹtọ kavi kanlin de tọn. (Jen 1:20; 2:7; Sọh 31:28; 1Pi 3:20; sọ pọ́n Odò.) To vogbingbọn mẹ na aliho he mẹ sinsẹ̀n susu nọ yí hogbe lọ “alindọn” zan te, Biblu dohia dọ eyin hogbe lọ lẹ neʹphesh po psy·kheʹ po yin yiyizan gando nudida aigba ji tọn lẹ go, yé nọ dlẹnalọdo onú jọnun de he yè sọgan yinukundomọ, kavi doalọ e go, podọ ehe nọ kú. To lẹdogbedevomẹ ehe mẹ, hogbe dowhenu tọn ehelẹ nọ saba yin lilẹdogbedevomẹ sọgbe hẹ zẹẹmẹ yetọn to lẹdo hodidọ tọn dopodopo mẹ gbọn hogbe delẹ yiyizan dali taidi “ogbẹ̀,” “nudida,” “omẹ,” “gbẹtọ” “mẹlọ lọsu pete,” kavi etlẹ yin hogbe alọdlẹndonu tọn de poun (di apajlẹ, “yẹn” kakati nido yin “alindọn ṣie”). To suhugan ninọmẹ lọ lẹ tọn mẹ, nudọnamẹ odò tọn lẹ nọ dohia dọ hogbe lọ sọgan ko sọ yin lilẹdogbedevomẹ taidi “alindọn.” Eyin hogbe lọ “alindọn” yin yiyizan to fide, vlavo to wefọ lọ mẹ tlọlọ kavi to nudọnamẹ odò tọn lẹ mẹ, e dona nọ yin nukunnumọjẹemẹ sọgbe hẹ zẹẹmẹ he yin bibasi wayi lọ. Eyin e gando alindọn lẹpo yíyí do wà nude go, e nọ zẹẹmẹdo nado yí mẹdetiti, ahun lẹpo kavi gbẹzan mẹtọn blebu do wà nulọ. (De 6:5; Mt 22:37) To lẹdo hodidọ tọn delẹ mẹ, hogbe dowhenu tọn ehelẹ sọgan yin yiyizan nado dlẹnalọdo ojlo nudida gbẹ̀te de tọn kavi huvẹ. Yé sọ sọgan dlẹnalọdo mẹkúkú kavi oṣiọ de.—Sọh 6:6; Hwh 23:2; Isa 56:11; Hag 2:13.

• Alọ zizedomẹji.

  Alọ lẹ nọ yin zizedo mẹde ji nado de azọ́n vonọtaun de na ẹn kavi nado de e, na e nido mọ dona, azọ̀nhẹngbọ kavi nunina gbigbọ wiwe tọn de yí. To whedelẹnu, alọ nọ yin zizedo kanlin lẹ ji whẹpo yé do nọ yin yíyí do sanvọ́.—Eks 29:15; Sọh 27:18; Ow 19:6; 1Ti 5:22.

• Alọkẹ hiadonugo tọn.

  Hiadonu wunmẹ de he nọ yin dido do alọvi de kavi do okàn de kọ̀, vlavo bo nọ yin sìnsìn do okọ̀. Ohia aṣẹpipa tọn gandutọ de kavi ahọluzọnwatọ de tọn wẹ. (Jen 41:42)—Pọ́n HIADONU.

• Alọpapa.

  Nujlẹnu tedidi tọn de he dibla sọzẹn hẹ tedidi he tọ́n sọn vivọnu alọsu tọn wá vivọnu alọvi pẹvi pete tọn eyin yè kẹ̀ alọpahomẹ ganji. Eyin yè yí i jlẹdo tedidi awagbà tọn he yin cm 44,5 go, tedidi alọpapa dopo tọn na yin cm 22,2. (Eks 28:16; 1Sa 17:4)—Pọ́n Nud. B14.

• Aluẹmẹninọ.

  Dohia gbonu tọn awubla tọn to okú hatọ de tọn kavi nugbajẹmẹji devo whenu. To ojlẹ Biblu tọn mẹ, aṣa de wẹ e yin nado nọ aluẹmẹ na ojlẹ de. Gbọnvona avivivi daga, mẹhe to aluẹmẹ lẹ nọ do avọ̀ wunmẹ tangan de, nọ kọ̀n afín do ota, nọ tlẹ́n awù yetọn lẹ bosọ nọ hò akọ́nnu. To whedelẹnu, aluẹmẹnọtọ azọ́nyọnẹntọ lẹ nọ yin yiylọ wá ṣiọdidi lẹ tẹnmẹ.—Jen 23:2; Ẹst 4:3; Osọ 21:4.

• Amagẹdọni.

  Sọn hogbe Heblugbe tọn lọ Har Meghid·dohnʹ mẹ he zẹẹmẹdo “Osó Mẹgido Tọn.” Hogbe lọ yin yiyizan to kọndopọ mẹ hẹ “awhàn azán daho Jiwheyẹwhe Ganhunupotọ lọ tọn,” ehe mẹ “ahọlu aigba fininọ lẹpo tọn lẹ” na bẹ yede pli nado funawhàn hẹ Jehovah te. (Osọ 16:14, 16; 19:11-21)—Pọ́n NUKUNBIBIA DAHO.

• Anademẹtọ hànjitọ lẹ tọn.

  Dile e yin yiyizan to Salmu lẹ mẹ do, hogbe Heblugbe tọn lọ sọgan ko to alọdlẹndo mẹhe nọ basi tito ohàn lẹ tọn to aliho de mẹ bo nọ deanana jiji yetọn. E sọ nọ basi zepọn lẹ hẹ Levinu hànjitọ lẹ bo nọ plọnazọ́n yé bo tlẹ sọ nọ nọ̀ nukọn nado jihàn  to gbangba. To lẹdogbedevomẹ devo lẹ mẹ, hogbe ehe yin lilẹdogbedevomẹ taidi “ogán nuhotọ lẹ tọn” kavi “anademẹtọ nuhiho tọn.”—Slm 4:Aga; 5:Aga.

• Angẹli lẹ.

  Sọn hogbe Heblugbe tọn lọ mal·ʼakhʹ po Glẹkigbe tọn lọ agʹge·los po mẹ. To paa mẹ, hogbe awe lọ lẹ zẹẹmẹdo “wẹnsagun,” ṣigba yé nọ yin lilẹdogbedevomẹ taidi “angẹli” eyin yé dlẹnalọdo wẹnsagun he yin nudida gbigbọnọ lẹ. (Jen 16:7; 32:3; Jak 2:25; Osọ 22:8) Angẹli lẹ yin nudida gbigbọnọ huhlọnnọ lẹ he Jiwheyẹwhe ko dá hoho whẹpo do dá gbẹtọvi. Yé sọ nọ yin alọdlẹndo to Biblu mẹ taidi “omẹ wiwe” fọtọ́n donu ao lẹ, “visunnu Jiwheyẹwhe tọn lẹ,” podọ “sunwhlẹvu afọnnu tọn lẹ.” (De 33:2, Odò; Job 1:6; 38:7) Yé ma yin didá po nugopipe lọ po nado do okún yetọn nkọ lẹ ai, ṣigba dopodopo yetọn wẹ yin didá do voovo. Sọha yetọn lán to livi donu kanweko ji. (Da 7:10) Biblu dohia dọ dopodopo yetọn wẹ tindo oyín etọn po jẹhẹnu etọn titi lẹ po, ṣogan yé nọ gbọn whiwhẹ dali gbẹ́ nado yin sinsẹ̀n-basina, podọ suhugan yetọn ma tlẹ nọ jlo na dọ yinkọ yetọn. (Jen 32:29; Luk 1:26; Osọ 22:8, 9) Yé yin mimá do ogbẹ́ voovo ji bo tindo azọngban voovo lẹ, taidi devizọnwiwa to ofìn Jehovah tọn nukọn, owẹ̀n etọn lẹ dido, nuyiwa do devizọnwatọ Jehovah tọn he to aigba ji lẹ tamẹ, whẹdida Jiwheyẹwhe tọn lẹ hinhẹnṣẹ, podọ godoninọna yẹwheho wẹndagbe lọ tọn didọ. (2Ah 19:35; Slm 34:7; Luk 1:30, 31; Osọ 5:11; 14:6) To sọgodo, yé na gọalọna Jesu nado hoavùn to Amagẹdọni whenu.—Osọ 19:14, 15.

• Angẹligán.

  Zẹẹmẹdo “ogán angẹli lẹ tọn.” Zẹẹmẹ ehe gọna nugbo lọ dọ “angẹligán” yin yiyizan to Biblu mẹ nado dlẹnalọdo mẹdopo, dohia dọ angẹligán dopo gee wẹ tin. Biblu dọ yinkọ angẹligán lọ tọn bo ylọ ẹ dọ Mikaẹli.—Da 12:1; Juda 9; Osọ 12:7.

• Aovi lẹ.

  Nudida gbigbọnọ ylankan mayinukundomọ lẹ he tindo huhlọn hú gbẹtọ. Yé yin yiylọdọ “visunnu Jiwheyẹwhe nugbo lọ tọn lẹ” to Jenẹsisi 6:2 mẹ, podọ “angẹli” to Juda 6 mẹ bo ma yin didá taidi gbigbọ ylankan; kakatimọ, angẹli he diọ yede zun kẹntọ Jiwheyẹwhe tọn lẹ wẹ; yé wàmọ gbọn tolivivẹ na ẹn to azán Noa tọn gbè dali podọ gbọn awukinkọndopọ hẹ Satani to atẹṣiṣi etọn sọta Jehovah mẹ dali.—De 32:17; Luk 8:30; Ow 16:16; Jak 2:19.

• Apò akọ́nnu tọn.

  Apò he go aṣọ́donu lẹ yin titẹdo, ehe yẹwhenọ daho Islaeli tọn nọ do dó akọ́nnu to whedepopenu he e biọ Fiwiwe lọ mẹ. E nọ yin yiylọdọ “apò akọ́nnu tọn whẹdida tọn lọ,” na e mẹ wẹ Ulimi po Tumimi po he nọ yin yiyizan nado de whẹdida Jehovah tọn lẹ hia nọ nọ̀. (Eks 28:15-30)—Pọ́n Nud. B5.

• Apotin alẹnu tọn.

  Apotin he yè yí atin akasia tọn do basi bo và sika na, ehe nọ nọ̀ Fiwiwe Gbaugbau gòhọtúntún lọ tọn mẹ bo wá yin zizedo Fiwiwe Gbaugbau tẹmpli he Sọlomọni gbá lọ tọn mẹ. E tindo nùsu he yè yí sika kẹdẹ do basi bọ kelubimi awe tin to e ji bo pannukọn yede. Onú tangan he nọ nọ̀ e mẹ lẹ wẹ wekan-zannu awe he bẹ Gbedide Ao lẹ hẹn lọ lẹ. (De 31:26; 1Ah 6:19; Heb 9:4)—Pọ́n Nud. B5 po B8 po.

• Apọsteli.

  Linlẹn tintan hogbe lọ tọn wẹ “mẹhe yin didohlan” podọ e yin yiyizan gando Jesu po mẹdelẹ po go he yin didohlan nado wadevizọn na mẹdevo lẹ. E nọ saba yin yiyizan nado dlẹnalọdo devi 12 he Jesu lọsu ṣinyan nado yin afọzedaitọ dide etọn lẹ.—Mk 3:14; Ow 14:14.

• Asẹlgeia.

  —Pọ́n WALỌ GBLEZỌN TASINSINYẸN TỌN.

• Asi sínsọ́n.

  Aṣa de he wá yin yiyidogọ Osẹ́n Mose tọn, ehe mẹ sunnu de nọ dà asuṣiọsi nọvisunnu etọn he ma ji visunnu depope whẹpo do kú tọn nado jivi he na hẹn kúnkan nọvisunnu etọn tọn dote.—Jen 38:8; De 25:5.

•  Asia.

  To Owe-Wiwe Glẹki tọn lẹ mẹ, e dlẹnalọdo ayimatẹn Lomu tọn he bẹ fie yin whèzẹtẹn-waji Turquie tọn to egbehe gọna lopo delẹ taidi Samos po Patmos po hẹn. Tatọ́-tònọ etọn wẹ Efesu. (Ow 20:16; Osọ 1:4)—Pọ́n Nud. B13.

• Asimọwhlá.

  Asi he ma yin tintan, ehe nọ saba yin afanumẹ yọnnu de.—Eks 21:8; 2Sa 5:13; 1Ah 11:3.

• Aṣapán.

  Nudi zannu sinsinyẹn de he nọ wá sọn ohú kanlin hùmẹ tọn flinflin delẹ tọn mẹ. E nọ yin mimọ to hùmẹ bo nọ tindo sinmẹ voovo, etlẹ yin vẹẹ, wewe po yuu po. Aṣapán lẹ sù taun to Ohù Vẹẹ mẹ. To ojlẹ Biblu tọn mẹ, aṣapán vẹẹ nọ họakuẹ taun bo nọ yin yíyí do basi ojẹ́ po aṣọ́donu devo lẹ po.—Hwh 8:11.

• Aṣitolẹti.

  Yẹwhe-yọnnu Kenaninu lẹ tọn he yin yẹwhe awhàn po vijiji po tọn bosọ yin asi Baali tọn.—1Sa 7:3.

• Aṣli wiwe.

  Adà lẹndai Jiwheyẹwhe tọn de he Jiwheyẹwhe lọsu wleawuna bo whla kakajẹ ojlẹ Etọn titi mẹ bọ e wá yin didehia mẹhe ewọ de nado de e hia lẹ kẹdẹ.—Mk 4:11; Kol 1:26.

• Atẹṣiṣi.

  To Glẹkigbe mẹ, hogbe ehe (a·po·sta·siʹa) wá sọn hogbe nuyiwa tọn de mẹ he zẹẹmẹdo “nado jẹla na.” Hogbe lọ bẹ linlẹn “gbẹ́mẹ tintọ́n sọn, nude gbigbẹdai, kavi gufinfọn” tọn hẹn. To Owe-Wiwe Glẹki tọn lẹ mẹ, “atẹṣiṣi” nọ yin yiyizan titengbe gando mẹhe jo sinsẹ̀n-bibasi nugbo do lẹ go.—Hwh 11:9; Ow 21:21; 2Tẹ 2:3.

• Atin ogbẹ̀ tọn.

  Atin de to jipa Edẹni tọn mẹ. Biblu ma dọ dọ sinsẹ́n etọn tindo nugopipe vonọtaun nado namẹ ogbẹ̀ gba; kakatimọ, e nọtena jidenamẹnu de sọn Jiwheyẹwhe dè dọ mẹhe e hùn dotẹnmẹ dote na nado dù sinsẹ́n etọn lẹ na tindo ogbẹ̀ madopodo.—Jen 2:9; 3:22.

• Atin oyọnẹn dagbe po oylan po tọn.

  Atin de to jipa Edẹni tọn mẹ, ehe Jiwheyẹwhe yizan taidi yẹhiadonu de na jlọjẹ etọn nado ze nujinọtedo lẹ dai na gbẹtọvi lẹ na nuhe dù “dagbe” po “oylan” po.—Jen 2:9, 17.

• Avihàn.

  Hàngbe kavi nuhiho nado do awubla sisosiso hia, vlavo to okú họntọn kavi mẹyiwanna de tọn whenu; avigbè.—2Sa 1:17; Slm 7:Aga.

• Avọ̀lọn-kàn.

  Okàn susu topọ he nọ yin titá do gaa ji nado lọ̀n avọ̀. Okàn he nọ yin linlọ̀n gbọn yé mẹ to aga po odò po nọ yin yiylọdọ sekan.—Whẹ 16:13.

• Avọ́nunina he yè mimí.

  Avọ́nunina de, vlavo ehe whenu sinsẹ̀n-basitọ lọ nọ hẹn avọ́sinsan he na yin bibasi lọ do alọmẹ bọ yẹwhenọ lọ nọ bẹ alọ do alọ etọn lẹ glọ bo nọ mimí yé yigodo yinukọn; kavi yẹwhenọ lọ lọsu nọ mimí avọ́nunina lọ. Nuyiwa ehe nọ dohia dọ avọ́sinsan lọ to yinyin zizedonukọnna Jehovah.—Le 7:30.

• Avọ́nunina jijọho tọn.

  Avọ́sinsan de he nọ yin bibasi hlan Jehovah nado dín jijọho hẹ ẹ. Mẹhe hẹn avọ́nunina lọ wá po whédo etọn po, yẹwhenọ he to devizọnwa lọ po yẹwhenọ he to azọ́nwa to gbenẹgbe lẹ po nọ dù sọn e mẹ. To linlẹn de mẹ, owán gblingblin ojó he yin mimẹ̀ lọ tọn nọ yì Jehovah dè. Ohùn lọ, he nọtena ogbẹ̀, sọ nọ yin nina ẹn. E nọ taidi dọ yẹwhenọ lẹ po mẹhe hẹn avọ́nunina lọ wá lẹ po sinai dopọ to núdùdù kọ̀n hẹ Jehovah wẹ nkọ, yèdọ ohia haṣinṣan jijọho tọn de tọn.—Le 7:29, 32; De 27:7.

• Avọ́nunina mimẹ̀.

  Avọ́sinsan kanlin tọn de he nọ yin mimẹ̀ to agbà lọ ji taidi avọ́nunina mlẹnmlẹn de na Jiwheyẹwhe; mẹhe hẹn avọ́nunina lọ wá ma nọ yí adà kanlin (oyìnsú, agbò, gbọgbọẹ asu, owhlé, kavi awhànnẹvu) lọ tọn depope.—Eks 29:18; Le 6:9.

• Avọ́nunina nùnù.

  Avọ́nunina ovẹn tọn de he nọ yin kinkọnjẹgbonu do agbà lọ ji bo nọ yin bibasi dopọ hẹ suhugan avọ́nunina he pò lẹ tọn. Paulu yí i zan to yẹhiadonu-liho nado dọhodo ojlo etọn nado yí ede zan do Klistiani hatọ etọn lẹ tamẹ ji.—Sọh 15:5, 7; Flp 2:17.

•  Avọ́nunina pàdido tọn.

  Avọ́nunina sọn ojlo mẹ wá de he nọ zọnpọ hẹ pàdido delẹ.—Le 23:38; 1Sa 1:21.

• Avọ́nunina pẹdido tọn.

  Avọ́nunina jijọho tọn de wẹ, ehe nọ yin bibasi nado pà Jiwheyẹwhe na awuwledainanu etọn lẹ po owanyi nugbo etọn po. Olàn kanlin he yin nina lọ tọn nọ yin dùdù gọna akla he dotọ́n po dehe madotọ́n po. Azán avọ́sinsan lọ tọn gbè wẹ olàn lọ dona yin dùdù.—2Ot 29:31.

• Avọ́nunina whẹhuhu tọn.

  Avọ́sinsan de he nọ yin bibasi na ylando mẹdetiti tọn lẹ. E gbọnvo yẹẹ de na avọ́sinsan ylando tọn he pò lẹ to enẹ mẹ dọ lẹndai etọn wẹ nado gọalọna ylanwatọ he lẹnvọjọ lọ nado hẹn jlọjẹ alẹnu tọn he e ko hẹnbu na ylando wutu delẹ gọwá kavi gọ̀ yé mọyi bo vò sọn obá he dona ko hò e si.—Le 7:37; 19:22; Isa 53:10.

• Avọ́nunina ylando tọn.

  Avọ́sinsan de he nọ yin bibasi do ylando de tamẹ, yèdọ ylando he yin wiwà to mayọnẹn mẹ, na madogán agbasa mape tọn wutu. Kanlin voovo lẹ, yèdọ sọn oyìnsú ji jẹ awhànnẹ ji, wẹ nọ yin yiyizan sọgbe hẹ ninọmẹ ylandonọ he yè to ovẹsè basi na lọ tọn po otẹn he mẹ e tin te po.—Le 4:27, 29; Heb 10:8.

• Avọ́sinsan.

  Avọ́nunina de he nọ yin zizedonukọnna Jiwheyẹwhe taidi yẹhiadonu de nado do pinpẹn-nutọn-yinyọnẹn hia, nado yigbe whẹhuhu tọn podọ nado gọ̀ biọ haṣinṣan dagbe de mẹ hẹ Jiwheyẹwhe. Bẹsọn Abẹli ji, onú voovo lẹ wẹ gbẹtọ lẹ ko yí do basi avọ́sinsan sọn ojlo mẹ wá lẹ, etlẹ yin kanlin lẹ lọsu, kakajẹ whenue alẹnu Osẹ́n Mose tọn wá hẹn ehe zun nubiọtomẹsi. To whenuena e yindọ Jesu ko ze ogbẹ̀ edetiti tọn jo taidi avọ́sinsan pipé de, nuhudo masọ tin na avọ́sinsan kanlin tọn lẹ ba, etomọṣo Klistiani lẹ gbẹ́ nọ basi avọ́sinsan gbigbọmẹ tọn lẹ hlan Jiwheyẹwhe.—Jen 4:4; Heb 13:15, 16; 1Jo 4:10.

• Awagbà.

  Nujlẹnu tedidi tọn de he sọzẹn hẹ tedidi he tọ́n sọn awàgonu wá vivọnu alọvi gbẹ̀-digaa tọn. Awagbà he Islaelivi lẹ nọ saba yizan sọzẹn hẹ cm 44,5, ṣigba yé sọ nọ yí awagbà daho de zan, yèdọ nudi cm 51,8, he nọ yí alọpahomẹ dopo do dite hú awagbà paa. (Jen 6:15; Luk 12:25)—Pọ́n Nud. B14.

• Awánu.

  Kọho gòhọtúntún lọ tọn fihe yè do pákàn lẹdo, podọ to nukọn mẹ, dopo to kọho ohọ̀ tangan tẹmpli lọ tọn lẹ mẹ fihe adó yin dido lẹdo. Agbà avọ́nunina mimẹ̀ tọn tin to awánu gòhọtúntún lọ tọn mẹ podọ to awánu homẹ tọn tẹmpli lọ tọn mẹ. (Pọ́n Nud. B5, B8, B11.) Biblu sọ dohia dọ owhé po họ̀nmẹ lẹ po nọ tindo awánu ga.—Eks 8:13; 27:9; 1Ah 7:12; Ẹst 4:11; Mt 26:3.

• Awuwle.

  Yinkọ de he yin didona azán he jẹnukọnna Gbọjẹzan, ehe whenu Ju lẹ nọ wleawuna nuhe sin nuhudo yé tindo lẹ na Gbọjẹzan lọ. Azán lọ nọ wá vivọnu to whèjai azán he nọ yin yiylọ todin dọ Ahọluzangbe tọn, bọ Gbọjẹzan nọ bẹ sọn whenẹnu. Na Ju lẹ, azán de nọ bẹ to whèjai bo nọ fó to whèjai he bọdego.—Mk 15:42; Luk 23:54.

• Ayimatẹn-gán.

  Ogán daho ayimatẹn de tọn he nọ yin anadena gbọn Wedegbẹ́ Tonudidọ tọn Lomu tọn dali. E tindo aṣẹ nado dawhẹ podọ nado deanana awhànfuntọ lẹ, podọ dile etlẹ yindọ nuyiwa etọn lẹ nọ yin gbigbejepọn gbọn Wedegbẹ́ Tonudidọ tọn lọ dali, ewọ wẹ paṣẹ pete do ayimatẹn lọ ji.—Ow 13:7; 18:12.

• Ayọdide.

  Zanhẹmẹ sọn ojlo mẹ wá to sunnu kavi yọnnu he ko wlealọ de po mẹdevo he ma yin alọwlemẹ etọn po ṣẹnṣẹn.—Eks 20:14; Mt 5:27; 19:9.

• Ayú-wema.

  Ayú lẹngbọ, gbọgbọẹ kavi oyìnvu tọn he yin awuwlena nado yin yiyizan taidi nuhe ji yè na kanwe do. E nọ dọ́jì hugan papilus bo yin yiyizan nado basi owe-hihá Biblu tọn lẹ. Ayú-wema he Paulu biọ dọ Timoti ni hẹnwa lẹ sọgan ko  yin adà Owe-Wiwe Heblu tọn lẹ tọn delẹ. Delẹ to Owe-Hihá Ohù Kúkú tọn lẹ mẹ yin kinkan do ayú-wema ji.—2Ti 4:13.

• Ayúgò ovẹn tọn.

  Ogo he yè yí ayú kanlin dopo blebu, vlavo gbọgbọẹ kavi lẹngbọ tọn do basi, bọ e nọ yin yiyizan nado hẹn ovẹn. Ayúgò yọyọ lẹ mẹ wẹ ovẹn nọ yin kinkọ̀n do, na eyin e jẹ osin vẹ́ ji, e nọ de ozi sinsinyẹn de tọ́n bo nọ hlá taun. Ayú yọyọ lẹ nọ vlọ́n; amọ́ hihla lọ nọ hẹn ayú hoho he ko hú lẹ là.—Jọṣ 9:4; Mt 9:17.

• Azán godo tọn lẹ.

  Hogbe ehelẹ yin yiyizan to dọdai Biblu tọn mẹ nado dlẹnalọdo ojlẹ he mẹ nujijọ whenuho tọn lẹ na sinyẹn jẹ obá godo tọn mẹ. (Eze 38:16; Da 10:14; Ow 2:17) Sọgbe hẹ dọdai he mẹ e sọawuhia te, e sọgan nọtena owhe kleun de kavi susu. Hú popolẹpo, hogbe ehe wẹ Biblu yizan gando “azán godo tọn” titonu ehe tọn go, yèdọ ojlẹ tintin tofi mayinukundomọ Jesu tọn.—2Ti 3:1; Jak 5:3; 2Pi 3:3.

• Azán ovẹsè tọn.

  Azán wiwe tangan de na Islaelivi lẹ he sọ nọ yin yiylọdọ Yom Kipuli (sọn hogbe Heblugbe tọn lọ yohm hak·kip·pu·rimʹ, “azán nuṣinyọndo nulẹ tọn” mẹ), he nọ jẹ do azán 10tọ Etanimi tọn ji. Azán enẹ kẹdẹ gbè wẹ yẹwhenọ daho nọ biọ Fiwiwe Gbaugbau gòhọtúntún lọ tọn mẹ to whemẹwhemẹ. To finẹ, e nọ yí ohùn kanlin he yè yí do sanvọ́ lẹ tọn do basi avọ́nunina na ylando etọn titi lẹ, ylando Levinu he pò lẹ tọn lẹ, podọ na ylando gbẹtọ lọ lẹ tọn lẹ. Ojlẹ plidopọ wiwe po nùbibla po tọn de wẹ e nọ yin, podọ e sọ nọ yin gbọjẹzan de, yèdọ ojlẹ de nado dealọ sọn azọ́n egbesọegbesọ tọn lẹ mẹ.—Le 23:27, 28.

• Azazẹli.

  Yinkọ Heblugbe tọn de he sọgan ko zẹẹmẹdo “Gbọgbọẹ He Bu.” To Azán Ovẹsè tọn gbè, gbọgbọẹ he yin dide di Azazẹli nọ yin didohlan danfafa ji bo nọ bẹ ylando he akọta lọ ko wà to owhe he wayi lọ mẹ lẹ yì to yẹhiadonu-liho.—Le 16:10.

• Azò.

  Nọ dlẹnalọdo azò kanlin tọn he nọ yin yiyizan taidi núzinzan lẹ nado hẹn osin, amì, wesin po nusisá lẹ po, podọ taidi hànjinu kavi opẹ̀n avase nina tọn. (1Sa 16:1, 13; 1Ah 1:39; Eze 9:2) “Azò” nọ saba yin yiyizan to yẹhiadonu-liho nado dlẹnalọdo huhlọn po awhàngbigba po.—De 33:17; Mi 4:13; Zek 1:19.

• Azò agbà lọ tọn lẹ.

  Nudi azò he nọ tin to agosu ẹnẹ agbà delẹ tọn mẹ. (Le 8:15; 1Ah 2:28)—Pọ́n Nud. B5 po B8 po.

• Azọ́njiawu; Azọ́n huhlọnnọ.

  Nuyiwa kavi nujijọ he zẹ̀ huhlọn he gbẹtọ sọgan mọnukunnujẹemẹ lẹpo go bo wá sọn asisa he hugan jọwamọ tọn de mẹ. Hogbe delẹ taidi “ohia,” “nudabla” kavi “nujiawu” nọ yin yiyizan to whedelẹnu to Biblu mẹ nado donù nudopolọ go.—Eks 4:21; Ow 4:22; Heb 2:4.

• Azọ̀nylankan.

  Azọ̀n bẹplamẹ depope he sọgan gbayipe po awuyiya po bo hẹn okú wá. E nọ saba tindo kanṣiṣa hẹ whẹdida Jiwheyẹwhe tọn hinhẹnṣẹ.—Sọh 14:12; Eze 38:22, 23; Am 4:10.

B

• Baali.

  Yẹwhe Kenaninu lẹ tọn he nọ yin pinpọnhlan taidi yẹwhe he tindo agahomẹ bo nọ namẹ jikun po ovi po. “Baali” sọ nọ yin yiyizan nado dlẹnalọdo yẹwhe flinflin lẹdo de tọn lẹ. To Heblugbe mẹ, hogbe lọ zẹẹmẹdo “Núnọ; Klunọ.”—1Ah 18:21; Lo 11:4.

• Balsami.

  Atin-sin amìnọ owán gblingblinnọ de he nọ wá sọn atin delẹ mẹ. E nọ yin yiyizan to amasinzọnwiwa-liho podọ taidi nuwhẹ́nwan gblingblin. Omẹ Whèzẹtẹn-waji tọn lẹ nọ pọ́n ẹn hlan di nuhọakuẹ taun.—Jen 37:25; Jel 8:22.

• Baptẹm; Baptizi.

  Hogbe lọ nọ zẹẹmẹdo “nado ylọn” kavi zín do osin mẹ. Jesu hẹn baptẹm zun nubiọtomẹsi de na hodotọ etọn lẹ. Owe-wiwe lẹ sọ donù baptẹm Johanu tọn, baptẹm gbọn gbigbọ wiwe dali, gọna baptẹm miyọ́n tọn po mọmọ  po go.—Mt 3:11, 16; 28:19; Joh 3:23; 1Pi 3:21.

• Bati.

  Nujlẹnu osin tọn he na ko sọzẹn hẹ nudi L 22 (gal 5,81), sọgbe hẹ zẹ́nkla he ji yinkọ ehe yin kinkan do bọ whenuho-kantọ dòkuntọ lẹ mọ lẹ. Suhugan nujlẹnu he pò bo yin nùdego to Biblu mẹ lẹ tọn, vlavo jinukun tọn kavi osin tọn nọ yin yiyijlẹdo nujlẹnu bati tọn go. (1Ah 7:38; Eze 45:14)—Pọ́n Nud. B14.

• Beẹlzebuli.

  Tẹnmẹ-yinkọ de he yin yiyizan na Satani, yèdọ ahọvi kavi ogán aovi lẹ tọn. E sọgan ko yin wunmẹ yinkọ lọ Baali-zebuli tọn de, yèdọ Baali he Filistinu lẹ nọ sẹ̀n to Eklọni.—2Ah 1:3; Mt 12:24.

• Boṣiọ; Boṣiọ-sinsẹ̀n.

  Boṣiọ yin yẹdide kavi apajlẹ nudepope tọn, vlavo onú jọnun de kavi nuhe ma tin de tọn, ehe gbẹtọ sọgan yizan to sinsẹ̀n-bibasi mẹ. Boṣiọ-sinsẹ̀n zẹẹmẹdo nado nọ do sisi po owanyi po hia boṣiọ de kavi nado nọ sẹ̀n ẹn.—Slm 115:4; Ow 17:16; 1Kọ 10:14.

• Buli.

  Yinkọ he yin didona osun ṣinatọ̀ntọ sunzanhiawe wiwe Ju lẹ tọn podọ osun awetọ sunzanhiawe paa tọn. E wá sọn hogbe dodonu tọn de mẹ he zẹẹmẹdo “de sinsẹ́n tọ́n,” podọ e nọ bẹsọn ṣẹnṣẹn Kọ́yàn-sun (octobre) tọn bo nọ fó do ṣẹnṣẹn Abọ̀hú-sun (novembre) tọn. (1Ah 6:38)—Pọ́n Nud. B15.

D

• Dagọni.

  Yẹwhe Filistinu lẹ tọn de. Fie hogbe lọ wá sọn ma họnwun sọmọ, amọ́ weyọnẹntọ delẹ dọ dọ e tindo kanṣiṣa hẹ hogbe Heblugbe tọn lọ dagh (whèvi).—Whẹ 16:23; 1Sa 5:4.

• Daliki.

  Abọgan-kuẹ Pẹlsia tọn de he zínpinpẹn etọn yin g 8,4. (1Ot 29:7)—Pọ́n Nud. B14.

• Dekapole.

  Pipli tòdaho Glẹki tọn delẹ tọn, he bẹ tòdaho ao hẹn to dowhenu (sọn hogbe Glẹkigbe tọn lọ deʹka, he zẹẹmẹdo “ao” po poʹlis he zẹẹmẹdo “tòdaho” po mẹ). Yinkọ enẹ sọ nọ yin yiyizan na lẹdo he to whèzẹtẹn-waji Ohù Galili tọn po Tọ̀sisa Jọdani tọn po, yèdọ fie suhugan tòdaho ehelẹ tọn te. Tòdaho enẹlẹ wẹ yin ahọnkan aṣa po ajọwiwa Glẹkinu lẹ tọn po. Jesu gbọn lẹdo enẹ mẹ wayi, amọ́ kandai depope ma dohia dọ e dla tòdaho lọ lẹ depope pọ́n. (Mt 4:25; Mk 5:20)—Pọ́n Nud. A7 po B10 po.

• Denali.

  Fataka-kuẹ Lomu tọn he pẹnzin sọ g 3,85 bọ yẹdide Sesali tọn tin to e ji to adà dopo ji. E nọtena azọ́nkuẹ gbèdopo tọn pakanọ de tọn podọ “takuẹ” he Lomunu lẹ nọ yí sọn Ju lẹ si. (Mt 22:17; Luk 20:24)—Pọ́n Nud. B14.

• Devizọnwatọ lizọnyizọnwiwa tọn.

  Lẹdogbedevomẹ hogbe Glẹkigbe tọn lọ di·aʹko·nos tọn, ehe nọ saba yin lilẹdogbedevomẹ taidi “lizọnyizọnwatọ” kavi “devizọnwatọ.” Hogbe lọ “devizọnwatọ lizọnyizọnwiwa tọn” dlẹnalọdo mẹhe nọ sẹ̀n taidi alọgọtọ pipli mẹho lẹ tọn to agun mẹ. E dona jẹ nubiọtomẹsi Biblu tọn lẹ kọ̀n nado pegan na lẹblanulọkẹyi sinsẹ̀nzọn tọn ehe.—1Ti 3:8-10, 12.

• Dẹ̀hodo.

  Nado sìn adán kavi ylọ oylan do mẹde kavi nude ji. E ma zẹẹmẹdo nado yí hogbe mẹzunzun tọn lẹ zan kavi nado wadán po homẹgble po. Dẹ̀hodo nọ saba yin hodidọ nujọnu tọn de nado lá oylan de jẹnukọn, podọ eyin e wá sọn Jiwheyẹwhe kavi mẹhe tindo aṣẹpipa de dè, e nọ yin onú sinsinyẹn de taidi dọdai.—Jen 12:3; Sọh 22:12; Ga 3:10.

• Dlakma.

  To Owe-Wiwe Glẹki tọn lẹ mẹ, hogbe ehe dlẹnalọdo fataka-kuẹ Glẹki tọn de he nọ pẹnzin sọ g 3,4 to whedelẹnu. Owe-Wiwe Heblu tọn lẹ donù dlakma sika tọn de go he yin yiyizan to ojlẹ Pẹlsianu lẹ tọn mẹ bo sọzẹn hẹ daliki dopo. (Nẹ 7:70; Mt 17:24)—Pọ́n Nud. B14.

• Dodowiwa.

  To Owe-wiwe lẹ mẹ, e nọtena nuhe sọgbe to kọndopọ mẹ hẹ nujinọtedo Jiwheyẹwhe tọn na nuhe dù dagbe po oylan po.—Jen 15:6; De 6:25; Hwh 11:4; Zef 2:3; Mt 6:33.

• Dòtin.

  Nuhe nọ yin tùntùnte nado hẹn nude dote. Delẹ nọ yin tùntùnte nado flin  nuyiwa kavi nujijọ whenuho tọn lẹ. Dòtin lẹ yin yiyizan na tẹmpli po ohọ̀ ahọlu tọn po he Sọlomọni gbá. Akọta kosi lẹ nọ tùn dòtin wiwe zannu tọn lẹ to kọndopọ mẹ hẹ sinsẹ̀n lalo yetọn, podọ Islaelivi lẹ lọsu joawuna aṣa enẹ to whedelẹnu. (Whẹ 16:29; 1Ah 7:21; 14:23)—Pọ́n OTA DÒTIN TỌN.

• Dòtin wiwe.

  Hogbe Heblugbe tọn lọ (ʼashe·rahʹ) nọ dlẹnalọdo (1) dòtin wiwe de he nọtena Aṣela he yin yẹwhe-yọnnu vijiji tọn Kenaninu lẹ tọn, kavi (2) yẹdide yẹwhe-yọnnu Aṣela lọ lọsu tọn. E yọnbasi dọ ote wẹ dòtin lọ lẹ nọ te bọ apadewhe yetọn nọ yin bibasi po atin po. Yé sọgan ko yin dòtin he ma yin pipà, kavi etlẹ yin atin lẹ.—De 16:21; Whẹ 6:26; 1Ah 15:13.

• Dòtin wiwe zannu tọn.

  Dòtin he to ote de, he yè nọ saba yí zannu do basi, ehe e họnwun dọ ohia vijinu sunnu tọn Baali kavi yẹwhe lalo devo lẹ tọn wẹ e nọtena.—Eks 23:24.

• Dọdai.

  Owẹ̀n gbọdo de, vlavo nado de ojlo Jiwheyẹwhe tọn hia kavi nado lá ẹ. Dọdai sọgan zẹẹmẹdo walọ dagbe pinplọnmẹ to gbọdo glọ, gbedide kavi whẹdida Jiwheyẹwhe tọn hinhẹn zun yinyọnẹn, kavi nuhe na wá jọ de lilá jẹnukọn.—Eze 37:9, 10; Da 9:24; Mt 13:14; 2Pi 1:20, 21.

• Dọṣẹdọtọ.

  Mẹhe nọ sọalọakọ́n dọ emi tindo nugopipe nado dọ nuhe na wá jọ to sọgodo. Yẹwhenọ nujlẹtọ lẹ, mẹhe nọ mọnú namẹ lẹ, sunwhlẹvu-pọntọ lẹ po omẹ mọnkọtọn devo lẹ po tin to mẹhe Biblu yí hogbe enẹ zan na lẹ mẹ.—Le 19:31; De 18:11; Ow 16:16.

E

• Edomi.

  Yinkọ Esau visunnu Isaki tọn devo. Kúnkan Esau (kavi Edomi) tọn lẹ nọ nọ̀ lẹdo Seili tọn mẹ, yèdọ lẹdo osó tọn he tin to Ohù Kúkú po Zẹklan Ohù tọn ‘Aqaba po ṣẹnṣẹn. Lẹdo ehe wá yin yinyọnẹn taidi Edomi. (Jen 25:30; 36:8)—Pọ́n Nud. B3 po B4 po.

• Efa.

  Nujlẹnu jinukun tọn de podọ nuhẹnnú de he nọ yin yiyizan nado jlẹ okún jinukun tọn lẹ. E yin nudopolọ po nujlẹnu osin tọn bati po, enẹwutu e sọzẹn hẹ L 22. (Eks 16:36; Eze 45:10)—Pọ́n Nud. B14.

• Eflaimi.

  Yinkọ visunnu awetọ Josẹfu tọn; to godo mẹ, yinkọ ehe yin yiyizan na dopo to hẹnnu Islaeli tọn lẹ mẹ. To whenue Islaeli yin mimá godo, yinkọ Eflaimi tọn wá yin yiyizan nado dlẹnalọdo ahọluduta hẹnnu ao tọn lọ blebu, na ewọ wẹ yin nukundeji hugan to yé mẹ.—Jen 41:52; Jel 7:15.

• Efọdi.

  Nudi azọ́nvọ̀ de he yẹwhenọ lẹ nọ do dó avọ̀ ji. Yẹwhenọ daho lọ nọ do efọdi vonọtaun de he tindo apò akọ́nnu tọn he bẹ zannu akuẹgegenu tọn 12 hẹn. (Eks 28:4, 6)—Pọ́n Nud. B5.

• Eluli.

  Yinkọ he yin didona osun 6tọ sunzanhiawe wiwe Ju lẹ tọn podọ osun 12tọ sunzanhiawe paa tọn to kanlinmọgbenu Babilọni tọn godo. E nọ bẹsọn ṣẹnṣẹn Avivọ-sun (août) tọn bo nọ fó do ṣẹnṣẹn Zó-sun (septembre) tọn. (Nẹ 6:15)—Pọ́n Nud. B15.

• Etanimi.

  Yinkọ he yin didona osun 7tọ sunzanhiawe wiwe Ju lẹ tọn podọ osun tintan sunzanhiawe paa tọn. E nọ bẹsọn ṣẹnṣẹn Zó-sun (septembre) tọn bo nọ fó do ṣẹnṣẹn Kọ́yàn-sun (octobre) tọn. Whenue Ju lẹ lẹkọ sọn Babilọni, e wá yin yiylọdọ Tiṣli. (1Ah 8:2)—Pọ́n Nud. B15.

• Etiopia.

  Akọta hohowhenu tọn de he to hùwaji Egipti tọn. E bẹ lẹdo he to hùwaji pete Egipti egbezangbe tọn po Soudan egbezangbe tọn po hẹn. E sọ nọ yin yiyizan to whedelẹnu na hogbe Heblugbe tọn lọ “Kuṣi.”—Ẹst 1:1.

• Euflate.

  Tọ̀sisa he dite bosọ diyin hugan to hùwaji-whèyihọ Asia tọn, podọ dopo to tọ̀sisa tangan Mẹsopotamia tọn awe lẹ mẹ. E yin nùdego whla tintan to Jenẹsisi 2:14 mẹ taidi dopo to tọ̀sisa ẹnẹ Edẹni tọn lẹ mẹ. E nọ saba yin yiylọdọ  “Tọ̀sisa lọ.” (Jen 31:21) E nọtena dogbó aigba he yin didena Islaeli tọn to agewaji. (Jen 15:18; Osọ 16:12)—Pọ́n Nud. B2.

F

• Falesi lẹ.

  Pipli nukundeji de he klandovo sọn sinsẹ̀n Ju lẹ tọn go to owhe kanweko tintan W.M. tọn. Yé ma wá sọn kúnkan yẹwhenọ tọn mẹ, ṣigba yé nọ yìn Osẹ́n lọ to aliho hẹngogo tọn mẹ bo nọ pọ́n otàn dọvọdọ lẹ hlan taidi nuhe yin nujọnu sọ Osẹ́n lọ. (Mt 23:23) Yé jẹagọdo nuyiwadomẹji aṣa Glẹki tọn lẹpo, podọ taidi mẹhe yọ́n Osẹ́n lọ po aṣa lẹ po ganji, yé tindo aṣẹpipa do gbẹtọ lẹ ji taun. (Mt 23:2-6) Delẹ to yé mẹ sọ yin hagbẹ Whẹdatẹn Daho Ju lẹ tọn. Yé nọ saba diọnukunsọ Jesu gando Gbọjẹzan yìnyìn, aṣa lẹ hihodo gọna gbẹdido hẹ ylandonọ lẹ po tòkuẹ-ṣinyantọ lẹ po go. Delẹ to yé mẹ, taidi Saulu Talsu tọn wá lẹzun Klistiani.—Mt 9:11; 12:14; Mk 7:5; Luk 6:2; Ow 26:5.

• Falo.

  Tẹnmẹ-yinkọ de he nọ yin nina ahọlu Egipti tọn lẹ. Falo atọ́n sin yinkọ wẹ yin nùdego to Biblu mẹ (Ṣiṣaki, So, Tilhaka, Neko po Họfla po), ṣigba yinkọ mẹhe pò lẹ tọn ma yin didọ, etlẹ yin mẹhe yinuwa hẹ Ablaham, Mose po Josẹfu po lẹ.—Eks 15:4; Lo 9:17.

• Fẹnnuwiwa zanhẹmẹ tọn.

  Sọn hogbe Glẹkigbe tọn lọ por·neiʹa mẹ, yèdọ hogbe de he yin yiyizan to Owe-wiwe lẹ mẹ nado dlẹnalọdo aṣa zanhẹmẹ tọn tangan delẹ he Jiwheyẹwhe jẹagọdo. E bẹ ayọdide, galilọ, kọndopọ zanhẹmẹ tọn to mẹhe ma ko wlealọ lẹ ṣẹnṣẹn po zanhẹmẹ to vijinu dopolọ lẹ ṣẹnṣẹn po hẹn gọna zanhẹmẹ gbẹtọ po kanlin po tọn. E yin yiyizan to yẹhiadonu-liho to owe Osọhia tọn mẹ gando galọtọ sinsẹ̀n tọn de go he yin yiylọdọ “Babilọni Daho lọ” nado basi zẹẹmẹ dọ ewọ to awukọndopọ hẹ gandutọ aihọn ehe tọn lẹ nado mọ huhlọn po ale agbasa tọn po yí. (Osọ 14:8; 17:2; 18:3; Mt 5:32; Ow 15:29; Ga 5:19)—Pọ́n GALỌTỌ.

• Filisti; Filistinu lẹ.

  Aigba he to hùwaji huto Islaeli tọn he wá yin yiylọdọ Filisti. Mẹhe wá sọn Klete bo sawhé do finẹ lẹ nọ yin yiylọdọ Filistinu lẹ. Davidi gbawhàn yetọn, ṣigba yé gbọṣi yede kannu bo yin kẹntọ Islaeli tọn to whelẹponu. (Eks 13:17; 1Sa 17:4; Am 9:7)—Pọ́n Nud. B4.

• Fiwiwe.

  To paa mẹ, nọtẹn de he yin didedovo na sinsẹ̀n-bibasi, yèdọ ofi wiwe de. Ṣigba, e nọ saba dlẹnalọdo gòhọtúntún lọ kavi tẹmpli Jelusalẹm tọn. Hogbe lọ sọ nọ yin yiyizan na fininọ Jiwheyẹwhe tọn to olọn mẹ.—Eks 25:8, 9; 2Ah 10:25; 1Ot 28:10; Osọ 11:19.

• Fiwiwe Gbaugbau lọ.

  Abò homẹ tọn gòhọtúntún po tẹmpli lọ po tọn, fie apotin alẹnu tọn lọ nọ nọ̀; e sọ nọ yin yiylọdọ Fiwiwe Fiwiwe lẹ tọn lọ. Sọgbe hẹ Osẹ́n Mose tọn, mẹdopo gee he dotẹnmẹ yin nina nado biọ Fiwiwe Gbaugbau lọ wẹ yẹwhenọ daho lọ, podọ Azán Ovẹsè tọn gbè kẹdẹ wẹ e sọgan nọ biọ e mẹ to whemẹwhemẹ.—Eks 26:33; Le 16:2, 17; 1Ah 6:16; Heb 9:3.

• Fiwiwe lọ.

  Họ̀nù tintan podọ daho hugan gòhọtúntún lọ kavi tẹmpli lọ tọn, he gbọnvona họ̀nù kavi abò homẹ tọn lọ, yèdọ Fiwiwe Gbaugbau lọ. To gòhọtúntún lọ mẹ, Fiwiwe lọ mẹ wẹ miyọ́ngbán-tin sika tọn lọ, agbà nuyọnwan tọn sika tọn lọ, tafo akla sọhia tọn lọ po nuyizan sika tọn lẹ po tin te; to tẹmpli lọ mẹ, finẹ wẹ agbà sika tọn lọ, miyọ́ngbán-tin sika tọn ao lẹ po tafo akla sọhia tọn ao lẹ po tin te. (Eks 26:33; Heb 9:2)—Pọ́n Nud. B5 po B8 po.

• Fọnsọnku.

  Nado fọ́n sọn oṣiọ lẹ mẹ. To paa mẹ, hogbe Glẹkigbe tọn lọ a·naʹsta·sis zẹẹmẹdo “finfọn; finfọnṣite.” Fọnsọnku ṣinẹnẹ wẹ yin nùdego to Biblu mẹ, ehe bẹ fọnsọnku Jesu tọn gbọn Jehovah Jiwheyẹwhe dali hẹn. Dile etlẹ yindọ delẹ to fọnsọnku ehelẹ mẹ yin bibasi gbọn Elija, Eliṣa, Jesu, Pita po Paulu po dali, e họnwun dọ huhlọn Jiwheyẹwhe tọn wẹ hẹn ehelẹ yọnbasi. Fọnsọnku “do donọ lẹ po mawadodonọ lẹ po tọn” to aigba ji yin nujọnu to lẹndai Jiwheyẹwhe tọn mẹ. (Ow 24:15) Biblu sọ donù fọnsọnku olọn mẹ tọn de go, ehe yin yiylọdọ fọnsọnku “tintan” bo na gando mẹmẹsunnu yiamisisadode Jesu tọn lẹ go.—Flp 3:11; Osọ 20:5, 6; Joh 5:28, 29; 11:25.

G

• Galilọ.—

  Pọ́n FẸNNUWIWA ZANHẸMẸ TỌN.

• Galọtọ.

  Mẹhe nọ tindo kọndopọ zanhẹmẹ tọn to gbonu alọwle tọn, titengbe na akuẹ wutu. (Hogbe Glẹkigbe tọn lọ porʹne he yin lilẹdogbedevomẹ taidi “galọtọ” wá sọn hogbe dodonu tọn de mẹ he zẹẹmẹdo “nado sà.”) Hogbe lọ nọ saba dlẹnalọdo yọnnu de, dile etlẹ yindọ sunnu galọtọ lẹ sọ yin nùdego to Biblu mẹ ga. Osẹ́n Mose tọn jẹagọdo galilọ, podọ azọ́nkuẹ galọtọ de tọn ma nọ yin alọkẹyi taidi nunina de na fiwiwe Jehovah tọn, to vogbingbọn mẹ na aṣa kosi tọn lọ he yin nado yí galọtọ tẹmpli mẹ tọn lẹ zan nado dín akuẹ. (De 23:17, 18; 1Ah 14:24) Biblu sọ yí hogbe lọ zan to yẹhiadonu-liho nado dlẹnalọdo gbẹtọ, akọta kavi titobasinanu lẹ he nọ doalọ to wunmẹ boṣiọ-sinsẹ̀n tọn de mẹ bo ka nọ sọalọakọ́n dọ emi yin sinsẹ̀n-basitọ Jiwheyẹwhe tọn. Di apajlẹ, pipli sinsẹ̀n tọn he yin yiylọdọ “Babilọni Daho lọ” yin zẹẹmẹ basina to Osọhia mẹ taidi galọtọ de, na e ko kọnawudopọ hẹ gandutọ aihọn ehe tọn lẹ nado mọ aṣẹpipa po ale agbasa tọn po yí wutu.—Osọ 17:1-5; 18:3; 1Ot 5:25.

• Gela.

  Ojlẹnu zínpinpẹn tọn he sọzẹn hẹ g 0,57. E sọgbe hẹ mado 20 ṣekẹli 1 tọn. (Le 27:25)—Pọ́n Nud. B14.

• Gẹhẹnna.

  Yinkọ he Agbàdo Hinọmi tọn he to hùwaji podọ to hùwaji-whèyihọ Jelusalẹm hohowhenu tọn nọ yin yiylọdọ to Glẹkigbe mẹ. (Jel 7:31) E yin nùdego to dọdai-liho taidi fie oṣiọ lẹ na yin vúnvún pé do. (Jel 7:32; 19:6) Kunnudenu depope ma dohia dọ kanlin kavi gbẹtọvi lẹ na yin dindlan do Gẹhẹnna mẹ nado yin mimẹ̀ gbẹ̀te kavi yin yasana. Enẹwutu, nọtẹn lọ ma sọgan nọtena lẹdo mayinukundomọ de he mẹ alindọn gbẹtọ tọn lẹ nọ yin yasana te kakadoi to miyọ́n nujọnu tọn de mẹ. Kakatimọ, Jesu po devi etọn lẹ po yí Gẹhẹnna zan to yẹhiadonu-liho nado dlẹnalọdo “okú awetọ,” enẹ wẹ vasudo madopodo, kavi nado yin kúnsúdona mlẹnmlẹn.—Osọ 20:14; Mt 5:22; 10:28.

• Giliadi.

  To paa mẹ, lẹdo he yọ́n na jinukun to whèzẹtẹn-waji Tọ̀sisa Jọdani tọn he dlẹnkan yì agewaji po hùwaji Agbàdo Jabọki tọn po. To whedelẹnu, e nọ yin yiyizan nado dlẹnalọdo aigba Islaelivi lẹ tọn blebu he to whèzẹtẹn-waji Jọdani tọn, yèdọ fie hẹnnu Leubẹni po Gad po tọn lẹ gọna mado-awe hẹnnu Manasse tọn nọ nọ̀. (Sọh 32:1; Jọṣ 12:2; 2Ah 10:33)—Pọ́n Nud. B4.

• Gilisé.

  Zannu loboto de he nọ yin zizedo zannu mọnkọtọn devo ji nado lì jinukun lẹ bo hẹn yé zun linfin. Opò kleun de nọ yin tùntùn do ṣẹnṣẹn na zannu he to odò lọ, ehe go zannu he to aga lọ nọ plá do nado lilẹ́. To ojlẹ Biblu tọn mẹ, osé he yọnnu lẹ nọ yí alọ do lilẹ́ lẹ nọ tin to suhugan owhé lẹ tọn gbè. To whenuena e yindọ núdùdù egbesọ tọn whẹndo de tọn sinai do azọ́nwiwa osé lọ tọn ji, Osẹ́n Mose tọn gbẹ́ dọ mẹde ma dona hò e yí kavi hò sénukọnvi he nọ nọ̀ e ji lọ yí taidi afàsúnú. Osé daho he yin awuwlena to aliho mọnkọtọn mẹ lẹ tin, ehe kanlin lẹ nọ lilẹ́.—De 24:6; Mk 9:42.

• Gititi.

  Ohia he nọ do kọnugbè hànjiji tọn hia de he zẹẹmẹ etọn ma họnwun, ṣigba e taidi dọ e wá sọn hogbe Heblugbe tọn lọ gath mẹ. Mẹdelẹ yise dọ to whenuena e yindọ hogbe lọ gath dlẹnalọdo ovẹn-finyọ́ndo, e sọgan yin nuhiho de he tindo kanṣiṣa hẹ ohàn he gando ovẹn bibasi go lẹ.—Slm 81:Aga.

• Glẹkigbe; Glẹkinu.

  Ogbè he Glẹkinu lẹ nọ do; mẹhe yin Glẹki-vi jiji de kavi mẹhe whẹndo etọn wá sọn finẹ. To Owe-Wiwe  Glẹki tọn lẹ mẹ, zẹẹmẹ hogbe lọ tọn gbloada bo nọ dlẹnalọdo mẹdepope he ma yin Juvi kavi mẹhe ogbè po aṣa Glẹki tọn po ko yinuwado yé ji lẹ.—Joẹ 3:6; Joh 12:20.

• Gòhọ opli tọn.

  Hogbe he nọ yin yiyizan na gòhọ Mose tọn podọ na gòhọtúntún wiwe lọ he nọ yin pinpẹ́n to danfafa ji.—Eks 33:7; 39:32.

• Gòhọtúntún.

  Gòhọ sinsẹ̀n-bibasi tọn he sọgan yin zizepé de he Islaelivi lẹ nọ yizan to whenue yé ko tọ́n sọn Egipti godo. Apotin alẹnu tọn Jehovah tọn lọ he nọ dohia dọ Jiwheyẹwhe to ṣẹnṣẹn yetọn nọ nọ̀ e mẹ, podọ finẹ wẹ yé nọ sanvọ́ bosọ nọ basi sinsẹ̀n te. To whedelẹnu, e sọ nọ yin yiylọdọ “gòhọ opli tọn lọ.” Owhlẹ wẹ yè yí do basi i bo yí alavọ he go yẹdide kelubimi tọn lẹ yin kikó do lẹ ṣinyọ́n na ẹn. Họ̀nù awe wẹ e tindo, tintan lọ nọ yin yiylọdọ Fiwiwe, podọ awetọ lọ nọ yin yiylọdọ Fiwiwe Gbaugbau. (Jọṣ 18:1; Eks 25:9)—Pọ́n Nud. B5.

GB

• Gbaja.

  Nusisọ́ awhànfuntọ lẹ tọn he nọ basi hihọ́na yé, enẹ wẹ ogangbakun, awù he yè lọ̀n di gbaja, homẹblanu, azangandan-búnú po awọ̀yinu po.—1Sa 31:9; Efe 6:13-17.

• Gbàsẹ́n; Sẹ́nhẹngba.

  Nado tùnafọ osẹ́n he yin dido de ji; nuyiwa afọ tùntùn osẹ́n de ji tọn. To Biblu mẹ, zẹẹmẹ dopolọ wẹ e tindo po “ylando” po.—Slm 51:3; Lo 5:14.

• Gbigbọ.

  Zẹẹmẹ susu wẹ hogbe Heblugbe tọn lọ ruʹach po Glẹkigbe tọn lọ pneuʹma po he nọ saba yin lilẹdogbedevomẹ taidi “gbigbọ” tindo. Yemẹpo wẹ nọ dlẹnalọdo nude he nukun gbẹtọ tọn ma sọgan mọ bọ kunnudenu ka dohia dọ e dohuhlọn bo nọ yinuwa. Hogbe Heblugbe po Glẹkigbe po tọn lọ lẹ nọ dlẹnalọdo (1) jẹhọn, (2) huhlọn ogbẹ̀ tọn he tin to nudida aigba ji tọn lẹ mẹ, (3) huhlọn mẹwhinwhàn tọn he nọ wá sọn ahun yẹhiadonu tọn gbẹtọ tọn mẹ bo nọ hẹn ẹn nado dọho bo yinuwa to aliho tangan de mẹ, (4) hodidọ gbọdo he wá sọn asisa mayinukundomọ de mẹ, (5) nudida gbigbọnọ lẹ, podọ (6) huhlọn-yido-wazọ́n Jiwheyẹwhe tọn, kavi gbigbọ wiwe.—Eks 35:21; Slm 104:29; Mt 12:43; Luk 11:13.

• Gbigbọ wiwe.

  Huhlọn mayinukundomọ he Jiwheyẹwhe nọ yí do wazọ́n nado hẹn ojlo etọn di. E yin wiwe, na e wá sọn Jehovah, mẹhe yin wiwe podọ dodonọ jẹ obá godo tọn mẹ dè wutu, podọ na Jiwheyẹwhe nọ yí i zan nado wà onú wiwe lẹ dotana wutu.—Luk 1:35; Ow 1:8.

• Gbọjẹzangbe.

  Sọn hogbe Heblugbe tọn de mẹ he zẹẹmẹdo “nado gbọjẹ; nado doalọte.” Azán ṣinawetọ osẹ Ju lẹ tọn wẹ (whèjai Ahọluzangbe tọn jẹ whèjai Sibigbe tọn). Hùnwhẹ-zan devo lẹ to owhe lọ mẹ, podọ etlẹ yin owhe 7tọ po 50tọ po nọ yin yiylọdọ gbọjẹzan ga. To gbọjẹzangbe, azọ́n depope ma dona yin wiwà adavo sinsẹ̀nzọn yẹwhenọ lẹ tọn to fiwiwe lọ. To owhe Gbọjẹzan tọn lẹ mẹ, aigba lọ ma nọ yin pipọ̀, podọ Heblu hatọ lẹ ma nọ yin hinhẹn gánnugánnu nado sú ahọ́ he yé dù. To Osẹ́n Mose tọn mẹ, nubiọtomẹsi Gbọjẹzan tọn lẹ sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe, ṣigba vudevude nukọntọ sinsẹ̀n tọn lẹ yidogọna yé sọmọ bọ to azán Jesu tọn gbè, yé sinyẹnawu gbau na gbẹtọ lẹ nado yìn.—Eks 20:8; Le 25:4; Luk 13:14-16; Kol 2:16.

H

• Hadẹs.

  Hogbe Glẹkigbe tọn de he sọgbe hẹ hogbe Heblugbe tọn lọ “Ṣeol.” E yin lilẹdogbedevomẹ taidi “Yọdò” (he bẹ po wekun daho po), nado hẹn vogbingbọn lọ họnwun bo do e hia taidi yọdò paa gbẹtọvi lẹ tọn.—Pọ́n YỌDÒ.

• Heblu.

  Yinkọ de he yin yiyizan na Ablam (Ablaham) jẹnukọn, nado do vogbingbọn hia to ewọ po Amolinu he lẹdo e lẹ po ṣẹnṣẹn. Enẹgodo, e nọ yin yiyizan nado dlẹnalọdo ovivi Jakọbu tọn he yin kúnkan Ablaham tọn lẹ po ogbè he yé nọ do  po. To ojlẹ Jesu tọn mẹ, hogbe Alamaikigbe tọn susu wá biọ Heblugbe mẹ, podọ ogbè enẹ wẹ Klisti po devi etọn lẹ po nọ do.—Jen 14:13; Eks 5:3; Ow 26:14.

• Helme.

  Yẹwhe Glẹki tọn de he yin visunnu Zeus tọn. To Listla, gbẹtọ lẹ gbọn nuṣiwa dali ylọ Paulu dọ Helme, na yé nọ lẹndọ yẹwhe enẹ wẹ nọ yinuwa di wẹnsagun yẹwhe devo lẹ tọn bosọ yin yẹwhe hodidọ po dẹ́didi po tọn.—Ow 14:12.

• Hẹlọdi.

  Yinkọ whẹndo he Lomu de nado dugán do Ju lẹ ji tọn. Hẹlọdi Daho lọ diyin na tẹmpli Jelusalẹm tọn he e vọ́ gbá podọ na gbedide he e na nado hù ovivu lẹ whenue e to tintẹnpọn nado hù Jesu. (Mt 2:16; Luk 1:5) Hẹlọdi Alkẹlausi po Hẹlọdi Antipa po he yin visunnu Hẹlọdi Daho lọ tọn lẹ yin dide do awà voovo fidugando otọ́ yetọn tọn ji. (Mt 2:22) Antipa yin tẹtlalkes de bo nọ yin alọdlẹndo to paa mẹ taidi “ahọlu”; ewọ wẹ to gánzinpo ji to lizọnyizọn owhe atọ̀n daa Klisti tọn whenu podọ kakajẹ ojlẹ he yin nùdego to Owalọ lẹ weta 12 mẹ. (Mk 6:14-17; Luk 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Ow 4:27; 13:1) Enẹgodo, Hẹlọdi Aglipa I, yèdọ ovivi sunnu Hẹlọdi Daho tọn yin hùhù gbọn angẹli Jiwheyẹwhe tọn dali to whenue e ko dugán na ojlẹ kleun de godo. (Ow 12:1-6, 18-23) Visunnu etọn, Hẹlọdi Aglipa II hẹ gánzinpo ji bo dugán kakajẹ ojlẹ he mẹ Ju lẹ fọngu do Lomu ji.—Ow 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.

• Hẹlọdi, mẹhe tin to ogbẹ́ etọn mẹ lẹ.

  Yé sọ nọ yin yiylọdọ Hẹlọdinu lẹ. Tonudọgbẹ́ he nọ nọgodona yanwle tonudidọ tọn Hẹlọdi lẹ tọn dile yé to gandu to Lomunu lẹ glọ. E yọnbasi dọ delẹ to Sadusi lẹ mẹ ni to ogbẹ́ ehe mẹ. Hẹlọdinu lẹ kọnawudopọ hẹ Falesi lẹ nado diọnukunsọ Jesu.—Mk 3:6.

• Hiadonu.

  Nuyizan de he nọ yin yiyizan nado zín ohia de do nude (titengbe okò kavi osẹ̀n) ji nado do mẹhe tọn nude yin, gbesisọ nulọ tọn kavi gbekọndopọ de hia. Nuyizan he sinyẹn lẹ (zannu, ajinnakú-dú kavi atin) wẹ nọ yin yiyizan nado basi hiadonu hohowhenu tọn lẹ bọ wekun kavi yẹdide lẹ nọ yin tùntùn do e go. Hiadonu nọ yin yiyizan to yẹhiadonu-liho na nude he jidide tin dọ e sọgbe, kavi nado dohiagona nude taidi nutindo mẹtọn, kavi na nuhe whlá bo yin aṣlinu de.—Eks 28:11; Nẹ 9:38; Osọ 5:1; 9:4.

• Higaiọni.

  Hogbe he nọ yin yiyizan nado na anademẹ to nuhiho whenu. Dile e yin yiyizan to Salmu lẹ 9:16 mẹ do, hogbe lọ sọgan zẹẹmẹdo ogbè pinpẹn ajalẹn tọn kẹdẹ hihò na ojlẹ de kavi agbọ́yíyí nado na tuli ayihamẹlinlẹnpọn.

• Hihọ́tọ Sesali tọn lẹ.

  Pipli awhànfuntọ Lomunu lẹ tọn de he yin didoai nado nọ basi hihọ́na ahọluigbagán Lomu tọn. Hihọ́tọ lọ lẹ wá tindo huhlọn tonudidọ tọn taun nado nọgodona ahọluigbagán de kavi de e sọn gánzinpo ji.—Flp 1:13.

• Hini.

  Nujlẹnu osin tọn podọ nuhẹnnú he nọ yin yiyizan taidi nujlẹka. E sọzẹn hẹ L 3,67. (Eks 29:40)—Pọ́n Nud. B14.

• Hisọpu.

  Atin de he tindo alà tlẹ́lẹ po amà fẹdẹ́fẹdẹ́ lẹ po, ehe nọ yin yiyizan nado mimí ohùn kavi osin to nuklọwe aṣa tọn lẹ whenu. E sọgan ko yin atin he nọ yin yiylọdọ marjolaine (Origanum maru; Origanum syriacum). Dile e yin yiyizan to Johanu 19:29 mẹ do, e sọgan ko yin marjolaine he yin zizepla alà de go kavi atin doura, yèdọ abọkun wunmẹ de (Sorghum vulgare), na getin atin ehe tọn sọgan dite sọmọ bọ e sọgan yin yiyizan nado hẹn hùmẹ-tekan he gọ́ na ovẹn vẹsin lọ sẹpọ onù Jesu tọn.—Eks 12:22; Slm 51:7.

• Holẹbi; Osó Holẹbi tọn.

  Lẹdo osó tọn he bẹ Osó Sinai tọn hẹn. Yinkọ devo nado dlẹnalọdo Osó Sinai tọn. (Eks 3:1; De 5:2)—Pọ́n Nud. B3.

• Homẹli.

  Nujlẹnu jinukun tọn he sọgbe hẹ kọli. E sọzẹn hẹ L 220, yijlẹdo nujlẹnu bati tọn go. (Le 27:16)—Pọ́n Nud. B14.

•  Howhinwhẹn.

  Ohó nuyọnẹn tọn kavi otàn kleun de he nọ plọnnumẹ kavi nọ de nugbo sisosiso de tọ́n to hogbe vude mẹ. Howhinwhẹn Biblu tọn lẹ sọgan yin hodidọ mẹhẹnlẹnnupọn tọn de kavi oló de. Howhinwhẹn de nọ saba yí hogbe he vivi sisè lẹ po nuyijlẹdonugo lẹ po zan nado de nugbo de hia. Humọ, hodidọ paa delẹ wá lẹzun hodidọ vlẹko kavi aṣagbọ́nu tọn na mẹdelẹ.—Yẹ 12:9; 2Pi 2:22.

• Họmẹgbòvọ̀.

  Avọ̀ linlọ̀n dagbedagbe he go yẹdide kelubimi tọn lẹ yin kikó do, ehe gbò Fiwiwe lọ po Fiwiwe Gbaugbau lọ po to gòhọtúntún lọ po tẹmpli lọ po mẹ. (Eks 26:31; 2Ot 3:14; Mt 27:51; Heb 9:3)—Pọ́n Nud. B5.

• Hùnwhẹ Akla Madotọ́n tọn.

  Tintan to hùnwhẹ tangan atọ̀n he Islaelivi lẹ nọ basi to whemẹwhemẹ lẹ mẹ. E nọ bẹ to azán 15tọ Nisan tọn, yèdọ wunkẹngbe hùnwhẹ Juwayi tọn bo nọ zindonukọn na azán ṣinawe. Akla madotọ́n kẹdẹ wẹ sọgan yin dùdù, nado flin lehe yé tọ́n sọn kanlinmọgbenu to Egipti do.—Eks 23:15; Mk 14:1.

• Hùnwhẹ Gòhọtúntún tọn.

  E sọ nọ yin yiylọdọ Hùnwhẹ Nubẹpli tọn. E nọ yin bibasi to azán 15tọ jẹ 21tọ Etanimi tọn. Hùnwhẹ ehe nọ yin bibasi do jibẹwawhé tamẹ to vivọnu owhe glelilẹ tọn Islaelivi lẹ tọn bo nọ yin ojlẹ ayajẹ tọn de podọ dotẹnmẹ hundote de nado dopẹna Jehovah na dona etọn do jinukun yetọn lẹ ji. To azán hùnwhẹ lọ tọn lẹ gbè, gbẹtọ lẹ nọ nọ̀ gòhọtúntún kavi bẹtẹn he taidi azava họta tọn lẹ mẹ, nado flin lehe yé tọ́n sọn kanlinmọgbenu to Egipti do. Ehe yin dopo to hùnwhẹ atọ̀n he sunnu lẹ to dandannu glọ nado yì basi to Jelusalẹm lẹ mẹ.—Le 23:34; Ẹzl 3:4.

• Hùnwhẹ Jibẹwawhé tọn; Hùnwhẹ Osẹ lẹ tọn.—

  Pọ́n PẸNTIKỌSTI.

• Hùnwhẹ Klandowiwe tọn.

  Azán whemẹwhemẹ tọn de nado flin ojlẹ he mẹ tẹmpli lọ yin kiklọ́we to whenue e ko yin hinhẹnflu gbọn Antiochus Épiphane dali godo. Hùnwhẹ lọ nọ bẹ to azán 25tọ Kislẹvi tọn bo nọ dẹn na azán ṣinatọ̀n.—Joh 10:22.

I

• Ililikumi.

  Ayimatẹn Lomu tọn de he tin to agewaji-whèyihọ Glẹki tọn. Paulu zingbejizọnlin kakajẹ finẹ to lizọnyizọn etọn whenu, ṣigba Biblu ma dọ eyin e dọyẹwheho to Ililikumi kavi eyin e dọyẹwheho jẹ finẹ poun wẹ. (Lo 15:19)—Pọ́n Nud. B13.

• Islaeli.

  Yinkọ he Jiwheyẹwhe do na Jakọbu. To godo mẹ, e nọ wá dlẹnalọdo kúnkan etọn lẹpo to pọmẹ, to ojlẹ depope mẹ. Kúnkan visunnu 12 Jakọbu tọn lẹ tọn lẹ nọ saba yin yiylọdọ visunnu Islaeli tọn lẹ, whédo Islaeli tọn, omẹ (sunnu) Islaeli tọn lẹ kavi Islaelivi lẹ. Hogbe lọ Islaeli sọ nọ yin yiyizan taidi yinkọ ahọluduta hẹnnu ao tọn he to agewaji lọ tọn he klan sọn ahọluduta hùwaji tọn lọ go, podọ to nukọn mẹ e wá yin yiyizan na Klistiani yiamisisadode lẹ, yèdọ “Islaeli Jiwheyẹwhe tọn.”—Ga 6:16; Jen 32:28; 2Sa 7:23; Lo 9:6.

J

• Jakọbu.

  Visunnu Isaki po Lebeka po tọn. To nukọn mẹ, Jiwheyẹwhe do oyín na ẹn dọ Islaeli, bọ ewọ lẹzun tọgbo omẹ Islaeli tọn lẹ tọn (he sọ nọ yin yiylọdọ Islaelivi lẹ podọ Ju lẹ to godo mẹ). Ewọ wẹ otọ́ visunnu 12 lọ lẹ tọn, ehe to pọmẹ hẹ kúnkan yetọn lẹ wleawuna hẹnnu 12 akọta Islaeli tọn lẹ. Yinkọ lọ Jakọbu gbẹ́ nọ yin yiyizan na akọta lọ kavi omẹ Islaeli tọn lẹ.—Jen 32:28; Mt 22:32.

• Jedutuni.

  Hogbe de he zẹẹmẹ etọn ma họnwun, ehe sọawuhia to nukinkan aga tọn Salmu lẹ 39, 62 po 77 po tọn mẹ. Nukinkan aga tọn ehelẹ na ko yin anademẹ lẹ na salmu ehelẹ jiji, vlavo nado do aliho nuhiho tọn kavi hànjinu he na yin yiyizan hia. Levinu hànjitọ de nọ yin Jedutuni, enẹwutu aliho nuhiho tọn kavi hànjinu  ehe sọgan ko tindo kanṣiṣa hẹ ewọ kavi visunnu etọn lẹ.

• Jehovah.

  Lẹdogbedevomẹ Tetlaglamu lọ tọn (wekun ẹnẹ Heblugbe tọn lẹ he nọtena oyín Jiwheyẹwhe tọn) he nọ yin yiyizan to paa mẹ to Gungbe mẹ, ehe sọawuhia hugan whla 7000 to lẹdogbedevomẹ ehe mẹ.—Pọ́n Nud. A4 po A5 po.

• Jinukun fiflé; Likun-flétẹn.

  Jinukun didesọn getin go po ofló didesọn e go po; fie azọ́n enẹ nọ yin wiwà te. Opò he yin hinhẹn do alọ mẹ wẹ nọ yin yiyizan nado flé jinukun, kavi eyin e sù hugan, azọ́nwanu vonọtaun lẹ taidi nuyizan jinukun fiflé tọn kavi likun-flénú he kanlin lẹ nọ dọ̀n lẹ wẹ nọ yin yiyizan. Azọ́nwanu lọ nọ gbọn jinukun he yin titẹ́ do likun-flétẹn lọ lẹ ji wayi; likun-flétẹn lọ nọ yin ofi loboto he to flala de bo nọ saba tin to fihe yiaga bọ jẹhọn nọ yìn te ganji de.—Le 26:5; Isa 41:15; Mt 3:12.

• Jiwheyẹwhe nugbo lọ.

  To paa mẹ, lẹdogbedevomẹ hogbe Heblugbe tọn lọ tọn wẹ “Jiwheyẹwhe lọ.” To whẹho susu mẹ, hogbe alọdlẹndonu tọn Heblugbe tọn ehe yiyizan nọ gọalọ nado de Jehovah dovo taidi Jiwheyẹwhe nugbo lọ to vogbingbọn mẹ na yẹwhe lalo lẹ. To lẹdo hodidọ tọn mọnkọtọn lẹ mẹ, hogbe lọ “Jiwheyẹwhe nugbo lọ” nọ de linlẹn hogbe Heblugbe tọn lọ tọn tọ́n to gigọ́ mẹ.—Jen 5:22, 24; 46:3; De 4:39.

• Ju.

  Hogbe de he nọ yin yiyizan na mẹhe wá sọn hẹnnu Juda tọn mẹ to aijijẹ ahọluduta hẹnnu ao tọn Islaeli tọn godo lẹ. (2Ah 16:6) To kanlinmọgbenu yìyì to Babilọni godo, hogbe ehe nọ yin yiyizan na Islaelivi he wá sọn hẹnnu voovo mẹ bo lẹkọwa Islaeli lẹ. (Ẹzl 4:12) To godo mẹ, e wá yin yiyizan lẹdo aihọn pé nado do vogbingbọn hia to Islaelivi lẹ po akọta kosi tọn lẹ po ṣẹnṣẹn. (Ẹst 3:6) Apọsteli Paulu sọ yí hogbe lọ zan to yẹhiadonu-liho to whenue e to zẹẹmẹ basi dọ fie mẹde wá sọn ma yin nujọnu to agun Klistiani tọn mẹ.—Lo 2:28, 29; Ga 3:28.

• Jubile.

  Owhe 50tọ lẹpo bẹsọn whenue Islaeli jẹ Aigba Pagbe tọn lọ ji. Ogle ma dona nọ yin pipọ̀ to aigba lọ ji to owhe Jubile tọn whenu, podọ afanumẹ Heblu lẹ dona nọ yin tuntundote. Aigba he yè dugu etọn bọ yé ko yin sisà lẹ dona yin gigọjo. To linlẹn de mẹ, Jubile lọ yin dotẹnmẹ hundote de nado basi hùnwhẹ na owhe dopo blebu, yèdọ owhe tundote tọn de he nọ hẹn akọta lọ nado duvivi ninọmẹ he mẹ yé te to whenue Jiwheyẹwhe do yé ai to tintan whenu tọn.—Le 25:10.

• Juda.

  Visunnu ẹnẹtọ Jakọbu tọn gbọn asi etọn Lea gblamẹ. To kúdonu, Jakọbu dọ dọdai dọ gandutọ daho he na nọ aimẹ dẹn de na wá sọn whẹndo Juda tọn mẹ. Jesu wá sọn kúnkan Juda tọn mẹ taidi gbẹtọvi de. Yinkọ lọ Juda sọ nọ dlẹnalọdo hẹnnu lọ, podọ to godo mẹ, oyín Juda tọn wá yin didona ahọluduta de. Ahọluduta enẹ, yèdọ Juda he yin alọdlẹndo taidi ahọluduta hùwaji tọn bẹ hẹnnu Juda po Bẹnjamini po tọn hẹn gọna yẹwhenọ lẹ po Levinu lẹ po. Juda tin to adà hùwaji tọn otò lọ tọn he bẹ Jelusalẹm po tẹmpli lọ po hẹn.—Jen 29:35; 49:10; 1Ah 4:20; Heb 7:14.

• Juwayi.

  Hùnwhẹ whemẹwhemẹ tọn de he nọ yin bibasi to azán 14tọ Abibi (he wá yin yiylọdọ Nisan) tọn nado flin tundote Islaelivi lẹ tọn sọn Egipti. Nado basi hùnwhẹ enẹ, lẹngbọvu (kavi gbọgbọẹ) de nọ yin hùhù bo nọ yin hìhì, enẹgodo e nọ yin dùdù po amà vivẹ́ po gọna akla madotọ́n.—Eks 12:27; Joh 6:4; 1Kọ 5:7.

K

• Kabi.

  Nujlẹnu jinukun tọn he sọzẹn hẹ L 1,22 eyin yè yí i jlẹdo nujlẹnu bati tọn go. (2Ah 6:25)—Pọ́n Nud. B14.

• Kaldea; Kaldeanu lẹ.

  To dowhenu, hogbe ehelẹ nọ dlẹnalọdo mẹhe nọ nọ̀ lẹdo tọ̀sisa Tiglis po Euflate po tọn mẹ lẹ po aigba yetọn po; to nukọn mẹ hogbe lọ lẹ nọ wá  yin yiyizan na aigba Babilọni tọn pete po mẹhe nọ nọ̀ e ji lẹ po. Hogbe lọ “Kaldeanu lẹ” sọ nọ dlẹnalọdo pipli wesetọ lẹ tọn he nọ plọnnu gando lẹnunnuyọnẹn, whenuho, ogbè lẹ po sunwhlẹvu-pinplọn po go bosọ nọ doalọ to bojijlẹ po sunwhlẹvu-pinpọn po mẹ.—Ẹzl 5:12; Da 4:7; Ow 7:4.

• Kanlinmọgbenu yìyì.

  Hogbe ehe nọ yin yiyizan to whenue mẹde kavi akọta de yin yinyan sọn otò kavi lẹdo etọn mẹ, titengbe eyin awhàngbatọ lẹ wẹ degbe etọn. Hogbe Heblugbe tọn lọ zẹẹmẹdo “yìyì.” Islaelivi lẹ jiya kanlinmọgbenu yìyì titengbe awe tọn. Ahọluduta hẹnnu ao tọn he tin to agewaji lọ yin bibẹ yì kanlinmọgbenu gbọn Asilianu lẹ dali, bọ ahọluduta hẹnnu awe tọn he tin to hùwaji lọ wá yin bibẹ yì kanlinmọgbenu gbọn Babilọninu lẹ dali. Pipotọ mẹhe yì kanlinmọgbenu ehelẹ tọn lẹkọwa aigba yetọn ji to gandudu Kilusi he yin ahọlu Pẹlsia tọn glọ.—2Ah 17:6; 24:16; Ẹzl 6:21.

• Kasia.

  Nuhe nọ yin didesọn gotò atin kasia tọn (Cinnamomum cassia) go; atin wunmẹ dopolọ wẹ atin ehe po atin kinamọni tọn po yin. Kasia nọ yin yiyizan taidi nuwhẹ́nwan gblingblin de podọ taidi dopo to nuhe yè do nọ wleawuna amì mẹdide tọn wiwe lọ lẹ mẹ.—Eks 30:24; Slm 45:8; Eze 27:19.

• Kelubimi lẹ.

  Angẹli he tin to otẹn he yiaga mẹ bo tindo azọngban vonọtaun lẹ. Yé gbọnvona selafu lẹ.—Jen 3:24; Eks 25:20; Isa 37:16; Heb 9:5.

• Kemọṣi.

  Yẹwhe tangan Moabinu lẹ tọn.—1Ah 11:33.

• Kenani.

  Ovivi Noa tọn, yèdọ visunnu ẹnẹtọ Ham tọn. Hẹnnu 11 he wá sọn Kenani mẹ lẹ wá sawhé do lẹdo he to whèzẹtẹn-waji Meditelane tọn to Egipti po Silia po ṣẹnṣẹn. Lẹdo enẹ wẹ nọ yin yiylọdọ “aigba Kenani tọn.” (Le 18:3; Jen 9:18; Ow 13:19)—Pọ́n Nud. B4.

• Kislẹvi.

  Yinkọ he yin didona osun ṣinẹnẹtọ sunzanhiawe wiwe Ju lẹ tọn podọ osun atọ̀ntọ sunzanhiawe paa tọn to kọlilẹ Ju lẹ tọn sọn Babilọni godo. E nọ bẹsọn ṣẹnṣẹn Abọ̀hú-sun (novembre) tọn bo nọ fó do ṣẹnṣẹn Awewe-sun (décembre) tọn. (Nẹ 1:1; Zek 7:1)—Pọ́n Nud. B15.

• Klandowiwe tọn, ohia wiwe.

  Ogàn sisẹ́ plẹ́bẹ́ he yè yí sika akú do basi bọ e yin kinkan do e ji to Heblugbe mẹ dọ, “Jehovah wẹ wiwe.” E tin to tabla vonọtaun yẹwhenọ daho lọ tọn go to nukọn. (Eks 39:30)—Pọ́n Nud. B5.

• Klisti.

  Tẹnmẹ-yinkọ Jesu tọn he wá sọn hogbe Glẹkigbe tọn lọ Khri·stosʹ mẹ, he sọgbe hẹ hogbe Heblugbe tọn he nọ yin lilẹdogbedevomẹ taidi “Mẹsia,” kavi “Mẹyiamisisadode.”—Mt 1:16; Joh 1:41.

• Klistiani.

  Yinkọ he Jiwheyẹwhe na hodotọ Jesu Klisti tọn lẹ.—Ow 11:26; 26:28.

• Kọli.

  Nujlẹnu jinukun po osin po tọn de. E sọzẹn hẹ L 220 (gal 58,1), yijlẹdo nujlẹnu bati tọn go. (1Ah 5:11)—Pọ́n Nud. B14.

• Kọmẹ-gán.

  Ahọluzọnwatọ de he yìdo hú agbegbe-gán de to gandudu Babilọni tọn mẹ. To Biblu mẹ, kọmẹ-gán lẹ tin to otẹn aṣẹpipa tọn de mẹ he yiaga hú nuyọnẹntọ lẹ tọn to họ̀nmẹ Babilọni tọn. Kọmẹ-gán lẹ sọ yin nùdego to gandudu Ahọlu Daliusi Medianu lọ tọn whenu.—Da 2:48; 6:7.

• Kunnudenu lọ.

  Hogbe lọ “Kunnudenu lọ” nọ saba yin yiyizan nado dlẹnalọdo Gbedide Ao lẹ he yin kinkan do wekan-zannu awe he yin nina Mose lẹ ji.—Eks 31:18.

L

• Lahabi.

  Hogbe de he yin yiyizan to yẹhiadonu-liho to owe Jobu, Salmu lẹ po Isaia po tọn mẹ (ehe ma yin nudopolọ po yọnnu lọ Lahabi he yin nùdego to owe Jọṣua tọn mẹ po). To owe Jobu tọn mẹ, lẹdo hodidọ tọn lọ gọalọ nado yọnẹn dọ nudazi hùmẹ tọn de wẹ yin Lahabi; to lẹdo hodidọ tọn devo lẹ mẹ, nudazi hùmẹ tọn ehe yin yiyizan taidi yẹhiadonu Egipti tọn.—Job 9:13; Slm 87:4; Isa 30:7; 51:9, 10.

• Levi; Levinu.

  Visunnu atọ̀ntọ Jakọbu tọn gbọn asi etọn Lea gblamẹ; podọ hẹn nu he oyín etọn yin didona. Visunnu etọn atọ̀n lẹ ji wẹ mimá tangan atọ̀n Levinu lẹ tọn bẹsọn. To nukọn mẹ, hogbe lọ “Levinu lẹ” wá yin yiyizan na hẹnnu lọ blebu, ṣigba e ma nọ saba bẹ whẹndo yẹwhenọ tọn Aalọn tọn hẹn. Hẹnnu Levi tọn ma mọ mimá de yí to Aigba Pagbe tọn lọ ji, ṣigba tòdaho 48 wẹ yin nina yé to aigba he yin mimá na hẹnnu he pò lẹ ṣẹnṣẹn.—De 10:8; 1Ot 6:1; Heb 7:11.

• Leviatani.

  Kanlin de he nọ saba yin nùdego to kọndopọ mẹ hẹ otọ̀, vlavo nudida otọ̀ mẹ tọn de. To Jobu 3:8 po 41:1 po mẹ, e taidi dọ oló kavi nudida otọ̀ mẹ tọn he klo bo dohuhlọn taun de wẹ e dlẹnalọdo. To Salmu lẹ 104:26 mẹ, e sọgan ko yin jámajátlẹ wunmẹ de. To wefọ devo lẹ mẹ, e nọ yin yiyizan to yẹhiadonu-liho bọ kanlin he e dlẹnalọdo taun ma họnwun.—Slm 74:14; Isa 27:1.

• Lẹdo Osó tọn Lẹbanọni tọn.

  Dopo to lẹdo osó tọn awe he tin to aigba Lẹbanọni tọn ji lẹ mẹ. Lẹdo osó tọn Lẹbanọni tọn tin to whèyihọ-waji bọ Osó He Pannukọn Osó Lẹbanọni Tọn lẹ tin to whèzẹtẹn-waji. Agbàdo he dite bo yọ́n na jinukun de tin to lẹdo osó tọn awe lọ lẹ ṣẹnṣẹn. Diblayin dọ huto Meditelane tọn wẹ osó he to lẹdo osó tọn Lẹbanọni tọn mẹ lẹ tọ́njẹgbonu sọn, bọ dehe yiaga hugan to yé mẹ lẹ yiji sọ nudi m 1800 jẹ 2100. To hohowhenu, atin kedali tọn dahodaho lẹ sù to Lẹbanọni bo nọ họakuẹ taun to nukun akọta he lẹdo yé pé lẹ tọn mẹ. (De 1:7; Slm 29:6; 92:12)—Pọ́n Nud. B7.

• Lẹgba.

  Tẹnmẹ-yinkọ Satani tọn to Owe-Wiwe Glẹki tọn lẹ mẹ he zẹẹmẹdo “Mẹhẹngbletọ.” Yinkọ lọ Lẹgba yin didona Satani, na ewọ wẹ mẹhẹngbletọ-gán podọ whẹsadokọnamẹtọ lọ he nọ to homọdọdo Jehovah, ohó dagbe Etọn po oyín wiwe Etọn po go.—Mt 4:1; Joh 8:44; Osọ 12:9.

• Lẹnvọjọ.

  Dile e yin yiyizan do to Biblu mẹ, e zẹẹmẹdo nado diọlinlẹn bọ gbẹzan he mẹlọ ko zan wayi, nuṣiwa etọn lẹ, kavi nuhe e ko gboawupo nado wà lẹ nọ vẹna ẹn yì ahun mẹ. Lẹnvọjọ nujọnu tọn nọ de sinsẹ́n tọ́n, enẹ wẹ diọdo to nuyiwa mẹ.—Mt 3:8; Ow 3:19; 2Pi 3:9.

• Lẹptọn.

  Abọgan-kuẹ gànvẹẹ tọn pẹvi pete he Juvi lẹ nọ yizan to ojlẹ he mẹ Owe-Wiwe Glẹki tọn lẹ yin kinkan te. To lẹdogbedevomẹ Biblu tọn delẹ mẹ, e yin lilẹdogbedevomẹ taidi “mite.” (Mk 12:42; Luk 21:2; Odò.)—Pọ́n Nud. B14.

• Lọgi.

  Nujlẹnu osin tọn pẹvi pete he yin nùdego to Biblu mẹ. To owe Talmud Ju lẹ tọn mẹ, zẹẹmẹ etọn yin bibasi taidi mado 12 hini dopo tọn, enẹwutu to dodonu enẹ ji, lọgi dopo na sọzẹn hẹ L 0,31. (Le 14:10)—Pọ́n Nud. B14.

M

• Mado ao.

  Adà dopo to ao ji he nọ yin nina kavi yin súsú taidi takuẹ, titengbe na lẹndai sinsẹ̀n-bibasi tọn lẹ. (Mal 3:10; De 26:12; Mt 23:23) To Osẹ́n Mose tọn glọ, mado ao sinsẹ́n aigba lọ tọn gọna mado ao jideji lẹngbọpa po kanlinpa lọ po tọn nọ yin nina Levinu lẹ to whemẹwhemẹ nado nọgodona yé. Levinu lẹ nọ de mado ao sọn mado ao ehe mẹ bo nọ yí na yẹwhenọ he wá sọn whẹndo Aalọn tọn mẹ lẹ nado nọgodona yé. Mado ao devo lẹ sọ tin ga. Mado ao nina ma yin nubiọtomẹsi de na Klistiani lẹ.

• Madotọ́n.

  Nọ dlẹnalọdo akla he yin bibasi matin otọ́n.—De 16:3; Mk 14:12; 1Kọ 5:8.

• Mahalati.

  E yọnbasi taun dọ ni yin ohia he nọ do kọnugbè he na yin yiyizan to hànjiji de mẹ hia, podọ e sọawuhia to nukinkan aga tọn Salmu lẹ 53 po 88 po tọn mẹ. E sọgan ko wá sọn hogbe dodonu tọn Heblugbe tọn de mẹ he zẹẹmẹdo “nado vọgán; jẹazọ̀n,” enẹwutu e na ko nọ yin yiyizan na hàngbe he gọ́ na flumẹjijẹ po awubla po, ehe sọgbe hẹ hogbe awubla tọn he tin to ohàn awe ehelẹ mẹ lẹ.

•  Makedonia.

  Lẹdo de to agewaji Glẹki tọn he diyin to gandudu Alẹkzandle Daho lọ tọn glọ bo gbọṣi edekannu kakajẹ whenue Lomunu lẹ wá gbawhàn etọn. Whenue apọsteli Paulu dla Europe pọ́n whla tintan, ayimatẹn Lomu tọn de wẹ Makedonia yin. Whla atọ̀n wẹ Paulu dla lẹdo enẹ pọ́n. (Ow 16:9)—Pọ́n Nud. B13.

• Malkami.

  Vlavo e na ko yin nudopolọ po Molẹki po, yèdọ ogán yẹwhe Amọninu lẹ tọn. (Zef 1:5)—Pọ́n MOLẸKI.

• Manna.

  Núdùdù tangan he Islaelivi lẹ dù to owhe 40 he yé yizan to danfafa ji lẹ whenu. Jehovah wẹ wleawu etọn. E nọ sọawuhia gbọn azọ́njiawu dali to kọmẹ to afọnnu lẹpo, adavo to Gbọjẹzangbe bọ ahun nọ ṣinyọ́n e ji yẹẹ. Whla tintan he Islaelivi lẹ mọ ẹn, yé dọ dọ, “Etẹ die?” kavi to Heblugbe mẹ “man huʼ?” (Eks 16:13-15, 35) To lẹdo hodidọ tọn devo lẹ mẹ, e yin alọdlẹndo taidi “jinukun olọn mẹ tọn” (Slm 78:24), “núdùdù he tọ́n sọn olọn mẹ” (Slm 105:40), podọ “núdùdù huhlọnnọ lẹ tọn” (Slm 78:25). Jesu lọsu donù manna go to yẹhiadonu-liho.—Joh 6:49, 50.

• Maskili.

  Hogbe Heblugbe tọn de he zẹẹmẹ etọn ma họnwun, ehe sọawuhia to nukinkan aga tọn salmu voovo 13 tọn mẹ. E na ko zẹẹmẹdo “ohó milomilo ayihamẹlinlẹnpọn tọn.” Mẹdelẹ lẹndọ zẹẹmẹ etọn sọgan ko tindo kanṣiṣa hẹ hogbe mọnkọ devo he yin lilẹdogbedevomẹ taidi ‘wà sinsẹ̀nzọn po nuyọnẹn po.’—2Ot 30:22; Slm 32:Aga.

• Mawé.

  E sọgan dlẹnalọdo dihó to agbasa-liho kavi osẹ́n walọyizan tọn lẹ gbigbà. Ṣigba, to Biblu mẹ, hogbe lọ nọ saba dlẹnalọdo nuhe ma yin alọkẹyi, kavi he ma yin wiwe sọgbe hẹ Osẹ́n Mose tọn. (Le 5:2; 13:45; Mt 10:1; Ow 10:14; Efe 5:5)—Pọ́n WIWE.

• Medianu lẹ; Media.

  Akọta de he wá sọn Madai visunnu Jafẹti tọn mẹ; yé nọ nọ̀ lẹdo osó tọn Iran tọn he wá lẹzun otò Media tọn mẹ. Medianu lẹ kọnawudopọ hẹ Babilọni nado gbawhàn Asilia tọn. To ojlẹ enẹ mẹ, Pẹlsia yin ayimatẹn de to Media glọ, ṣigba Kilusi fọngu bọ Media yin kinkọndopọ hẹ Pẹlsia nado wleawuna Ahọluigba Medo-Pẹlsia tọn he gbawhàn Ahọluigba Yọyọ Babilọni tọn to owhe 539 J.W.M. Medianu lẹ tin to Jelusalẹm to Pẹntikọsti owhe 33 W.M. tọn. (Da 5:28, 31; Ow 2:9)—Pọ́n Nud. B9.

• Mẹdezejo na Jiwheyẹwhe.

  Sisi sisosiso, sinsẹ̀n-bibasi po sinsẹ̀nzọn wiwà hlan Jehovah Jiwheyẹwhe po, gọna nugbonọ-yinyin na nupojipetọ-yinyin etọn.—1Ti 4:8; 2Ti 3:12.

• Mẹdiọzun Ju.

  Mẹhe diọ sinsẹ̀n. To Owe-wiwe lẹ mẹ, ehe nọ dlẹnalọdo mẹhe kẹalọyi sinsẹ̀n Ju lẹ tọn, podọ to whẹho sunnu de tọn mẹ, e nọ biọ dọ ewọ ni gboadà.—Mt 23:15; Ow 13:43.

• Mẹhe tin to ogbẹ́ Hẹlọdi tọn mẹ lẹ.—

  Pọ́n HẸLỌDI; MẸHE TIN TO OGBẸ́ ETỌN MẸ LẸ.

• Mẹhe to edekannu; Mẹtundote.

  To gandudu Lomu tọn whenu, mẹhe yin jiji to mẹdekannu bo tindo jlọjẹ tòvi-yinyin tọn to gigọ́ mẹ wẹ nọ yin yiylọdọ “mẹhe to edekannu.” To vogbingbọn mẹ, mẹhe jẹ ede si sọn afanumẹ-yinyin mẹ wẹ nọ yiylọdọ “mẹtundote.” Mẹhe jẹ ede si to osẹ́n-liho nọ tindo jlọjẹ tòvi-yinyin Lomu tọn, ṣigba e ma sọgan jẹ azọ́ntẹn tonudidọ tọn de mẹ. Mẹhe jẹ ede si to aliho he ma sọgbe hẹ osẹ́n mẹ nọ vò sọn afanumẹ-yinyin mẹ, ṣigba e ma nọ tindo jlọjẹ tòvi-yinyin tọn to gigọ́ mẹ.—1Kọ 7:22.

• Mẹho; Sunnu mẹho.

  Sunnu he owhe etọn ko sẹyì, ṣigba to Owe-wiwe lẹ mẹ, e nọ dlẹnalọdo mẹhe tin to otẹn aṣẹpipa po azọngban po tọn mẹ to pipli de kavi akọta de mẹ. Hogbe lọ sọ yin yiyizan na nudida olọn mẹ tọn lẹ to owe Osọhia tọn mẹ. Hogbe Glẹkigbe tọn lọ pre·sbyʹte·ros nọ yin lilẹdogbedevomẹ taidi “mẹho” eyin e dlẹnalọdo mẹhe tindo azọngban  anadenanu tọn to agun mẹ lẹ.—Eks 4:29; Hwh 31:23; 1Ti 5:17; Osọ 4:4.

• Mẹlodaki.

  Yẹwhe daho hugan tòdaho Babilọni tọn. Whenue ahọlu podọ osẹ́ndoaitọ Babilọni tọn Hammurabi yí Babilọni do basi tatọ́-tònọ Babilọnia tọn, Mẹlodaki (kavi Malduki) wá diyin dogọ bo yitẹn yẹwhe he ko jẹnukọnna ẹn susu tọn bo gbọnmọ dali lẹzun ogán yẹwhe planplan he Babilọninu lẹ nọ sẹ̀n lẹ tọn. To nukọn mẹ, tẹnmẹ-yinkọ lọ “Belu” (“Núnọ”) wá diọtẹnna yinkọ lọ Mẹlodaki (kavi Malduki) bọ Mẹlodaki wá yin yinyọnẹn gbayipe taidi Bẹli.—Jel 50:2.

• Mẹsia.

  Hogbe de he wá sọn hogbe Heblugbe tọn de mẹ he zẹẹmẹdo “mẹyiamisisadode.” E yin nudopolọ po “Klisti” po he wá sọn Glẹkigbe mẹ.—Da 9:25; Joh 1:41.

• Mẹtè.

  Ojlẹnu tedidi tọn he nọ yin yiyizan nado jlẹ lehe otọ̀ de siso sọ; e sọzẹn hẹ m 1,8. (Ow 27:28)—Pọ́n Nud. B14.

• Mẹylankan lọ.

  Oyín-sùnamẹ Satani Lẹgba tọn de, yèdọ mẹhe nọ diọnukunsọ Jiwheyẹwhe po nujinọtedo dodo tọn Etọn lẹ po.—Mt 6:13; 1Jo 5:19.

• Miktami.

  Hogbe Heblugbe tọn de he yin yiyizan to nukinkan aga tọn salmu voovo ṣidopo tọn mẹ. (Slm 16, 56-60). Zẹẹmẹ etọn ma họnwun, dile etlẹ yindọ e sọgan ko tindo kanṣiṣa hẹ hogbe lọ “nukinkan.”

• Mile.

  Ojlẹnu tedidi tọn he sọawuhia whladopo gee to kandai dowhenu tọn Owe-Wiwe Glẹki tọn lẹ tọn mẹ to Matiu 5:41 mẹ, vlavo nado dlẹnalọdo mile Lomu tọn he sọzẹn hẹ m 1479,5.—Pọ́n Nud. B14.

• Milkomi.

  Yẹwhe de he Amọninu lẹ nọ sẹ̀n, vlavo e yin nudopolọ po yẹwhe Molẹki po. (1Ah 11:5, 7) Sẹpọ vivọnu gandudu etọn tọn, Sọlomọni gbá ofi yiaga lẹ na yẹwhe lalo ehe.—Pọ́n MOLẸKI.

• Mina.

  E sọ yin yiylọdọ mane to Ezekiẹli mẹ. Ojlẹnu zínpinpẹn po akuẹ po tọn. Sọgbe hẹ dodinnanu dòkunkun tọn lẹ he dohia dọ mina dopo sọzẹn hẹ ṣekẹli 50 bọ ṣekẹli dopo nọ pẹnzin sọ g 11,4, mina he yin nùdego to Owe-Wiwe Heblu tọn lẹ mẹ dona pẹnzin sọ g 570. E sọ yọnbasi dọ ojlẹnu mina họ̀nmẹ tọn de ni tin dile e te do na awagbà. To Owe-Wiwe Glẹki tọn lẹ mẹ, mina dopo sọzẹn hẹ dlakma 100. E nọ pẹnzin sọ g 340. Mina 60 sọzẹn hẹ talẹnti dopo. (Ẹzl 2:69; Luk 19:13)—Pọ́n Nud. B14.

• Miyọ́n-denú.

  Azọ́nwanu he yè yí sika do basi, ehe nọ yin yiyizan to gòhọtúntún po tẹmpli lọ po mẹ nado ṣí miyọ́ngbán lẹ.—Eks 37:23.

• Miyọ́n-hẹnnú.

  Nuyizan he yè yí sika, fataka kavi gànvẹẹ do basi lẹ, ehe nọ yin yiyizan to gòhọtúntún po tẹmpli lọ po mẹ nado mẹ̀ nuyọnwan podọ nado de akán sọn agbà avọ́sinsan tọn lọ ji bo de miyọ́ngbán-kàn fifiọ lẹ sọn miyọ́ngbán-tin sika tọn lọ ji. Yé sọ nọ yin yiylọdọ nuwhẹ́nwan-gbán.—Eks 37:23; 2Ot 26:19; Heb 9:4.

• Miyọ́n-ṣínu.

  Azọ́nwanu he yè yí sika kavi gànvẹẹ do basi lẹ, ehe nọ yin yiyizan to gòhọtúntún po tẹmpli lọ po mẹ. Yé sọgan ko taidi sizo nkọ bo nọ yin yiyizan nado sán miyọ́ngbán-kàn lẹ.—2Ah 25:14.

• Molẹki.

  Yẹwhe Amọninu lẹ tọn de; vlavo e yin nudopolọ hẹ Malkami, Milkomi po Moloki po. E sọgan ko yin tẹnmẹ-yinkọ de kakati nido yin yinkọ yẹwhe tangan de tọn. Osẹ́n Mose tọn dọ dọ owhẹ̀ okú tọn wẹ dona yin didá na mẹdepope he yí ovi etọn lẹ do sanvọ́ hlan Molẹki.—Le 20:2; Jel 32:35; Ow 7:43.

• Moloki.

  —Pọ́n MOLẸKI.

• Mose, Osẹ́n etọn.

  Osẹ́n he Jehovah na Islaeli gbọn Mose gblamẹ to danfafa Sinai tọn ji to owhe 1513 J.W.M. Owe atọ́n tintan Biblu tọn lẹ nọ saba yin alọdlẹndo taidi Osẹ́n lọ.—Jọṣ 23:6; Luk 24:44.

• Muti-labẹni.

  Hogbe de he sọawuhia to nukinkan aga tọn Salmu 9tọ tọn mẹ. To dowhenu, e zẹẹmẹdo “gando okú visunnu lọ tọn go.” Mẹdelẹ lẹndọ yinkọ kavi hogbe  bẹjẹeji tọn nuhiho he mẹsusu jẹakọ hẹ de tọn wẹ e yin, ehe na nọ yin yiyizan to salmu ehe jiji whenu.

N

• Nadi.

  Amì owán gblingblinnọ akuẹgegenu de he tindo sinmẹ vẹẹ bo nọ yin didesọn atin nadi tọn (Nardostachys jatamansi) mẹ. Na nadi nọ vẹahi wutu, e nọ saba yin ṣiṣakadopọ hẹ amì he ma họakuẹ sọ ẹ lẹ, bọ e ma nọ yin akú to whedelẹnu. E jẹna ayidego dọ Malku po Johanu po dọ dọ “nadi akú” wẹ yin yiyizan na Jesu.—Mk 14:3; Joh 12:3.

• Nazalẹtinu.

  Yinkọ de he dlẹnalọdo Jesu bo dohia dọ tòpẹvi Nazalẹti tọn mẹ wẹ e wá sọn. E sọgan ko tindo kanṣiṣa hẹ hogbe Heblugbe tọn he yin lilẹdogbedevomẹ taidi “tọ́nkun” to Isaia 11:1 mẹ. To nukọn mẹ, e wá yin yiyizan na hodotọ Jesu tọn lẹ lọsu ga.—Mt 2:23; Ow 24:5.

• Nazili.

  Hogbe de he yin didesọn hogbe Heblugbe tọn de mẹ he zẹẹmẹdo “Mẹhe Yin Didedovo,” “Mẹhe Yin Kinklandowiwe,” “Mẹhe Yin Kinklandovo.” Ogbẹ́ awe ji wẹ Nazili lẹ te: mẹhe desọn ojlo mẹ wá nado lẹzun Nazili lẹ po mẹhe Jiwheyẹwhe de lẹ po. Sunnu kavi yọnnu de sọgan basi pàdido vonọtaun na Jehovah nado nọgbẹ̀ taidi Nazili na ojlẹ dide de. Osù tangan atọ̀n wẹ mẹhe dopà enẹ sọn ojlo mẹ wá lẹ dona yìn: yé ma dona nù ahàn sinsinyẹn depope kavi dù nudepope he wá sọn ovẹn sinsẹ́n mẹ, yé ma dona pà oda yetọn, podọ yé ma dona doalọ oṣiọ go. Mẹhe Jiwheyẹwhe de taidi Nazili lẹ nọ yinmọ to gbẹzan yetọn blebu mẹ, podọ Jehovah wẹ nọ dọ nubiọtomẹsi he yé na hodo lẹ.—Sọh 6:2-7; Whẹ 13:5.

• Nehilọti.

  Hogbe de he zẹẹmẹ etọn ma họnwun, ehe sọawuhia to nukinkan aga tọn Salmu 5tọ tọn mẹ. Mẹdelẹ lẹndọ hànjinu he taidi ován nkọ de wẹ bo dọ dọ e gando hogbe dowhenu tọn Heblugbe tọn he tindo kanṣiṣa hẹ cha·lilʹ (ován) go. Ṣigba, e sọgan yindọ nuhiho de wẹ e dlẹnalọdo.

• Netinimi.

  Devizọnwatọ kavi lizọnyitọ tẹmpli mẹ tọn lẹ he ma yin Islaelivi lẹ. To paa mẹ, hogbe Heblugbe tọn lọ zẹẹmẹdo “Mẹhe Yin Nina Lẹ” bo dohia dọ yé yin nina na sinsẹ̀nzọn tẹmpli mẹ tọn. E yọnbasi taun dọ susu Netinimi lẹ tọn wẹ yin kúnkan Gibeọninu lẹ tọn, yèdọ mẹhe Jọṣua hẹn zun “nake-datọ lẹ po osin-dọ̀ntọ lẹ po na pipli lọ podọ na agbà Jehovah tọn.”—Jọṣ 9:23, 27; 1Ot 9:2; Ẹzl 8:17.

• Nẹfilimi.

  Gbẹtọ-daa angẹli-daa he yin danuwatọ lẹ, ehe angẹli he diọ yede zun gbẹtọ lẹ po viyọnnu gbẹtọ tọn lẹ po nọpọ́ do ji jẹnukọnna Singigọ lọ.—Jen 6:4.

• Nisan.

  Yinkọ yọyọ he yin didona Abibi he yin osun tintan sunzanhiawe wiwe Ju lẹ tọn podọ osun ṣinawetọ sunzanhiawe paa tọn to kanlinmọgbenu Babilọni tọn godo. E nọ bẹsọn ṣẹnṣẹn Wheji-sun (mars) tọn bo nọ fó do ṣẹnṣẹn Lido-sun (avril) tọn. (Nẹ 2:1)—Pọ́n Nud. B15.

• Niṣẹ.

  “Ni yinmọ,” kavi “na jide tọn.” Hogbe lọ wá sọn hogbe dodonu tọn Heblugbe tọn lọ ʼa·manʹ mẹ he zẹẹmẹdo “nado yin nugbonọ, omẹ dejidego.” “Niṣẹ” nọ yin yiyizan nado yigbena whiwhle, odẹ̀ kavi hodidọ de. To Osọhia mẹ, e yin yiyizan taidi tẹnmẹ-yinkọ de na Jesu.—De 27:26; 1Ot 16:36; Osọ 3:14.

• Nùbibla.

  E zẹẹmẹdo nado nọma dù nudepope na ojlẹ tangan de. Islaelivi lẹ nọ blanù to Azán Ovẹsè tọn gbè, to ojlẹ ayimajai tọn lẹ mẹ, podọ whenue yé to anademẹ Jiwheyẹwhe tọn dín. Ju lẹ ze nùbibla ẹnẹ dai to whemẹwhemẹ nado dohiagona nugbajẹmẹji delẹ to whenuho yetọn mẹ. Nùbibla ma yin nubiọtomẹsi de na Klistiani lẹ.—Ẹzl 8:21; Isa 58:6; Luk 18:12.

• Nugopọntọ.

  Sunnu de he azọngban tangan etọn wẹ nado basi hihọ́na agun lọ bo penukundego. Linlẹn dodonu tọn he hogbe Glẹkigbe tọn lọ e·piʹsko·pos bẹhẹn wẹ nukunpedonugo hihọ́-basinamẹ tọn. Hogbe lọ lẹ “nugopọntọ” po “mẹho”  (pre·sbyʹte·ros) po nọ dlẹnalọdo otẹn dopolọ to agun Klistiani tọn mẹ; hogbe lọ “mẹho” nọ dohia dọ mẹhe yin dide lọ dona whèwhín, bọ hogbe lọ “nugopọntọ” nọ zinnudo azọngban he azọ́ndenamẹ ehe bẹhẹn lẹ ji.—Ow 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Pi 5:2.

• Nuhọ́tọ.

  Mẹhe nọ basi hihọ́na gbẹtọ kavi na nutindo, to paa mẹ to zánmẹ, sọta owùnu he sọgan jọ de bo nọ na avase eyin e mọ owù he dobu de hlan. Nuhọ́tọ lẹ nọ saba nọ adó tòdaho tọn lẹ po atọ̀họ̀ lẹ po ji nado mọ mẹhe ja lẹ hlan whẹpo yé nido dọnsẹpọ pete. To awhàn mẹ, hihọ́tọ wẹ nuhọ́tọ lẹ nọ saba yin yiylọdọ. To yẹhiadonu-liho, yẹwhegán lẹ nọ yinuwa taidi nuhọ́tọ lẹ na akọta Islaeli tọn bo nọ na avase gando vasudo he to unklẹn go.—2Ah 9:20; Eze 3:17.

• Nukinkan aga tọn.

  Hosọ he nọ nọ̀ bẹjẹeji salmu de tọn bo nọ dọ mẹhe kàn ẹn, ninọmẹ he mẹ e yin kinkan te, anademẹ lẹ gando jiji etọn go, lehe e na yin yiyizan do kavi lẹndai he wutu e do yin kinkan.—Pọ́n nukinkan aga tọn Salmu lẹ 3, 4, 5, 6, 7, 30, 38, 60, 92 po 102 po tọn.

• Nukunbibia daho.

  Hogbe Glẹkigbe tọn he yin lilẹdogbedevomẹ taidi “nukunbibia” bẹ linlẹn ayimajai kavi yajiji tọn hẹn, ehe ninọmẹ kọgbidinamẹ tọn lẹ nọ hẹnwa. Jesu donù “nukunbibia daho” he ma ko jọ pọ́n de go ehe na wá Jelusalẹm ji, e sọ donù titengbe devo go he na wá gbẹtọvi lẹpo ji, to kọndopọ mẹ hẹ ‘wiwá etọn to gigo mẹ’ to sọgodo. (Mt 24:21, 29-31) Paulu basi zẹẹmẹ nukunbibia ehe tọn taidi nuyiwa dodo tọn Jiwheyẹwhe tọn sọta “mẹhe ma yọ́n Jiwheyẹwhe podọ mẹhe ma setonuna wẹndagbe” he gando Jesu Klisti go lẹ. Osọhia weta 19 do Jesu hia taidi mẹhe to anadena awhànpa olọn tọn lẹ sọta “gbekanlin lọ po ahọlu aigba ji tọn lẹ po gọna awhànpa yetọn lẹ.” (2Tẹ 1:6-8; Osọ 19:11-21) E sọ yin nùdego dọ “gbẹtọ susugege de” na lùn nukunbibia enẹ tọ́n. (Osọ 7:9, 14)—Pọ́n AMAGẸDỌNI.

• Nukundagbe majẹhẹ.

  Hogbe Glẹkigbe tọn de he bẹ linlẹn tangan nuhe sọgbe to nukun mẹtọn mẹ bo dọnmẹ tọn hẹn. Hogbe lọ nọ saba yin yiyizan nado dlẹnalọdo nunina homẹdagbe tọn de kavi nunamẹ to aliho he jọmẹ de mẹ. Eyin e yin yiyizan na nukundagbe majẹhẹ Jiwheyẹwhe tọn, hogbe lọ nọ zẹẹmẹdo nude he Jiwheyẹwhe gbọn alọtútlú dali namẹ vọnu bo ma nọ donukun ahọsumẹ de. Gbọnmọ dali, e nọ do nunamẹ sọn ojlo mẹ wá Jiwheyẹwhe tọn hia gọna owanyi sisosiso etọn po homẹdagbe etọn hlan gbẹtọvi lẹ po. Hogbe Glẹkigbe tọn lọ sọ sọgan yin lilẹdogbedevomẹ taidi “nukundagbe” kavi “nunina homẹdagbe tọn.” E nọ yin nuhe yè ma jẹna de bo nọ yin ninamẹ vọnu, bọ gbigbọ alọtútlú tọn nunamẹtọ lọ tọn kẹdẹ wẹ nọ whàn ẹn nado wàmọ.—2Kọ 6:1; Efe 1:7.

• Numọtọ.

  Mẹhe Jiwheyẹwhe na nugopipe nado tunwun ojlo Etọn go, mẹhe nukun etọn lẹ yin hùnhùn nado mọ nuhe ma họnwun na gbẹtọ lẹ to paa mẹ de kavi mọnukunnujẹemẹ. Hogbe Heblugbe tọn lọ yin didesọn hogbe dodonu tọn de mẹ he zẹẹmẹdo “nado mọ,” vlavo to paa mẹ kavi to yẹhiadonu-liho. Mẹhe gbẹtọ lẹ nọ kanhose nado mọ ayinamẹ na nuhahun he pehẹ yé te lẹ wẹ nọ yin yiylọdọ numọtọ.—1Sa 9:9.

• Nunina lẹblanu tọn lẹ.

  Nunina he nọ yin bibasi nado gọalọna mẹhe to nuhudo mẹ de. Nunina ehelẹ ma yin nùdego tlọlọ to Owe-Wiwe Heblu tọn lẹ mẹ, ṣigba Osẹ́n lọ na anademẹ tangan delẹ Islaelivi lẹ gando nuhe yé dona wà na wamọnọ lẹ go.—Mt 6:2.

• Nùsu oyẹsu tọn.

  Nùsu apotin alẹnu tọn lọ tọn, ehe nukọn yẹwhenọ daho lọ nọ mimí ohùn avọ́nunina ylando tọn lẹ tọn te to Azán Ovẹsè tọn gbè. Hogbe Heblugbe  tọn lọ wá sọn hogbe dodonu tọn de mẹ he zẹẹmẹdo “nado ṣinyọnnudo (ylando)” kavi vlavo “nado súnsún (ylando) sẹ̀.” Sika kẹdẹ wẹ yè yí do basi i bọ kelubimi awe tin to e ji to tónu etọn dopodopo. To whedelẹnu, e nọ yin alọdlẹndo poun taidi “nùsu lọ.” (Eks 25:17-22; 1Ot 28:11; Heb 9:5)—Pọ́n Nud. B5.

• Nuyọnwan.

  Gọmu owán gblingblinnọ he yin ṣiṣakadopọ po balsami po bo nọ yin mimẹ̀ dẹẹdẹ nado nọ dewán dagbe. Nuyọnwan vonọtaun he yè yí nuwhẹ́nkun ẹnẹ do basi de nọ yin yiyizan to gòhọtúntún po tẹmpli lọ po mẹ. E nọ yin mimẹ̀ to afọnnu podọ to whèjai to agbà nuyọnwan tọn ji to Fiwiwe lọ, bọ to Azán Ovẹsè tọn gbè, e nọ yin mimẹ̀ to Fiwiwe Gbaugbau lọ. E nọtena odẹ̀ devizọnwatọ nugbonọ Jiwheyẹwhe tọn lẹ tọn he yin alọkẹyi lẹ. E ma yin nubiọtomẹsi de na Klistiani lẹ.—Eks 30:34, 35; Le 16:13; Osọ 5:8.

• Nuyọnwan gblingblin.

  Gọmu húhú he wá sọn atin kavi ogbé wunmẹ delẹ go he nọ yin Boswellia. Eyin e yin mimẹ̀, e nọ dewán gblingblin. Ehe yin dopo to nuwhẹ́nkun he yè nọ yí do wleawuna nuyọnwan wiwe he nọ yin yiyizan to gòhọtúntún po tẹmpli lọ po mẹ lẹ mẹ. E sọ nọ zọnpọ hẹ avọ́nunina jinukun-lili tọn lẹ bo nọ yin zizedo gọnu akla sọhia tọn lẹ dopodopo ji to Fiwiwe lọ.—Eks 30:34-36; Le 2:1; 24:7; Mt 2:11.

O

• Obá; Azọ̀nylankan.

  To Owe-Wiwe Heblu tọn lẹ mẹ, hogbe ehelẹ nọ saba dlẹnalọdo awutu kavi nugbajẹmẹji de he wá sọn Jehovah dè taidi yasanamẹ. To Owe-Wiwe Glẹki tọn lẹ mẹ, hogbe lọ nọ dlẹnalọdo nulimẹ, kavi mẹhiho po obá he tindo agó kavi owùn didá susu po.—Sọh 16:49; Joh 19:1.

• Odẹ́vọ̀.

  Avọ̀ klúsá de he nọ yin yiyizan nado basi saki kavi aglò lẹ taidi dehe mẹ jinukun nọ yin bibẹdo lẹ. Gbọgbọẹ-fún yuu wẹ nọ saba yin yiyizan nado lọ̀n ẹn, podọ avọ̀ aluẹmẹninọ tọn de wẹ e yin to aṣa-liho.—Jen 37:34; Luk 10:13.

• Odò Mapote.

  Sọn hogbe Glẹkigbe tọn lọ aʹbys·sos mẹ he zẹẹmẹdo “siso taun” kavi “mayọnjlẹ, mado dogbó.” E yin yiyizan to Owe-Wiwe Glẹki tọn lẹ mẹ nado dlẹnalọdo nọtẹn kavi ninọmẹ mẹhe to glọ̀ndo mẹ de tọn. E bẹ yọdò hẹn, amọ́ e ma nọte do enẹ kẹdẹ ji.—Luk 8:31; Lo 10:7; Osọ 20:3.

• Ofán.

  Hogbe de he yin yiyizan na atin voovo delẹ he nọ saba wú to fie osin sù te. To whẹho susu mẹ, atin he yin alọdlẹndo lọ wẹ Arundo donax. (Job 8:11; Isa 42:3; Mt 27:29; Osọ 11:1)—Pọ́n OFÁNPÒ NUJIJLẸ TỌN.

• Ofánpò nujijlẹ tọn.

  Ofánpò nujijlẹ tọn de nọ dite na awagbà ṣidopo. Sọgbe hẹ awagbà he nọ yin yiyizan to paa mẹ, tedidi etọn yin m 2,67; sọgbe hẹ awagbà gaa, tedidi etọn yin m 3,11. (Eze 40:3, 5; Osọ 11:1)—Pọ́n Nud. B14.

• Ofi yiaga.

  Nọtẹn sinsẹ̀n-bibasi tọn de he nọ saba tin to aga pópló, osó kavi oplò he gbẹtọ basi de tọn. Dile etlẹ yindọ ofi yiaga lẹ nọ yin yiyizan to whedelẹnu na sinsẹ̀n-bibasi hlan Jiwheyẹwhe, yé nọ saba tindo kanṣiṣa hẹ sinsẹ̀n-bibasi kosi lẹ tọn hlan yẹwhe lalo lẹ.—Sọh 33:52; 1Ah 3:2; Jel 19:5.

• Ofligọ.

  Ahọ́ he yin súsú nado tún mẹde dote sọn kanlinmọgbenu, kavi hẹnmẹ vò sọn yasanamẹ, yajiji, ylando kavi etlẹ yin azọngban dandan tọn de si. Ahọ́ lọ ma nọ yin akuẹ dandan. (Isa 43:3) Ofligọ de nọ yin bibiọ to ninọmẹ susu mẹ. Di apajlẹ, to Islaeli, visunnu plọnji kavi kanlin asu tintan he kanlin de ji lẹpo wẹ yin Jehovah tọn, podọ ofligọ kavi ofligọ-kuẹ de dona yin súsú nado tún yé dote ma nado yin yiyizan na sinsẹ̀nzọn Jehovah tọn kẹdẹ. (Sọh 3:45, 46; 18:15, 16) Eyin oyìnsú hùnylantọ he ma yin ginglọn de yì hù mẹde, ofligọ de nọ yin bibiọ  sọn klunọ etọn si nado tún ewọ dote sọn whẹdanamẹ okú tọn he e jẹna lọ si. (Eks 21:29, 30) Ṣigba, ofligọ depope ma nọ yin alọkẹyi do mẹhe hùwhẹ sọn ojlo mẹ wá de tamẹ. (Sọh 35:31) Hú popolẹpo, Biblu zinnudo ofligọ he Klisti suahọ etọn gbọn okú avọ́sinsan tọn etọn dali nado tún gbẹtọvi tonusetọ lẹ sọn ylando po okú po si ji.—Slm 49:7, 8; Mt 20:28; Efe 1:7.

• Ofló.

  Nuhe nọ wayi sọn okún jinukun tọn de go to whenue yè to fiflé e bo to fúfú i. Ofló nọ yin yiyizan to yẹhiadonu-liho nado dlẹnalọdo onú ovọ́ podọ nuhe yè ma tindo ojlo na.—Slm 1:4; Mt 3:12.

• Ogánpò.

  Opò de he gandutọ lẹ nọ hẹn taidi ohia aṣẹpipa ahọlu tọn.—Jen 49:10; Heb 1:8.

• Ogblànnu.

  Núzinzan mẹdetiti tọn kavi whégbè tọn, kanlin-yinyin kavi nuhọakuẹ devo lẹ he nọ yin bibẹ yì sọn kẹntọ he yè gbawhàn etọn de si.—Jọṣ 7:21; 22:8; Heb 7:4.

• Ohàn Mẹhe Hẹji Jei Tòdaho lọ mẹ lẹ Tọn.

  Nukinkan aga tọn Salmu lẹ 120-134 tọn. Dile etlẹ yindọ linlẹn voovo wẹ tin gando zẹẹmẹ hodidọ ehe tọn go, mẹsusu yise dọ salmu 15 ehelẹ na ko nọ yin jiji gbọn Islaelivi he yí ayajẹ do to sinsẹ̀n basi lẹ dali dile yé “hẹji” jei Jelusalẹm he to aga to osó Juda tọn lẹ ji nado yì hùnwhẹ whemẹwhemẹ tọn atọ̀n he nọ yin bibasi to finẹ lẹ.

• Ohia.

  Nuyizan, nuyiwa, ninọmẹ kavi awusọhia jiawu de he nọtena nudevo de he ko tin kavi he na wá tin.—Jen 9:12, 13; 2Ah 20:9; Mt 24:3; Osọ 1:1.

• Ojọ̀.

  To paa mẹ, sunnu he yin sisá. Sunnu mọnkọtọn lẹ nọ saba yin dide do họ̀nmẹ taidi devizọnwatọ kavi nukunpedonugotọ lẹ na ahọsi po asimọwhlá lẹ po. Hogbe lọ sọ nọ dlẹnalọdo sunnu he ma yin ojọ̀ to paa mẹ, ṣigba he yin dide do azọ́ntẹn de mẹ to họ̀nmẹ ahọlu tọn. E yin yiyizan to yẹhiadonu-liho na mẹhe yin ‘ojọ̀ na Ahọluduta lọ tọn wutu’ lẹ, yèdọ mẹhe nọ dava yede nado sọgan yí yede zan to gigọ́ mẹ to sinsẹ̀nzọn Jiwheyẹwhe tọn mẹ lẹ.—Mt 19:12; Ẹst 2:15; Ow 8:27.

• Omẹli.

  Nujlẹnu jinukun tọn he sọzẹn hẹ L 2,2 kavi mado ao efa dopo tọn. (Eks 16:16, 18)—Pọ́n Nud. B14.

• Onizi.

  Zannu de he họakuẹ jẹ obá de mẹ, e gán yin zannu agati tọn sinsinyẹn wunmẹ de kavi zannu kalkedoni tọn wunmẹ de he tindo whẹkàn voovo. Onizi nọ tindo whẹkàn wewe bọ whẹkàn yuu, vẹẹ, vẹẹ yàn-an, afín-sinmẹnọ kavi amamú nọ wá gbọn e mẹ. E tin to awù vonọtaun yẹwhenọ daho tọn go.—Eks 28:9, 12; 1Ot 29:2; Job 28:16.

• Opẹ̀n.

  Hànjinu he taidi ován nkọ he yè nọ yí ogàn do basi, ehe nọ yin yiyizan nado na avase kavi nado hònú. Sọgbe hẹ Sọha lẹ 10:2, Jehovah na anademẹ dọ opẹ̀n fataka tọn awe ni yin bibasi, ehe na nọ yin kúnkún to aliho voovo mẹ nado pli gbẹtọgun lọ, nado sẹtẹn kavi nado lá dọ awhànfunfun bẹ. Opẹ̀n ehelẹ na ko to tlọlọ bo ma há taidi “azò” hihá he yè nọ yí azò kanlin tọn lẹ do basi. Opẹ̀n he mẹde ma yọ́n aliho he mẹ yé yin bibasi te lẹ sọ tin to hànjinu he nọ yin yiyizan to tẹmpli mẹ lẹ mẹ. To yẹhiadonu-liho, kúnkún opẹ̀n lẹ tọn nọ saba zọnpọ hẹ whẹdida Jehovah tọn lẹ lilá kavi hẹ nujijọ titengbe lẹ he Jiwheyẹwhe yin asisa yetọn.—2Ot 29:26; Ẹzl 3:10; 1Kọ 15:52; Osọ 8:7–11:15.

• Opli.

  Gbẹtọgun he do dope bo pli. To Owe-Wiwe Heblu tọn lẹ mẹ, hogbe ehe nọ saba dlẹnalọdo pipli omẹ Islaeli tọn lẹ tọn to hùnwhẹ sinsẹ̀n tọn lẹ kavi nujijọ tangan otò lọ tọn lẹ whenu.—De 16:8; 1Ah 8:5.

• Opò tlọ́ntlọ́n.

  Opò gaa he tindo ogàn tlọ́ntlọ́n he dá de to onù, ehe glesi lẹ nọ sọ́ kanlin lẹ nado deanana yé. Ohó nuyọnẹntọ tọn he nọ whàn hosetọ de nado hodo ayinamẹ dagbe etọn lẹ yin yiyijlẹdo opò tlọ́ntlọ́n go. Hogbe lọ “nado to owhẹ́-sẹ́  opò tlọ́ntlọ́n” yin didesọn nuyiwa oyìn tasinyẹntọ de tọn mẹ, ehe nọ whèkọdakun to whenue yè to opò lọ sọ́ ẹ bọ ewọ lọsu nọ to owhẹ́-sẹ́ opò lọ bo nọ gbọnmọ dali gbleawuna ede.—Ow 26:14; Whẹ 3:31.

• Osẹ́n.

  Eyin hogbe ehe bẹjẹeji po wekun daho po, e nọ saba dlẹnalọdo Osẹ́n Mose tọn kavi owe atọ́n tintan Biblu tọn lẹ. Eyin e yin kinkan po wekun pẹvi lẹ kẹdẹ po, e sọgan dlẹnalọdo osẹ́n voovo lẹ to Osẹ́n Mose tọn mẹ kavi nunọwhinnusẹ́n de.—Sọh 15:16; De 4:8; Mt 7:12; Ga 3:24.

• Osópò.

  Nuyizan mẹginglọn kavi yasanamẹ tọn de. Delẹ nọ glọn afọ kẹdẹ bọ devo lẹ nọ hẹnmẹ nado gbọṣi hihá, vlavo gbọn afọ lẹ, alọ lẹ po okọ̀ po ginglọn dali.—Jel 20:2; Ow 16:24.

• Osọ́-kẹkẹ.

  Kẹkẹ he tindo agbá awe bo nọ yin dindọn gbọn osọ́ dali bosọ nọ yin yiyizan titengbe na awhànfunfun.—Eks 14:23; Whẹ 4:13; Ow 8:28.

• Osun yọyọ.

  Azán tintan osun dopodopo tọn to sunzanhiawe Ju lẹ tọn mẹ, ehe go yé nọ payi taidi azán pọninọ, hùnwhẹ bibasi po avọ́sinsan vonọtaun lẹ bibasi po tọn de. To nukọn mẹ, azán lọ wá lẹzun azán hùnwhẹ otò tọn vonọtaun de bọ mẹde ma nọ wazọ́n to gbenẹgbe.—Sọh 10:10; 2Ot 8:13; Kol 2:16.

• Ota dòtin tọn.

  Ota he yin awuwlena do aga dòtin de tọn bo yin aṣọ́dona. Ota dòtin tọn daho he to aga na dòtin awe he nọ yin Jakini po Boazi po, ehe yin tùntùn do tẹmpli Sọlomọni tọn nukọn. (1Ah 7:16)—Pọ́n Nud. B8.

• Otọ́n.

  Nude he nọ yin yiyidogọ linfin nado hẹn ẹn fọ́n, kavi nọ yin yiyidogọ núnùnù de nado hẹn ẹn vẹsin; titengbe apadewhe linfin he ko fọ́n de tọn he yin hihla dai sọn linfin yinyan de mẹ. E nọ saba yin yiyizan to Biblu mẹ taidi yẹhiadonu ylando po hẹnflu po tọn, bosọ nọ yin yiyizan nado do jideji he whlá ṣigba bo gbayipe de hia.—Eks 12:20; Mt 13:33; Ga 5:9.

• Ovẹn-finyọ́ndo.

  To paa mẹ, odò (ovẹn-dò) awe he nọ yin kùnkùn do osé mẹ, bọ ode nọ yiaga hugan awetọ podọ odò pẹvi de nọ yin kùnkùn nado ṣá yé dopọ. Dile ovẹn sinsẹ́n to yinyin finfinyọ́n to odò aga tọn lọ mẹ, osin lọ nọ sà biọ ovẹn-dò he to odò lọ mẹ. Hogbe lọ yin yiyizan to yẹhiadonu-liho nado dlẹnalọdo whẹdida Jiwheyẹwhe tọn.—Isa 5:2; Osọ 19:15.

• Ovẹsè.

  To Owe-Wiwe Heblu tọn lẹ mẹ, hogbe ehe gando avọ́sinsan he nọ yin bibasi nado hẹn ẹn yọnbasi na gbẹtọ lẹ nado dọnsẹpọ Jehovah bo basi sinsẹ̀n hlan ẹn lẹ go. To Osẹ́n Mose tọn glọ, avọ́sinsan lẹ nọ yin bibasi, titengbe to Azán Ovẹsè tọn whemẹwhemẹ tọn gbè, nado gbọwhẹ hẹ Jiwheyẹwhe mahopọnna ylando mẹdopodopo tọn po akọta lọ blebu tọn lẹ po. Avọ́sinsan enẹlẹ nọtena avọ́sinsan Jesu tọn he basi ovẹsè mlẹnmlẹn na ylando gbẹtọvi tọn lẹ whladopo podọ kakadoi bo hẹn ẹn yọnbasi na gbẹtọ lẹ nado gbọwhẹ hẹ Jehovah.—Le 5:10; 23:28; Kọl 1:20; Heb 9:12.

• Ovò.

  Zannu flinflin kavi owhlẹ sánpo pẹvipẹvi he nọ yin yiyizan to nudide bibasi whenu. Yé nọ yin bibẹdo yinyẹ́n awù tọn mẹ kavi do núzinzan de mẹ bo nọ yin húnhúnhún. Ovò he flẹ jai kavi he ji alọ jẹ wẹ nọ yin dide. Ehe nọ saba zọnpọ hẹ dẹ̀hiho. Hogbe lọ “ovò” yin yiyizan to paa mẹ podọ to yẹhiadonu-liho bo zẹẹmẹdo “mimá” kavi “adà.”—Jọṣ 14:2; Slm 16:5; Hwh 16:33; Mt 27:35.

• Owanyi nugbo.

  E nọ saba yin yiyizan nado basi lẹdogbedevomẹ hogbe Heblugbe tọn lọ cheʹsedh tọn, he nọ dlẹnalọdo owanyi he sinai do gbemima, tenọgli, nugbonọ-yinyin po haṣinṣan pẹkipẹki po ji. E nọ saba yin yiyizan gando owanyi he Jiwheyẹwhe tindo na gbẹtọvi lẹ go, ṣigba e sọ bẹ owanyi he gbẹtọvi lẹ nọ dohia to yede ṣẹnṣẹn hẹn ga.—Eks 34:6; Lut 3:10.

• Owe-hihá.

  Ayú-wema kavi papilus gaa he ji yè nọ wlanwe do to adà dopo ji, ehe nọ saba yin hihá lẹdo opò de. Kandai Owe- wiwe lẹ tọn po vọkan yetọn lẹ po yin bibasi do owe-hihá lẹ ji, yèdọ owe wunmẹ he gbayipe to ojlẹ Biblu tọn mẹ.—Jel 36:4, 18, 23; Luk 4:17-20; 2Ti 4:13.

• Owe-wiwe (lẹ).

  Kandai wiwe he bẹ Ohó Jiwheyẹwhe tọn hẹn lẹ. Owe-Wiwe Glẹki tọn lẹ kẹdẹ mẹ wẹ hogbe ehe sọawuhia te.—Luk 24:27; 2Ti 3:16.

• Owẹ̀n lẹ.

  Obọ̀ wunmẹ de he nọ doawhàn zọnpọ. To Osẹ́n Mose tọn mẹ, yé nọ yin pinpọnhlan taidi nuhe wé bo sọgan yin dùdù. Owẹ̀n he nọ wọ̀ wá bo nọ dù nulẹpo sudo to ali yetọn ji bosọ nọ hẹnnugble taun lẹ nọ yin pinpọnhlan taidi azọ̀nylankan de.—Eks 10:14; Mt 3:4.

• Owọ́n.

  Huhlọn he nọ yin pinpọnhlan taidi dehe wá sọn gbigbọ ylankan lẹ dè yiyizan.—2Ot 33:6.

• Oyẹsu.

  —Pọ́n OVẸSÈ.

P

• Pàdido.

  Opà vonọtaun he yin dido na Jiwheyẹwhe nado wà nude, nado basi avọ́nunina kavi na nunina de, nado biọ sinsẹ̀nzọn wunmẹ de mẹ, kavi nado nọla na onú delẹ he ma jẹagọdo osẹ́n dandan. E nọ tindo huhlọn di whiwhle nkọ.—Sọh 6:2; Yẹ 5:4; Mt 5:33.

• Paladisi.

  Jipa whanpẹnọ de. Nọtẹn mọnkọtọn tintan wẹ yin Edẹni, fihe Jehovah wleawu etọn na gbẹtọvi awe tintan lẹ. Whenue Jesu to hodọna dopo to sẹ́nhẹngbatọ he to yatin ji to apá etọn lẹ mẹ, e dohia dọ aigba na wá lẹzun paladisi de. E họnwun dọ to 2 Kọlintinu lẹ 12:4 mẹ, hogbe lọ to alọdlẹndo paladisi sọgodo tọn de, podọ to Osọhia 2:7 mẹ, e to alọdlẹndo paladisi olọn mẹ tọn.—Oh 4:13; Luk 23:43.

• Papilus.

  Ogbé de he nọ wú to osin mẹ bo taidi ofán, ehe nọ yin yiyizan nado basi onú delẹ taidi ohà, nuhẹnnú po tọjihun lẹ po. E sọ nọ yin yiyizan nado basi nudi wema he ji yè nọ kanwe do lẹ gọna owe-hihá susu.—Eks 2:3.

• Pẹlsia; Pẹlsianu lẹ.

  Otò de podọ akọta de he nọ saba yin nùdego to pọmẹ hẹ Medianu lẹ, podọ e họnwun dọ yé gando Medianu lẹ go. To dowhenu, hùwaji-whèyihọ tọn lẹdo flala Iran tọn kẹdẹ wẹ Pẹlsianu lẹ tindo. To Kilusi Daho lọ glọ (mẹhe otọ́ etọn yin Pẹlsianu bọ onọ̀ etọn yin Medianu, sọgbe hẹ whenuho-kantọ hohowhenu tọn delẹ), Pẹlsianu lẹ wá dohuhlọn do Medianu lẹ ji, dile etlẹ yindọ ahọluigba lọ gbẹ́ yin otò awe tọn. Kilusi gbawhàn Ahọluigba Babilọni tọn to owhe 539 J.W.M. tọn bo tún Ju he to kanlinmọgbenu lẹ dote nado lẹkọyi otò yetọn mẹ. Ahọluigba Pẹlsia tọn gbloada sọn Tọ̀sisa Indus tọn kọ̀n to whèzẹtẹn kaka yì Ohù Égée tọn kọ̀n to whèyihọ. Ju lẹ gbọṣi gandudu Pẹlsianu lẹ tọn glọ kakajẹ whenue Alẹkzandle Daho lọ gbawhàn Pẹlsianu lẹ tọn to owhe 331 J.W.M. tọn. Daniẹli mọ numimọ dọdai tọn de gando Ahọluigba Pẹlsia tọn go, podọ ahọluigba enẹ yin nùdego to owe Ẹzla, Nẹhemia po Ẹsteli po tọn mẹ to Biblu mẹ. (Ẹzl 1:1; Da 5:28; 8:20)—Pọ́n Nud. B9.

• Pẹntikọsti.

  Awetọ to hùnwhẹ tangan atọ̀n he Ju sunnu lẹpo tin to dandannu glọ nado nọ yì basi to Jelusalẹm lẹ mẹ. Hogbe lọ Pẹntikọsti zẹẹmẹdo “(Azán) Kandeaotọ,” podọ hogbe ehe wẹ yin yiyizan to Owe-Wiwe Glẹki tọn lẹ mẹ nado dlẹnalọdo nuhe Owe-Wiwe Heblu tọn lẹ ylọdọ Hùnwhẹ Jibẹwawhé tọn kavi Hùnwhẹ Osẹ lẹ tọn. E nọ yin bibasi to azán 50tọ gbè eyin yè hia sọn Nisan 16tọ.—Eks 23:16; 34:22; Ow 2:1.

• Pimu.

  Ojlẹnu zínpinpẹn tọn podọ akuẹ he Filistinu lẹ nọ yí nado gàn núzinzan ogàn tọn voovo lẹ. Zannu he nọ yin yiyizan taidi ojlẹnu zínpinpẹn tọn susu wẹ yin mimọ to dodinnanu dòkunkun tọn lẹ whenu to Islaeli bọ wekun asu Heblugbe dowhenu tọn he yè do nọ kàn “pimu” lẹ sọawuhia to yé ji; to madozẹnzẹn mẹ, zínpinpẹn yetọn wẹ g 7,8 ehe sọgbe  hẹ nudi mado-awe daa ṣekẹli dopo tọn.—1Sa 13:20, 21.

• Pomeglanate.

  Atin-sinsẹ́n de he nọ taidi pọmu bo tindo nudi jẹgbakun de to onù. E nọ tindo apà titli bọ apò flinflin he nọ gọ́ na osin atin sinsẹ́n tọn lẹ nọ to ohò etọn mẹ, podọ okún vẹẹ tiuntiun de nọ tin to apò dopodopo mẹ. Aṣọ́donu he taidi pomeglanate lẹ nọ tin to tónu na awù juju yẹwhenọ daho tọn he ma tindo awà, podọ to ota dòtin tọn he nọ yin yiylọdọ Jakini po Boazi po go to tẹmpli lọ nukọn.—Eks 28:34; Sọh 13:23; 1Ah 7:18.

• Pópló lọ.

  Lẹdo kavi fide to Tòdaho Davidi tọn mẹ. E sọgan ko yin adó he yin dido nado glọn nude kavi nudevo he nọ hẹnnú dote.—2Sa 5:9; 1Ah 11:27.

• Pòtin.

  Atin he yin tùntùnte de, ehe go mẹhe yè jlo na hù de nọ yin pipla do. Akọta delẹ nọ yí i zan nado hù mẹhe owhẹ̀ okú tọn yin didá na, kavi nado tẹ́ oṣiọ mẹde tọn taidi avase na mẹdevo lẹ kavi nado dowinyan ẹn to gbangba. Asilianu lẹ he diyin na awhàn kanlinjọmẹ tọn he yé nọ fùn lẹ nọ hù kanlinmọ lẹ gbọn zize yé plá do aga pete pòtin de tọn dali, ehe nọ yin sislọ adọ̀mẹ na yé luntọ́n gbọn akọ́nnu. Ṣigba, to osẹ́n Ju lẹ tọn mẹ, mẹhe hùwhẹ sinsinyẹn taidi nùzinzan kavi boṣiọ-sinsẹ̀n lẹ ko nọ yin zannu dlan do hù kavi yin hùhù to aliho devo mẹ whẹpo oṣiọ yetọn do nọ yin pipla do pòtin kavi atin go taidi avase de na mẹdevo lẹ. (De 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9) To whedelẹnu, Lomunu lẹ nọ blá mẹhe yé jlo na hù lọ do pòtin go poun, gbọnmọ dali e sọgan nọgbẹ̀ na azán susu whẹpo awufiẹsa, nugbla, huvẹ kavi yozò sinsinyẹn owhè tọn nado wá hù i. To ninọmẹ devo lẹ mẹ, taidi to whẹho Jesu tọn mẹ, yé nọ whè alọ po afọ mẹhe yin whẹsadokọna lọ tọn lẹ po do pòtin de go. (Luk 24:20; Joh 19:14-16; 20:25; Ow 2:23, 36)—Pọ́n YATIN.

• Pòzọ̀n; Pòtọnọ.

  Awutu agbasago tọn sinsinyẹn de. To Owe-wiwe lẹ mẹ, zẹẹmẹ etọn gbloada hugan nuhe nọ yin yiylọdọ pòzọ̀n kavi gùdù to egbehe, na e ma yin gbẹtọ kẹdẹ go wẹ e nọ gando, ṣigba e sọ nọ gando avọ̀ po owhé lẹ po go ga. Mẹhe to pòzọ̀n jẹ nọ yin yiylọdọ pòtọnọ.—Le 14:54, 55; Luk 5:12.

• Pọlnẹia.—

  Pọ́n FẸNNUWIWA ZANHẸMẸ TỌN.

• Pulimi.

  Hùnwhẹ whemẹwhemẹ tọn he nọ yin bibasi to azán 14tọ po 15tọ Adali tọn po gbè. E nọ yin bibasi nado flin lehe Ju lẹ yin whinwhlẹngán sọn vasudo mẹ to azán Ahọsi Ẹsteli tọn gbè do. Hogbe lọ pu·rimʹ he ma wá sọn Heblugbe mẹ zẹẹmẹdo “ovò.” Yinkọ Hùnwhẹ Pulimi tọn kavi Hùnwhẹ Ovò lẹ tọn wá sọn nuhe Hamani wà lọ mẹ to whenue e de Ovò (Puli) nado de azán he gbè e na hẹn tito mẹvasudo tọn etọn ṣẹ do Ju lẹ ji.—Ẹst 3:7; 9:26.

S

• Sadusi lẹ.

  Pipli nukundeji de he klandovo sọn sinsẹ̀n Ju lẹ tọn go bo bẹ wesetọ adọkunnọ lẹ po yẹwhenọ lẹ po hẹn. Yé tindo aṣẹpipa do nuwiwa tẹmpli mẹ tọn lẹ ji taun. Yé gbẹ́ osẹ́n dọvọdọ tọn susu he Falesi lẹ nọ yìn lẹ dai gọna nuyise Falesi lẹ tọn devo lẹ. Yé ma yise dọ fọnsọnku tin kavi dọ angẹli lẹ tin. Yé nọ diọnukunsọ Jesu.—Mt 16:1; Ow 23:8.

• Salmu.

  Ohàn pipà tọn de hlan Jiwheyẹwhe. Salmu lẹ nọ yin jiji po nuhiho po gbọn sinsẹ̀n-basitọ lẹ dali, etlẹ yin to fie sinsẹ̀n nọ yin bibasi hlan Jehovah Jiwheyẹwhe te to gbangba, yèdọ to tẹmpli etọn mẹ to Jelusalẹm.—Luk 20:42; Ow 13:33; Jak 5:13.

• Samalia.

  Tatọ́-tònọ ahọluduta hẹnnu ao Islaeli tọn he tin to agewaji lọ tọn na nudi owhe 200, podọ yinkọ he yin didona aigba he to ahọluduta lọ glọ lẹpo to pọmẹ. Tòdaho lọ yin dido do osó de ji he tindo yinkọ dopolọ. To ojlẹ Jesu tọn mẹ, Samalia nọ dlẹnalọdo agbegbe Lomu tọn de,  ehe tin to Galili he to agewaji po Jude he to hùwaji po ṣẹnṣẹn. Jesu nọ saba dapana yẹwhehodidọ to lẹdo lọ mẹ to gbejizọnlin etọn lẹ whenu, ṣigba to whedelẹnu, e nọ gbọn finẹ bo nọ dọhona mẹhe nọ nọ̀ finẹ lẹ. Pita yí họnhungan yẹhiadonu tọn Ahọluduta lọ tọn awetọ lọ zan to whenue Samalianu lẹ mọ gbigbọ wiwe yí. (1Ah 16:24; Joh 4:7; Ow 8:14)—Pọ́n Nud. B10.

• Samalianu lẹ.

  To tintan whenu, hogbe lọ nọ yin yiyizan nado dlẹnalọdo Islaelivi he tin to ahọluduta hẹnnu ao tọn he tin to agewaji mẹ lẹ, ṣigba to whenue Asilianu lẹ gbawhàn Samalia tọn to owhe 740 J.W.M. tọn godo, hogbe lọ nọ bẹ jonọ he Asilianu lẹ bẹ wá lẹ hẹn ga. To azán Jesu tọn gbè, kakati nido bẹ linlẹn akọ̀ kinklan kavi tonudidọ tọn hẹn, yinkọ lọ nọ saba dlẹnalọdo mẹhe tin to sinsẹ̀n klandovo he to lẹdo Ṣekẹmi hohowhenu tọn po Samalia po tọn mẹ lẹ. Hagbẹ sinsẹ̀n klandovo lọ tọn lẹ tindo nuyise delẹ he gbọnvo taun na sinsẹ̀n Ju lẹ tọn.—Joh 8:48.

• Sanhedlin.

  Whẹdatẹn daho Ju lẹ tọn to Jelusalẹm. To azán Jesu tọn gbè, hagbẹ 71 wẹ e bẹhẹn, yèdọ yẹwhenọ daho lọ po mẹhe ko yin yẹwhenọ daho wayi lẹ po, hagbẹ whẹndo tọn yẹwhenọ daho lọ tọn lẹ, mẹho lẹ, nukọntọ hẹnnu po whẹndo lẹ po tọn lẹ gọna wekantọ lẹ.—Mk 15:1; Ow 5:34; 23:1, 6.

• Satani.

  Hogbe Heblugbe tọn de he zẹẹmẹdo “Agọjẹdomẹtọ.” Eyin e zọnpọ hẹ hogbe alọdlẹndonu tọn to ogbè dowhenu tọn lẹ mẹ, e nọ dlẹnalọdo Satani Lẹgba, yèdọ Kẹntọgán Jiwheyẹwhe tọn.—Job 1:6; Mt 4:10; Osọ 12:9.

• Sea.

  Nujlẹnu jinukun tọn. Eyin yè yí i jlẹdo bati he yin nujlẹnu osin tọn go, e sọzẹn hẹ L 7,3. (2Ah 7:1)—Pọ́n Nud. B14.

• Sekan.

  Okàn susu topọ he nọ yin linlọ̀n do avọ̀lọn-kàn go. Okàn ehelẹ nọ yin linlọ̀n do aga po odò po gbọn avọ̀lọn-kàn mẹ, enẹ wẹ okàn susu topọ he nọ yin titá do gaa ji nado lọ̀n avọ̀.—Le 13:59.

• Sela.

  Hogbe hànjiji tọn kavi dọvọdọ bibasi tọn he tin to owe Salmu lẹ po Habakuku po tọn mẹ. E sọgan zẹẹmẹdo agbọ́yíyí to hànjiji kavi nuhiho de whenu, kavi to awe lẹ whenu nado na tuli ayihamẹlinlẹnpọn kavi nado zinnudo numọtolanmẹ lọ ji. Septante Glẹkigbe tọn lilẹ́ ẹ do di·aʹpsal·ma he zẹẹmẹdo “nuhiho kleun.”—Slm 3:4; Hab 3:3.

• Selafu.

  Nudida gbigbọnọ he ṣite lẹdo ofìn Jehovah tọn pé to olọn mẹ lẹ. To paa mẹ, hogbe Heblugbe tọn lọ sera·phimʹ zẹẹmẹdo “mẹhe to miyọ́n ji lẹ.”—Isa 6:2, 6.

• Sesali.

  Yinkọ whẹndo tọn de to Lomu he wá lẹzun tẹnmẹ-yinkọ ahọluigbagán Lomu tọn lẹ tọn. Yinkọ Augusti, Tibeliu po Klaudiu po tọn wẹ yin nùdego tlọlọ to Biblu mẹ, podọ dile etlẹ yindọ yinkọ Néron tọn ma yin nùdego tlọlọ, tẹnmẹ-yinkọ lọ yin yiyizan na ewọ lọsu. “Sesali” sọ yin yiyizan to Owe-Wiwe Glẹki tọn lẹ mẹ nado dlẹnalọdo aṣẹpipa kavi Tohọluduta.—Mk 12:17; Ow 25:12.

• Silia; Silianu lẹ.—

  Pọ́n ALAMI; ALAMINU LẸ.

• Siltis.

  Zẹklan ohù tọn daho awe he ma siso, ehe gbọn olá Libia tọn go to Agewaji Aflika tọn, bọ tọjihun-kùntọ hohowhenu tọn lẹ nọ dibu nado slé to finẹ, na agbówhẹn lẹ nọ to tẹnsẹna tọkẹ́n etọn lẹ gbọzangbọzan. (Ow 27:17)—Pọ́n Nud. B13.

• Sinagọgu.

  Hogbe de he zẹẹmẹdo “bibẹpli dopọ; plidopọ,” ṣigba to suhugan wefọ lẹ tọn mẹ, e nọ dlẹnalọdo ohọ̀ kavi nọtẹn he mẹ Ju lẹ nọ pli do nado hia Owe-wiwe lẹ, plọnnu, dọyẹwheho bo hodẹ̀. To azán Jesu tọn gbè, tòpẹvi Islaeli tọn he klo jẹ obá de mẹ lẹpo wẹ nọ tindo sinagọgu de, podọ tòdaho lẹ nọ tindo hugan dopo.—Luk 4:16; Ow 13:14, 15.

• Sinsẹ̀n klandovo; Plọngiglọ.

  Pipli de he tindo sinsẹ̀n-nuplọnmẹ kavi nukọntọ bosọ nọ hodo nuyise yetọn titi lẹ. Hogbe  lọ yin yiyizan gando pipli nukundeji awe he wá sọn sinsẹ̀n Ju lẹ tọn mẹ go, enẹ wẹ Falesi lẹ po Sadusi lẹ po. Mẹhe ma yin Klistiani lẹ sọ nọ ylọ sinsẹ̀n Klistiani tọn dọ “sinsẹ̀n klandovo” kavi “sinsẹ̀n klandovo Nazalẹtinu lẹ tọn,” vlavo na yé nọ pọ́n ẹn hlan taidi sinsẹ̀n he klan sọn sinsẹ̀n Ju lẹ tọn go wutu. To nukọn mẹ, sinsẹ̀n klandovo kavi plọngiglọ lẹ yin awuwlena to agun Klistiani tọn mẹ; “sinsẹ̀n klandovo Nikola tọn” yin nùdego tlọlọ to owe Osọhia tọn mẹ.—Ow 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Osọ 2:6; 2Pi 2:1.

• Sinsẹ́n tintan.

  Sinsẹ́n he tọ́n jẹnukọn to ojlẹ jibẹwawhé tọn mẹ; sinsẹ́n kavi kọdetọn tintan nudepope tọn. Jehovah biọ to akọta Islaeli tọn si nado nọ na ẹn sinsẹ́n tintan yetọn lẹ, vlavo gbẹtọ tọn, kanlin tọn kavi sinsẹ́n aigba tọn. Taidi akọta de, Islaelivi lẹ nọ na sinsẹ́n tintan lẹ Jiwheyẹwhe to Hùnwhẹ Akla Madotọ́n tọn po Pẹntikọsti po whenu. Hogbe lọ “sinsẹ́n tintan lẹ” sọ yin yiyizan to yẹhiadonu-liho nado dlẹnalọdo Klisti po hodotọ yiamisisadode etọn lẹ po.—1Kọ 15:23; Sọh 15:21; Hwh 3:9; Osọ 14:4.

• Sinsẹ̀nzọn wiwe.

  Lizọnyizọn, kavi azọ́n de he yin wiwe, na e gando sinsẹ̀n-bibasi mẹde tọn hlan Jiwheyẹwhe go tlọlọ wutu.—Lo 12:1; Osọ 7:15.

• Sivan.

  Yinkọ he yin didona osun atọ̀ntọ sunzanhiawe wiwe Ju lẹ tọn podọ osun ṣinẹnẹtọ sunzanhiawe paa tọn to kanlinmọgbenu Babilọni tọn godo. E nọ bẹsọn ṣẹnṣẹn Nuwhà-sun (mai) tọn bo nọ fó do ṣẹnṣẹn Ayido-sun (juin) tọn. (Ẹst 8:9)—Pọ́n Nud. B15.

• Sunwhlẹvu-pọntọ.

  Mẹhe nọ plọnnu gando tẹnsisẹ owhè, osun po sunwhlẹvu lẹ tọn po go nado dọ nuhe na jọ to sọgodo lẹ.—Da 2:27; Mt 2:1.

• Sunwhlẹvu afọnnu tọn.

  Sunwhlẹvu he nọ zẹ̀ gbọngodo to whèzẹtẹn-waji whẹpo owhè do nọ tọ́n, ehe nọ dohiagona bẹjẹeji azán yọyọ de tọn.—Osọ 22:16; 2Pi 1:19.

Ṣ

• Ṣebati.

  Yinkọ he yin didona osun 11tọ sunzanhiawe wiwe Ju lẹ tọn podọ osun 5tọ sunzanhiawe paa tọn to kanlinmọgbenu Babilọni tọn godo. E nọ bẹsọn ṣẹnṣẹn Alunlun-sun (janvier) tọn bo nọ fó do ṣẹnṣẹn Afínplọ-sun (février) tọn. (Zek 1:7)—Pọ́n Nud. B15.

• Ṣekẹli.

  Ojlẹnu tangan Heblu lẹ tọn na zínpinpẹn po akuẹ po. Zínpinpẹn etọn sọzẹn hẹ g 11,4. “Ojlẹnu ṣekẹli tọn he yin ofi wiwe lọ tọn” sọgan ko yin hodidọ de he yin yiyizan nado zinnudeji dọ ojlẹnu lọ dona sọgbe kavi dọ e dona sọzẹn hẹ ojlẹnu apajlẹ tọn he tin to gòhọtúntún mẹ. E yọnbasi dọ ṣekẹli họ̀nmẹ tọn de na ko tin (he gbọnvona ṣekẹli paa lọ) kavi dọ ṣekẹli apajlẹ tọn de na ko tin bo nọ nọ̀ họ̀nmẹ.—Eks 30:13.

• Ṣeminiti.

  Ohia he nọ do kọnugbè hànjiji tọn hia de he zẹẹmẹdo “ṣinatọ̀ntọ” to paa mẹ, ehe sọgan ko dlẹnalọdo nuhiho he ogbè etọn yìdo. Na nuhe dù hànjinu lẹ, hogbe lọ na ko nọ dlẹnalọdo dehe ogbè yetọn nọ pẹ̀n hugan lẹ. Na nuhe dù hànjiji, e na ko nọ dlẹnalọdo nuhiho he nudidọ etọn yìdo bọ e zọnpọ hẹ ohàn he yin jiji to aliho dopolọ mẹ.—1Ot 15:21; Slm 6:Aga; 12:Aga.

• Ṣeol.

  Hogbe Heblugbe tọn de he sọgbe hẹ hogbe Glẹkigbe tọn lọ “Hadẹs.” E yin lilẹdogbedevomẹ taidi “Yọdò” (he bẹ po wekun daho po) nado hẹn vogbingbọn lọ họnwun bo do e hia taidi yọdò paa gbẹtọvi lẹ tọn kakati nido yin yọdò mẹdopodopo tọn.—Jen 37:35; Slm 16:10; Ow 2:31 (Odò).

T

• Tabla.

  Avọ̀ de he nọ yin lilẹdo ota bo nọ yin yiyizan nado doaṣọ́na ota. Yẹwhenọ daho nọ blá tabla vonọtaun he yè yí alavọ dagbedagbe do basi de bọ ogàn sisẹ́ plẹ́bẹ́ sika tọn de nọ yin sìnsìn do nukọn tabla lọ tọn po okàn juju de po. Ahọlu  nọ blá tabla de do jẹgbakun etọn glọ. Jobu yí hogbe ehe zan to yẹhiadonu-liho to whenue e to dodowiwa etọn yijlẹdo tabla de go.—Eks 28:36, 37; Job 29:14; Eze 21:26.

• Takuẹ.

  Ahọ́ he Tohọluduta de kavi gandutọ de nọ sú na devo taidi ohia mẹmẹglọ-yinyin tọn nado sọgan gbọṣi jijọho mẹ kavi yin hihọ́-basina. (2Ah 3:4; 18:14-16; 2Ot 17:11) Hogbe lọ sọ nọ yin yiyizan nado dlẹnalọdo akuẹ he yin gbigbò na mẹdopodopo.—Nẹ 5:4; Lo 13:7.

• Talẹnti.

  Ojlẹnu Heblu lẹ tọn he klo hugan na zínpinpẹn po akuẹ po. Zínpinpẹn etọn wẹ kg 34,2. Talẹnti Glẹkinu lẹ tọn nọ whè humọ bo nọ pẹnzin sọ nudi kg 20,4. (1Ot 22:14; Mt 18:24)—Pọ́n Nud. B14.

• Talṣiṣi, tọjihun etọn lẹ.

  To tintan whenu, hogbe ehe nọ yin yiyizan na tọjihun he nọ zingbejizọnlin yì Talṣiṣi hohowhenu tọn (Espagne egbezangbe tọn) lẹ. E taidi dọ to nukọn mẹ, hogbe lọ nọ wá dlẹnalọdo tọjihun daho he sọgan basi gbejizọnlin gaa lẹ. Sọlomọni po Jehoṣafati po yí tọjihun mọnkọtọn lẹ zan na lẹndai ajọwiwa tọn.—1Ah 9:26; 10:22; 22:48.

• Taltalu.

  To Owe-Wiwe Glẹki tọn lẹ mẹ, e dlẹnalọdo ninọmẹ gànpamẹ tọn nkọ he yìdo de, ehe mẹ angẹli tolivẹtọ azán Noa tọn gbè tọn lẹ yin dindlan do. Whenue hogbe nuyiwa tọn lọ tar·ta·roʹo (nado “dlan do Taltalu mẹ”) yin yiyizan to 2 Pita 2:4 mẹ, e ma zẹẹmẹdo dọ “angẹli he waylando lẹ” yin dindlan do Taltalu otàngblo kosi lẹ tọn (enẹ wẹ, gànpa dòglọ tọn podọ nọtẹn zinvlu tọn de na yẹwhe he whè hugan lẹ) mẹ gba. Kakatimọ, e dohia dọ Jiwheyẹwhe hẹn yé wá odò pete sọn otẹn yetọn olọn mẹ tọn po lẹblanulọkẹyi yetọn lẹ po mẹ bo jo yé do ninọmẹ zinvlu gọ́ngọ́n apọ̀nmẹ tọn mẹ na nuhe dù lẹndai Jiwheyẹwhe tọn he họnwun lẹ. Zinvlu lọ sọ nọtena nuhe to tepọn yé, yèdọ vasudo madopodo to pọmẹ hẹ ogán yetọn Satani Lẹgba dile Owe-wiwe lẹ dohia do. Enẹwutu, Taltalu nọtena ninọmẹ he yìdo pete he mẹ angẹli atẹṣitọ enẹlẹ tin te. E ma yin nudopolọ po “odò mapote” he yin nùdego to Osọhia 20:1-3 mẹ po gba.

• Tamẹnuplọnmẹtọ Epikule tọn lẹ.

  Hodotọ tamẹnuplọnmẹtọ he nọ yin Epikule tọn lẹ (341-270 J.W.M.). Tamẹnuplọnmẹ yetọn sinai do linlẹn lọ ji dọ gbẹdudu kẹdẹ wẹ gbẹtọ dona pò na to gbẹ̀mẹ.—Ow 17:18.

• Tamẹnuplọnmẹtọ Stoiki tọn lẹ.

  Pipli tamẹnuplọnmẹtọ Glẹkinu lẹ tọn de he yise dọ gbẹninọ sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe po jọwamọnu lẹ po wẹ nọ hẹn ayajẹ wá. To pọndohlan yetọn mẹ, mẹhe yin nuyọnẹntọ nugbonugbo ma nọ kiya na awufiẹsa po gbẹdudu po.—Ow 17:18.

• Tamuzi.

  (1) Yinkọ yẹwhe de tọn, ehe yọnnu Heblu atẹṣitọ he to Jelusalẹm lẹ viavi na. Mẹdelẹ lẹndọ to dowhenu, ahọlu de wẹ Tamuzi yin bọ yè wá yí i do dó yẹwhe to okú etọn godo. To kandai Sumer-nu lẹ tọn mẹ, Dumuzi wẹ Tamuzi nọ yin bo yin asu kavi mẹyiwanna Inanna (kavi Iṣta Babilọninu lẹ tọn) he yin yẹwhe-yọnnu vijiji tọn. (Eze 8:14) (2) Yinkọ he yin didona osun ẹnẹtọ sunzanhiawe wiwe Ju lẹ tọn podọ osun aotọ sunzanhiawe paa tọn to kanlinmọgbenu Babilọni tọn godo. E nọ bẹsọn ṣẹnṣẹn Ayido-sun (juin) tọn bo nọ fó do ṣẹnṣẹn Liya-sun (juillet) tọn.—Pọ́n Nud. B15.

• Tebẹti.

  Yinkọ he yin didona osun aotọ sunzanhiawe wiwe Ju lẹ tọn podọ osun ẹnẹtọ sunzanhiawe paa tọn to kanlinmọgbenu Babilọni tọn godo. E nọ bẹsọn ṣẹnṣẹn Awewe-sun (décembre) tọn bo nọ fó do ṣẹnṣẹn Alunlun-sun (janvier) tọn. E nọ saba yin alọdlẹndo poun taidi “osun aotọ.” (Ẹst 2:16)—Pọ́n Nud. B15.

• Tẹlafimi.

  Yẹwhe kavi boṣiọ whédo tọn he gblamẹ yè nọ dín dọṣẹ te to whedelẹnu. (Eze 21:21) Delẹ nọ klo bosọ nọ tindo awusọhia gbẹtọ tọn, bọ devo lẹ nọ whè taun. (Jen 31:34; 1Sa 19:13, 16) Nuhe whenuho-kantọ dòkuntọ lẹ mọ to  Mẹsopotamia dohia dọ boṣiọ tẹlafimi tọn lẹ tintindo yin nujọnu taun eyin mẹde jlo na mọ ogú yí to whẹndo de mẹ. (Vlavo ehe wutu wẹ Laheli do ze tẹlafimi otọ́ etọn tọn.) E taidi dọ e ma yin mọ wẹ nulẹ nọ yì do to Islaeli, dile etlẹ yindọ gbẹtọ lẹ nọ yí tẹlafimi lẹ zan to boṣiọ-sinsẹ̀n mẹ to azán whẹdatọ lẹ po ahọlu lẹ po tọn gbè, podọ yé tin to nuhe yin gbigbà hányán gbọn Ahọlu Josia nugbonọ lọ dali lẹ mẹ.—Whẹ 17:5; 2Ah 23:24; Hos 3:4.

• Tẹmpli.

  Ohọ̀ he yin gbigbá do Jelusalẹm, ehe diọtẹnna gòhọtúntún he nọ yin zizepé taidi ahọnkan sinsẹ́n-bibasi tọn na Islaelivi lẹ. Sọlomọni wẹ gbá tẹmpli tintan bọ e wá yin gbigbà hányán gbọn Babilọninu lẹ dali. Zelubabẹli wẹ gbá awetọ to whenue yé ko lẹkọ sọn kanlinmọgbenu Babilọni tọn godo, podọ e wá yin vivọ́ gbá gbọn Hẹlọdi Daho lọ dali. To Owe-wiwe lẹ mẹ, tẹmpli nọ saba yin yiylọ poun dọ “ohọ̀ Jehovah tọn.” (Ẹzl 1:3; 6:14, 15; 1Ot 29:1; 2Ot 2:4; Mt 24:1)—Pọ́n Nud. B8 po B11 po.

• Tenu-Núdùdù Oklunọ tọn.

  Núdùdù de he bẹ akla madotọ́n po ovẹn po hẹn taidi yẹhiadonu agbasa po ohùn Klisti tọn po tọn; oflin okú Jesu tọn. To whenuena e yindọ e yin bibiọ to Klistiani lẹ si to Owe-wiwe mẹ nado nọ basi tenu-núdùdù ehe, e sọ nọ gbọn gbesisọ dali yin yiylọdọ “Oflin.”—1Kọ 11:20, 23-26.

• Tintin tofi.

  To lẹdo hodidọ tọn delẹ mẹ to Owe-Wiwe Glẹki tọn lẹ mẹ, hogbe ehe nọ basi zẹẹmẹ tintin tofi Jesu Klisti tọn dile e na to gandu bẹsọn whenue e na yin zizedo ofìn ji to aliho mayinukundomọ mẹ taidi Ahọlu Mẹsia kakajẹ azán godo tọn titonu ehe tọn lẹ whenu. Tintin tofi Klisti tọn ma zẹẹmẹdo dọ ewọ na wá bosọ yawu dedo poun gba; kakatimọ, e na dlẹnkan na ojlẹ tangan de.—Mt 24:3.

• Tiṣli.—

  Pọ́n ETANIMI po Nud. B15 po.

• Titonu (lẹ).

  Hogbe ehe nọ yin yiyizan nado basi lẹdogbedevomẹ hogbe Glẹkigbe tọn lọ ai·onʹ tọn to whenue e dlẹnalọdo ninọmẹ nulẹ tọn kavi nujijọ delẹ he hẹn ojlẹ de gbọnvona devo. Biblu dọho gando “titonu dintọn” go dile e to alọdlẹndo ninọmẹ nulẹ tọn to aihọn lọ mẹ to paa mẹ podọ aliho gbẹninọ tọn aihọnmẹnu lẹ tọn. (2Ti 4:10) Gbọn alẹnu Osẹ́n tọn lọ gblamẹ, Jiwheyẹwhe hẹn titonu de wá aimẹ, ehe mẹdelẹ sọgan ylọdọ ojlẹ Islaelivi lẹ kavi Ju lẹ tọn. Gbọn avọ́sinsan ofligọ Jesu Klisti tọn gblamẹ, Jiwheyẹwhe yí ewọ zan nado hẹn titonu devo wá aimẹ, yèdọ dehe gando agun Klistiani yiamisisadode lẹ tọn go na taun tọn. Ehe dohiagona bẹjẹeji ojlẹ yọyọ de tọn, yèdọ ojlẹ he mẹ nuhe alẹnu Osẹ́n tọn lọ nọtena lẹ jẹ hẹndi mọ ji. To fie hogbe lọ yin yiyizan na nususu te lẹ, e nọ dlẹnalọdo titonu voovo lẹ, kavi ninọmẹ nulẹ tọn to ojlẹ he ko wayi kavi dehe ja lẹ mẹ.—Mt 24:3; Mk 4:19; Lo 12:2; 1Kọ 10:11.

• Tòdaho Davidi tọn.

  Oyín he yin didona tòdaho Jẹbusi tọn to whenue Davidi gbawhàn etọn bo gbá owhé ahọlu tọn etọn do finẹ godo. E sọ nọ yin yiylọdọ Ziọni. Hùwaji-whèzẹtẹn Jelusalẹm tọn wẹ e bẹhẹn podọ finẹ wẹ yin awà tòdaho lọ tọn he ko tin na ojlẹ dindẹn hugan.—2Sa 5:7; 1Ot 11:4, 5.

• Tòdaho fibẹtado tọn lẹ.

  Tòdaho Levinu lẹ tọn lẹ he mẹ hlọnhutọ he hùmẹ to mayọnẹn mẹ sọgan họnyi dín hihọ́ te sọn alọ ahọsuyitọ ohùn tọn lọ tọn mẹ. Tòdaho mọnkọtọn ṣidopo wẹ yin dide gbọn Mose dali podọ gbọn Jọṣua dali to godo mẹ, to anademẹ Jehovah tọn glọ to ofi voovo lẹ to Aigba Pagbe tọn lọ ji. Eyin mẹhe to hinhọ̀n lọ jẹ tòdaho fibẹtado tọn de mẹ, e nọ dọ owhẹ̀ he e hù na mẹho lẹ to họngbo tòdaho lọ tọn ji bo nọ yin yíyí do tòdaho lọ mẹ. Na hlọnhutọ he hùmẹ sọn ojlo mẹ wá lẹ nikaa mọaleyi sọn awuwledainanu ehe mẹ wutu, mẹhe to fibẹtado dín lọ dona wá owhẹ̀ nukọn to tòdaho he mẹ e hùmẹ te, na homẹvọnọ-yinyin etọn nido họnwun. Eyin e họnwun dọ homẹvọnọ wẹ, e nọ yin pinplan  lẹkọyi tòdaho fibẹtado tọn lọ mẹ, fie e dona gbọṣi na pipotọ gbẹzan etọn tọn kavi kakajẹ whenue yẹwhenọ daho lọ na kú.—Sọh 35:6, 11-15, 22-29; Jọṣ 20:2-8.

U

• Ulimi po Tumimi po.

  Onú delẹ he yẹwhenọ daho lọ nọ yizan taidi to ovò dide whenu, nado yọ́n ojlo Jiwheyẹwhe tọn to whenue whẹho titengbe he gando akọta lọ go de fọ́n bọ nuhudo tin nado mọ gblọndo sọn Jehovah dè. Ulimi po Tumimi po nọ yin zizedo apò akọ́nnu tọn yẹwhenọ daho lọ tọn mẹ to whenue e biọ gòhọtúntún lọ mẹ. E taidi dọ whenue Babilọninu lẹ và Jelusalẹm sudo, Ulimi po Tumimi po masọ wá yin yiyizan to enẹgodo ba.—Eks 28:30; Nẹ 7:65.

V

• Viplọnji.

  Na taun tọn, visunnu tintan otọ́ de tọn (kakati nido yin viplọnji onọ̀ de tọn). To ojlẹ Biblu tọn mẹ, visunnu plọnji nọ tin to otẹn yẹyi tọn mẹ to whẹndo lọ mẹ bo nọ jẹ otẹn tatọ́ tọn mẹ to okú otọ́ etọn tọn godo. Hogbe lọ sọ nọ dlẹnalọdo kanlin asu tintan he kanlin de ji, ehe nọ yin yiylọdọ “asu plọnji” to whedelẹnu.—Eks 11:5; 13:12; Jen 25:33; Kol 1:15.

• Visunnu Aalọn tọn lẹ.

  Kúnkan Aalọn he yin ovivi Levi tọn tọn lẹ, yèdọ mẹhe yin dide taidi yẹwhenọ daho tintan to Osẹ́n Mose tọn glọ. Visunnu Aalọn tọn lẹ nọ hẹn azọngban yẹwhenọ tọn lẹ di to gòhọtúntún po tẹmpli lọ po mẹ.—1Ot 23:28.

• Visunnu Davidi tọn.

  Hodidọ de he nọ saba yin yiyizan na Jesu nado zinnudeji dọ ewọ wẹ whédutọ alẹnu Ahọluduta lọ tọn, yèdọ alẹnu he dona yin hinhẹndi gbọn mẹhe wá sọn kúnkan Davidi tọn mẹ de dali.—Mt 12:23; 21:9.

• Visunnu gbẹtọ tọn.

  Hodidọ de he sọawuhia nudi whla 80 to owe Wẹndagbe tọn lẹ mẹ. E nọ yin yiyizan na Jesu Klisti bo nọ dohia dọ ewọ lẹzun gbẹtọvi de, na e yin jiji to agbasalan mẹ wutu bo ma yin nudida gbigbọnọ he ze agbasa gbẹtọ tọn do de poun. Hodidọ lọ sọ nọ dohia dọ Jesu na hẹn dọdai he yin kinkandai to Daniẹli 7:13, 14 mẹ di. To Owe-Wiwe Heblu tọn lẹ mẹ, hodidọ ehe yin yiyizan gando Ezekiẹli po Daniẹli po go nado zinnudo vogbingbọn he tin to hoyidọtọ he yin gbẹtọvi tata ehelẹ po Jiwheyẹwhe he yin Dowatọ owẹ̀n yetọn tọn po ṣẹnṣẹn ji.—Eze 3:17; Da 8:17; Mt 19:28; 20:28.

• Vivẹ́.

  Atin voovo delẹ he nọ vẹ́ bo nọ dewán gblingblin. Vivẹ́ nọ yin yiyizan to yẹhiadonu-liho to Biblu mẹ nado basi zẹẹmẹ kọdetọn ylankan fẹnnuwiwa, afanumẹ-yinyin, whẹdida mawadodo po atẹṣiṣi po tọn. To Osọhia 8:11 mẹ, hogbe lọ “vivẹ́” dlẹnalọdo adí ylankan he nọ vẹ́ de, he sọ nọ yin yiylọdọ absinthe.—De 29:18; Hwh 5:4; Jel 9:15; Am 5:7.

• Vivọnu titonu lọ tọn.

  Ojlẹ he jẹnukọnna opodo titonu kavi aihọn ylankan he ji Satani dugán do lọ tọn. E sọgbe hẹ ojlẹ tintin tofi Klisti tọn. To anademẹ Jesu tọn glọ, angẹli lẹ na “klan mẹylankan lẹ dovo na dodonọ lẹ” bo na và yé sudo. (Mt 13:40-42, 49) Devi Jesu tọn lẹ jlo na yọ́n whenue “vivọnu” lọ na wá. (Mt 24:3) Whẹpo ewọ do lẹkọyi olọn mẹ, e dopà na hodotọ etọn lẹ dọ emi na tin hẹ yé kakajẹ ojlẹ enẹ mẹ.—Mt 28:20.

W

• Walọ gblezọn tasinsinyẹn tọn.

  Sọn hogbe Glẹkigbe tọn lọ a·selʹgei·a mẹ, ehe nọ dlẹnalọdo nuyiwa he gbàsẹ́n Jiwheyẹwhe tọn lẹ sinsinyẹn bo do gbigbọ tasinsinyẹn po nukunpẹvi yíyí do pọnnu tọn po hia; nuyiwa he nọ do gbigbọ sisi matindo tọn kavi etlẹ yin nukunpẹvi yíyí do pọ́n aṣẹpipa, osẹ́n po nujinọtedo lẹ po hia. Hogbe ehe ma nọ dlẹnalọdo walọ ylankan flinflin lẹ.—Ga 5:19; 2Pi 2:7.

• Wekantọ.

  Mẹhe nọ basi vọkan Owe-Wiwe Heblu tọn lẹ tọn. Whenue Jesu to aigba ji, hogbe ehe nọ dlẹnalọdo pipli de he bẹ sunnu he yọ́n Osẹ́n lọ ganji lẹ hẹn. Yé nọ diọnukunsọ Jesu.—Ẹzl 7:6, Odò; Mk 12:38, 39; 14:1.

•  Wélu-wiwe.

  E zẹẹmẹdo jinukun he jibẹwawhétọ lẹ jodo sọn ojlo mẹ kavi to mayọnẹn mẹ lẹ bibẹ. Osẹ́n Mose tọn na anademẹ dọ jinukun he to ogle lẹ tónu ma dona nọ yin yiya petepete gọna sinsẹ́n olivie tọn po ovẹn sinsẹ́n lẹ po. Jiwheyẹwhe na jlọjẹ wamọnọ lẹ, agbátọnọ lẹ, jonọ lẹ, tọṣiọvi lẹ po asuṣiọsi lẹ po nado nọ wéwélu nuhe yin jijodai to jibẹwawhé whenu lẹ tọn.—Lut 2:7.

• Wẹndagbe lọ.

  To Owe-Wiwe Glẹki tọn lẹ mẹ, e nọ dlẹnalọdo wẹndagbe Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn po whlẹngán gbọn yise to Jesu Klisti gblamẹ po.—Luk 4:18, 43; Ow 5:42; Osọ 14:6.

• Whẹdaján.

  To paa mẹ, oplò he yin didoai do gbonu de, he tindo pèkán, ehe ji ahọluzọnwatọ lẹ nọ nọ̀ aisinsin te nado dọhona gbẹtọgun lẹ podọ nado lá nudide yetọn lẹ. Hogbe lọ lẹ “whẹdaján Jiwheyẹwhe tọn” podọ “whẹdaján Klisti tọn” yin yiyizan to yẹhiadonu-liho nado dlẹnalọdo tito he Jehovah ko zedai nado dawhẹna gbẹtọvi lẹ.—Lo 14:10; 2Kọ 5:10; Joh 19:13.

• Whẹdatọ lẹ.

  Sunnu delẹ he Jehovah de nado whlẹn omẹ etọn lẹ jẹnukọnna ojlẹ he mẹ gbẹtọvi lẹ duahọlu do Islaeli ji.—Whẹ 2:16.

• Whẹdazangbe.

  Azán kavi ojlẹ tangan de, whenue pipli lẹ, akọta lẹ kavi gbẹtọvi lẹ to pọmẹ na yin hinhẹn nado dogbè na Jiwheyẹwhe. E sọgan yin ojlẹ he mẹ mẹhe owhẹ̀ okú tọn yin didá na lẹ na yin kúnsúdona, kavi whẹdida lọ sọgan hùn dotẹnmẹ dote na mẹdelẹ nado yin whinwhlẹngán bo mọ ogbẹ̀ madopodo. Jesu Klisti po apọsteli etọn lẹ po donù “Whẹdazangbe” sọgodo tọn de go, ehe na gando mẹhe togbẹ̀ lẹ podọ etlẹ yin mẹhe ko kú wayi lẹ lọsu go.—Mt 12:36.

• Whẹdọtọ.

  To gandudu Babilọni tọn glọ, whẹdọtọ lẹ yin ahọluzọnwatọ lẹ to agbegbe fidugando lẹ ji, yèdọ mẹhe yọ́n osẹ́n ganji bo tindo aṣẹpipa whẹdida tọn jẹ obá de mẹ lẹ. To otò he to aṣẹpipa Lomu tọn glọ lẹ mẹ, whẹdọtọ kavi ogán otò tọn lẹ nọ yin anadenanutọ lẹ to gandudu lọ mẹ. Delẹ to azọngban yetọn lẹ mẹ wẹ nado hẹn nulẹ do kannukannu, penukundo whẹho akuẹ tọn lẹ go, dawhẹna sẹ́nhẹngbatọ lẹ bo degbe nado hẹn yasanamẹ he mẹde jẹna wá e ji.—Da 3:2; Ow 16:20.

• Whẹgbọtọ.

  Mẹhe nọ dádo whẹho de mẹ to pipli awe ṣẹnṣẹn nado vọ́ yé kọndopọ. To Owe-wiwe lẹ mẹ, Mose wẹ yin whẹgbọtọ alẹnu Osẹ́n tọn lọ tọn bọ Jesu yin whẹgbọtọ alẹnu yọyọ lọ tọn.—Ga 3:19; 1Ti 2:5.

• Whiwhle.

  Ohó he yè whlé do dọ nado dohia dọ nugbo dọ yè te, kavi opà vonọtaun de nado wà nude kavi ma nado wà nude. E nọ saba yin pàdido na mẹhe yiaga de, titengbe na Jiwheyẹwhe. Jehovah yí whiwhle do hẹn alẹnu he e basi hẹ Ablaham lodo.—Jen 14:22; Heb 6:16, 17.

• Wiwe.

  To Biblu mẹ, hogbe ehe ma nọ dlẹnalọdo wiwejininọ to agbasa-liho kẹdẹ, ṣigba e sọ nọ dlẹnalọdo vivẹnudido nado gbọṣi kavi gọwá ninọmẹ madoblọ po madodiho po tọn mẹ bo vò sọn nudepope he nọ hẹnmẹ flu kavi gblezọn to walọyizan-liho kavi to gbigbọ-liho mẹ. To Osẹ́n Mose tọn glọ, hogbe lọ nọ dlẹnalọdo wiwe-yinyin to aṣa-liho.—Le 10:10; Slm 51:7; Mt 8:2; 1Kọ 6:11.

• Wiwe-yinyin, Wiwe.

  Ninọmẹ nuhe yin didedovo na sinsẹ̀nzọn Jehovah tọn tọn; jẹhẹnu de he Jehovah tindo to jọwamọ-liho; ninọmẹ nuhe wé-ṣeke to walọyizan-liho tọn. (Eks 28:36; 1Sa 2:2; Hwh 9:10; Isa 6:3) Eyin e yin yiyizan na gbẹtọ (Eks 19:6; 2Ah 4:9), kanlin (Sọh 18:17), nulẹ (Eks 28:38; 30:25; Le 27:14), nọtẹn (Eks 3:5; Isa 27:13), ojlẹ (Eks 16:23; Le 25:12) po nuwiwa po (Eks 36:4), hogbe dowhenu tọn Heblugbe tọn lọ nọ de linlẹn nuhe yin kinklandovo, nuhe yin didedovo mlẹnmlẹn kavi nuhe yin kinklandowiwe na Jiwheyẹwhe wiwe lọ tọn tọ́n. Mọdopo lọ, to Owe-Wiwe Glẹki tọn lẹ mẹ, hogbe he yin lilẹdogbedevomẹ taidi “wiwe” po “wiwe-yinyin” po nọ bẹ linlẹn nude kinklandovo na Jiwheyẹwhe tọn hẹn. Hogbe lọ lẹ sọ nọ yin yiyizan nado dlẹnalọdo wiwe-yinyin mẹdetiti tọn to walọyizan-liho.—Mk 6:20; 2Kọ 7:1; 1Pi 1:15, 16.

Y

• Yatin.

  Lẹdogbedevomẹ hogbe Glẹkigbe tọn lọ stau·rosʹ tọn, ehe zẹẹmẹdo atin kavi opò he to ote de taidi dehe ji Jesu yin hùhù do. Kunnudenu depope ma tin dọ hogbe Glẹkigbe tọn lọ zẹẹmẹdo satin taidi dehe kosi lẹ nọ yizan taidi ohia sinsẹ̀n tọn de na owhe kanweko susu lẹ jẹnukọnna Klisti. Hogbe lọ “yatin” nọ de linlẹn hogbe dowhenu tọn lọ tọn tọ́n to gigọ́ mẹ, to whenuena e yindọ hogbe lọ stau·rosʹ nọ yin yiyizan nado do oyà he hodotọ Jesu tọn lẹ na wá ji po winyan he na wá yin dido yé po hia. (Mt 16:24; Heb 12:2)—Pọ́n PÒTIN.

• Yẹwhegán.

  Mẹhe gblamẹ lẹndai Jiwheyẹwhe tọn lẹ nọ yin hinhẹn zun yinyọnẹn te. Yẹwhegán lẹ nọ yinuwa di hoyidọtọ Jiwheyẹwhe tọn bo nọ lá nuhe na wá jọ lẹ gọna nuplọnmẹ, gbedide po whẹdida Jehovah tọn lẹ po.—Am 3:7; 2Pi 1:21.

• Yẹwhenọ.

  Sunnu de he yin dide nado nọ ze afọ Jiwheyẹwhe tọn dai to mẹhe tamẹ e nọ wà sinsẹ̀nzọn do lẹ nukọn bo nọ plọnnu yé gando Jiwheyẹwhe po osẹ́n Etọn lẹ po go. Yẹwhenọ lẹ sọ nọ ze afọ gbẹtọ lẹ tọn dai to Jiwheyẹwhe nukọn bo nọ basi avọ́sinsan lẹ bosọ nọ vẹvẹ do ota yetọn mẹ. Whẹpo Osẹ́n Mose tọn do yin didoai, tatọ́ whẹndo tọn lẹ wẹ nọ yinuwa di yẹwhenọ na whẹndo yetọn. To Osẹ́n Mose tọn glọ, sunnu he tin to whẹndo Aalọn tọn mẹ sọn hẹnnu Levi tọn mẹ lẹ wẹ wleawuna yẹwhenọduta lọ. Sunnu Levinu he pò lẹ yin alọgọtọ yetọn. To whenue alẹnu yọyọ lọ yin zizedai, Islaeli gbigbọmẹ tọn wẹ wá lẹzun akọta yẹwhenọ lẹ tọn de po Jesu Klisti po taidi Yẹwhenọ Daho.—Eks 28:41; Heb 9:24; Osọ 5:10.

• Yẹwhenọ daho.

  To Osẹ́n Mose tọn glọ, yẹwhenọ tangan he nọ ze afọ gbẹtọ lẹ tọn dai to Jiwheyẹwhe nukọn bo nọ deanana yẹwhenọ he pò lẹ. E sọ nọ yin yiylọdọ “yẹwhenọgán.” (2Ot 26:20; Ẹzl 7:5) Ewọ kẹdẹ wẹ sọgan biọ Fiwiwe Gbaugbau lọ, yèdọ abò homẹ tọn gòhọtúntún lọ tọn podọ tẹmpli lọ tọn to godo mẹ. Azán Ovẹsè tọn kẹdẹ gbè wẹ e nọ wàmọ te to whemẹwhemẹ. Hogbe lọ “yẹwhenọ daho” sọ nọ yin yiyizan na Jesu Klisti.—Le 16:2, 17; 21:10; Mt 26:3; Heb 4:14.

• Yẹwhenọgán.

  Hogbe devo he nọ yin yiyizan nado dlẹnalọdo “yẹwhenọ daho” to Owe-Wiwe Heblu tọn lẹ mẹ. To Owe-Wiwe Glẹki tọn lẹ mẹ, e họnwun dọ hogbe lọ “yẹwhenọgán lẹ” nọ dlẹnalọdo omẹ nukundeji yẹwhenọduta lọ tọn lẹ, ehe sọgan ko bẹ yẹwhenọ daho he ko yin didesẹ sọn hukan ji lẹpo hẹn gọna nukọntọ pipli 24 yẹwhenọ lẹ tọn lẹ.—2Ot 26:20; Ẹzl 7:5; Mt 2:4; Mk 8:31.

• Yiamisisadode.

  Na taun tọn, hogbe Heblugbe tọn lọ zẹẹmẹdo “nado sánu namẹ.” Amì nọ yin sisá na mẹde kavi na nude nado dohia dọ e ko yin kinklandowiwe na sinsẹ̀nzọn vonọtaun de. To Owe-Wiwe Glẹki tọn lẹ mẹ, hogbe lọ sọ nọ yin yiyizan nado dlẹnalọdo kinkọnjẹgbonu gbigbọ wiwe tọn do mẹhe yin dide nado nọgbẹ̀ to olọn mẹ lẹ ji.—Eks 28:41; 1Sa 16:13; 2Kọ 1:21.

• Yọdò.

  Eyin wekun pẹvi lẹ kẹdẹ wẹ yè yí do kàn ẹn, e nọ dlẹnalọdo yọdò mẹdopodopo tọn; eyin wekun tintan hogbe lọ tọn yin wekun daho, e nọ dlẹnalọdo yọdò paa gbẹtọvi lẹ tọn, ehe sọzẹn hẹ hogbe Heblugbe tọn lọ “Ṣeol” podọ Glẹkigbe tọn lọ “Hadẹs.” Biblu basi zẹẹmẹ etọn taidi nọtẹn yẹhiadonu tọn de kavi ninọmẹ nudemayiwà tọn fie yè ma nọ yọ́n nudepope te.—Jen 47:30; Yẹ 9:10; Ow 2:31.

• Yọdò oflin tọn.

  Ṣiọditẹn he mẹ pipotọ mẹkúkú de tọn nọ yin bibẹdo. Hogbe ehe yin  yiyizan nado basi lẹdogbedevomẹ hogbe Glẹkigbe tọn lọ mne·meiʹon tọn, ehe wá sọn hogbe nuyiwa tọn de mẹ he zẹẹmẹdo nado “flinnu” bo sọgan dohia dọ mẹhe kú lọ gbẹ́ nọ yin finflin.—Joh 5:28, 29.

Z

• Zannu họ̀gosu tọn.

  Zannu he nọ yin dido do agosu ohọ̀ de tọn mẹ fie adó awe pé te, ehe nọ ṣá yé dopọ gbanun-gbanun. Zannu họ̀gosu tọn tangan lọ wẹ dehe yin didoai taidi zannu dodonu tọn; dehe sinyẹn taun wẹ nọ saba yin yiyizan na ohọ̀ he to gbangba lẹ po adó tòdaho tọn lẹ po. Hogbe lọ yin yiyizan to yẹhiadonu-liho gando dodonu aigba tọn go podọ Jesu yin alọdlẹndo taidi zannu “dodonu họ̀gosu” agun Klistiani tọn, he yin yiyijlẹdo ohọ̀ gbigbọmẹ tọn de go.—Efe 2:20; Job 38:6.

• Zeus.

  Yẹwhe daho hugan to yẹwhe susu he Glẹkinu lẹ nọ sẹ̀n lẹ mẹ. To Listla, gbẹtọ lẹ gbọn nuṣiwa dali ylọ Balnaba dọ Zeus. Nukinkan hohowhenu tọn he yin mimọ sẹpọ Listla lẹ donù “yẹwhenọ Zeus tọn lẹ” po “Zeus yẹwhe owhè tọn” po go. Tọjihun he Paulu do sọn lopo Malita tọn ji tindo ohia lọ “Visunnu Zeus tọn lẹ” to nukọn, enẹ wẹ Castor po Pollux po he yin ahoho.—Ow 14:12; 28:11.

• Zẹgẹ.

  Opò he mẹde nọ hẹn do abọ́ ji bọ agbàn nọ yin pipla do tónu etọn awe lẹ, kavi opò he nọ yin sìnsìn do okọ̀ na kanlin awe (to paa mẹ oyìn lẹ) to whenue yé to nuyizan glelilẹ tọn kavi agbàn-kẹkẹ de dọ̀n. Na afanumẹ lẹ wẹ nọ saba yí zẹgẹ zan nado ze agbàn pinpẹn lẹ wutu, hogbe lọ zẹgẹ nọ yin yiyizan to yẹhiadonu-liho nado nọtena afanumẹ-yinyin na mẹde kavi mẹglọninọ, podọ kọgbidinamẹ po yajiji po. Nado de zẹgẹ sẹ̀ kavi nado wẹ́n ẹn zẹẹmẹdo tundote sọn gànmẹ, sọn kọgbidinamẹ glọ podọ sọn mẹtitafu glanglan si.—Le 26:13; Mt 11:29, 30.

• Zẹ́ndotọ.

  Mẹhe nọ yí okò do basi ozẹ́n, agbánvla po núzinzan devo lẹ po. To paa mẹ, hogbe Heblugbe tọn he yin lilẹdogbedevomẹ taidi zẹ́ndotọ zẹẹmẹdo “basitọ.” Aṣẹ he zẹ́ndotọ lọ tindo do okò lọ ji nọ saba yin yiyizan nado basi zẹẹmẹ nupojipetọ-yinyin Jehovah tọn do mẹdopodopo po akọta lẹ po ji.—Isa 64:8; Lo 9:21.

• Ziọni; Osó Ziọni.

  Oyín devo na tòdaho gángán Jẹbusinu lẹ tọn he nọ yin Jẹbusi, ehe tin to pópló he to hùwaji-whèzẹtẹn Jelusalẹm tọn ji. To whenue Davidi gbawhàn etọn, e gbá owhé ahọlu tọn etọn do finẹ, bọ e wá yin yiylọdọ “Tòdaho Davidi tọn.” (2Sa 5:7, 9) Ziọni wá lẹzun osó wiwe vonọtaun de na Jehovah to whenue Davidi sẹtẹnna Apotin lọ wá finẹ. To nukọn mẹ, yinkọ lọ sọ bẹ lẹdo tẹmpli he to Osó Molia ji lọ tọn hẹn ga, podọ tòdaho Jelusalẹm tọn lọsu pete to whedelẹnu. E nọ saba yin yiyizan to yẹhiadonu-liho to Owe-Wiwe Glẹki tọn lẹ mẹ.—Slm 2:6; 1Pi 2:6; Osọ 14:1.

• Zivi.

  Yinkọ dowhenu tọn he yin didona osun awetọ sunzanhiawe wiwe Ju lẹ tọn podọ osun ṣinatọ̀ntọ sunzanhiawe paa tọn. E nọ bẹsọn ṣẹnṣẹn Lido-sun (avril) tọn bo nọ fó do ṣẹnṣẹn Nuwhà-sun (mai) tọn. To owe Talmud Ju lẹ tọn po owe devo he yin kinkan to kanlinmọgbenu Babilọni tọn godo lẹ po mẹ, Iyali wẹ e nọ yin yiylọdọ. (1Ah 6:37)—Pọ́n Nud. B15.

• Zuya.

  Atin-sin gọmunọ owán gblingblinnọ de he nọ wá sọn atin owùnnọ wunmẹ de kavi atin pẹvipẹvi he nọ yin Commiphora lẹ mẹ. Zuya yin dopo to nuwhẹ́nkun he nọ yin yíyí do wleawuna amì mẹdide tọn wiwe lọ lẹ mẹ. E nọ yin yiyizan nado hẹn onú delẹ taidi awù kavi adọzan dewán dagbe bo nọ yin yiyidogọ amì nado dọ̀n agbasakàn podọ nado wleawuna amisisa lẹ. Zuya sọ nọ yin yiyizan nado wleawu oṣiọ de tọn na ṣiọdidi.—Eks 30:23; Hwh 7:17; Joh 19:39.