Owe-Wiwe Glẹki Tọn lẹ—Lẹdogbedevomẹ Aihọn Yọyọ Tọn yin didetọn to Glẹnsigbe mẹ to 1950, bọ Owe Wiwe lẹ—Lẹdogbedevomẹ Aihọn Yọyọ Tọn blebu yin didetọn to 1961. Sọn whenẹnu, wehiatọ livi susu wẹ ko mọaleyi sọn lẹdogbedevomẹ Owe Wiwe lẹ tọn he yin bibasi sọn ogbè dowhenu tọn lẹ mẹ bo sọgbe bosọ bọawu hihia ehe mẹ to ogbè he hugan 210 lẹ mẹ.

Wedegbẹ́ Lẹdogbedevomẹ Biblu Aihọn Yọyọ Tọn mọdọ nujọnu wẹ e yin nado yí hogbe he na jẹ ahun wehiatọ egbezangbe tọn lẹ tọn mẹ lẹ zan. Enẹwutu, lẹdogbedevomẹ ehe yin bibasi sọgbe hẹ nunọwhinnusẹ́n delẹ na nuhe dù aliho hodidọ tọn po hogbe he yin yiyizan lẹ po, nado jẹ yanwle he bọdego ehelẹ kọ̀n:

• Hogbe egbezangbe tọn he bọawu nado mọnukunnujẹemẹ lẹ yiyizan. Nado hẹn Biblu hihia bọawu bo hẹn nukunnumọjẹnumẹ etọn họnwun dogọ, hogbe he suhugan Gungbe-dotọ lẹ tọn nọ yizan to egbehe lẹ wẹ yin yiyizan to lẹdogbedevomẹ ehe mẹ. Di apajlẹ, zẹẹmẹ hogbe delẹ tọn taidi “wantuntun” po “paṣadudu” po sọgan nọma họnwun to lẹdo hodidọ tọn delẹ mẹ, enẹwutu hogbe lọ lẹ “walọ gblezọn tasinsinyẹn tọn” po “agọ́-gànyìn” po yin yiyizan to fisusu nado diọtẹnna yé. (Galatianu lẹ 5:19-21) Mọdopolọ, hogbe lọ “sànusu” he Biblu Gungbe tọn delẹ yizan dai masọ nọ yin yiyizan domọ to egbehe ba. Enẹwutu, hogbe lọ “whlé” he bẹ linlẹn dopolọ hẹn yin yiyizan do otẹn etọn mẹ. (Isaia 54:9) Humọ, “dagbewanyi” yin didiọ do “owanyi nugbo.”—Salmu lẹ 23:6.

  To Heblugbe po Glẹkigbe dowhenu tọn po mẹ, hogbe lọ “okún” sọgan dlẹnalọdo jinukun, kúnkan gbẹtọvi tọn kavi vísin. Na hogbe ehe masọ nọ yin yiyizan to paa mẹ to Gungbe mẹ nado dlẹnalọdo onú ehe lẹpo wutu, hogbe he de linlẹn tangan lọ tọ́n lẹ wẹ yin yiyizan nado diọtẹnna ẹn sọgbe hẹ lẹdo hodidọ tọn dopodopo. (Jenẹsisi 1:11; 22:17; 48:4; Matiu 22:24; Johanu 8:37) To suhugan ninọmẹ lẹ tọn mẹ, hogbe lọ “kúnkan” wẹ yin yiyizan todin gando opagbe Edẹni mẹ tọn he tin to Jenẹsisi 3:15 mẹ lọ go.

  Hodidọ lọ “yin whiwhè do satin go” nọ yin yiyizan to Biblu delẹ mẹ nado do lehe Jesu yin hùhù do hia, bọ ehe nọ de linlẹn lọ tọ́n dọ satin ji wẹ ewọ kú do. Ṣigba, lẹdogbedevomẹ ehe yí hodidọ  lọ “yin hùhù do pòtin ji” podọ “whè e do pòtin go” zan nado hẹn ẹn họnwun dọ pòtin he to ote tlọlọ de ji wẹ Jesu kú do.—Matiu 20:19; 27:31, 35.

• Hogbe Biblu tọn lẹ hinhẹn họnwun. Hogbe lọ “kútomẹ” he yin yiyizan to Biblu delẹ mẹ nado basi lẹdogbedevomẹ hogbe dowhenu tọn lọ lẹ “Ṣeol” po “Hadẹs” po tọn sọgan hẹn wehiatọ susu tindo linlẹn agọ̀. Enẹwutu, hogbe lọ “Yọdò” he de linlẹn Biblu-kantọ lẹ tọn tọ́n to gigọ́ mẹ wẹ yin yiyizan nado basi lẹdogbedevomẹ hogbe awe ehelẹ tọn. Hogbe lọ lẹ “Ṣeol” po “Hadẹs” po nọ sọawuhia to nudọnamẹ odò tọn lẹ mẹ.—Salmu lẹ 16:10; Owalọ lẹ 2:27.

  To Lẹdogbedevomẹ Aihọn Yọyọ Tọn hoho lẹ mẹ, hogbe Heblugbe tọn lọ neʹphesh po Glẹkigbe tọn lọ psy·kheʹ po nọ yin lilẹdo “alindọn” to fie yé sọawuhia te lẹpo. Na nukunnumọjẹnumẹ agọ̀ susu he gando zẹẹmẹ hogbe ehe tọn go wutu, aliho lẹdogbedevomẹ tọn enẹ gọalọna wehiatọ nado mọ lehe Biblu-kantọ lẹ yí hogbe dowhenu tọn ehelẹ zan to gbọdo glọ do. Sọgbe hẹ lẹdo hodidọ tọn lọ, hogbe enẹlẹ sọgan yin yiyizan na (1) gbẹtọ, (2) ogbẹ̀ gbẹtọ tọn, (3) nudida gbẹ̀te lẹ, (4) ojlo mẹde tọn kavi huvẹ he to mẹde hù, kavi (5) etlẹ yin oṣiọ lẹ, to ninọmẹ delẹ mẹ. Ṣigba, na hogbe lọ “alindọn” ma nọ saba yin yiyizan to aliho mọnkọtọn mẹ to Gungbe mẹ wutu, nudide lọ yin bibasi nado basi lẹdogbedevomẹ hogbe dowhenu tọn ehelẹ tọn sọgbe hẹ zẹẹmẹ tangan yetọn bọ nudọnamẹ odò tọn de nọ saba zọnpọ hẹ ẹ he nọ dọ “Kavi ‘alindọn.’ ” (Di apajlẹ, pọ́n Jenẹsisi 1:20; 2:7; Levitiku 19:28; Salmu lẹ 3:2; Howhinwhẹn lẹ 16:26; Matiu 6:25) Ṣigba, to lẹdo hodidọ tọn he bẹ ohó milomilo hẹn kavi he mẹsusu ko jẹakọ hẹ lẹ mẹ, hogbe lọ “alindọn” nọ yin yiyizan tlọlọ bọ nudọnamẹ odò tọn de nọ zọnpọ hẹ ẹ he nọ dlẹnalọdo Zẹẹmẹ Hogbe lẹ Tọn kavi nọ do lẹdogbedevomẹ devo he sọgan ko yin yiyizan hia.—Deutelonomi 6:5; Salmu lẹ 131:2; Howhinwhẹn lẹ 2:10; Matiu 22:37.

  Kẹdẹdi to Heblugbe po Glẹkigbe po mẹ, hogbe Gungbe tọn lọ “ahun” sọgan dlẹnalọdo awutugonu lọ kavi ahun yẹhiadonu tọn. Dile etlẹ yindọ hogbe ehe gbẹ́ yin yiyizan to fisusu, lẹdogbedevomẹ he họnwun hugan de wẹ yin yiyizan to fie zẹẹmẹ etọn sọgan nọma họnwun te lẹ. Di apajlẹ, to owe Howhinwhẹn lẹ tọn mẹ, hodidọ lọ “mẹhe zinzin whèdo” wẹ yin yiyizan kakati nido yin “mẹhe ahun whèdo.” Nudopolọ wẹ yin wiwà gando hogbe devo lẹ go taidi “ojó,” “agbasalan” po “azò” po sọgbe hẹ lẹdo hodidọ tọn he mẹ yé sọawuhia te. (Jenẹsisi 45:18; Yẹwhehodọtọ 5:6; Jobu 16:15) Delẹ to hogbe ehelẹ mẹ yin hodọdeji to “Zẹẹmẹ Hogbe Biblu Tọn lẹ Tọn” mẹ.

Biblu ehe bẹ nudọnamẹ odò tọn sọha delẹ hẹn. To paa mẹ, nudọnamẹ odò tọn ehelẹ sọgan yin mimá do adà voovo he bọdego ehelẹ ji:

• “Kavi” Aliho devo lẹ he mẹ kandai lọ sọgan yin lilẹdogbedevomẹ sọn Heblugbe, Alamaikigbe kavi Glẹkigbe mẹ te, ehe na gbẹ́ de linlẹn tangan dopolọ tọ́n.—Jenẹsisi 1:2, nudọnamẹ odò tọn do hogbe lọ “huhlọn-yido-wazọ́n” ji; Jọṣua 1:8, “yí ogbè dẹẹdẹ do hia.”

• “Kavi vlavo” Aliho devo lẹ he mẹ kandai lọ sọgan yin lilẹdogbedevomẹ te, ehe na de linlẹn he sọgbe, ṣigba he gbọnvona linlẹn tangan lọ tọ́n.—Jenẹsisi 21:6, “konu hẹ mi”; Zekalia 14:21, “Kenaninu.”

• “To paa mẹ” Lẹdogbedevomẹ tlọlọ sọn Heblugbe, Alamaikigbe kavi Glẹkigbe mẹ, kavi zẹẹmẹ dodonu tọn hogbe dowhenu tọn de tọn.—Jenẹsisi 30:22, “mọhò”; Eksọdusi 32:9, “tasinyẹntọ.”

• Zẹẹmẹ po nudọnamẹ devo lẹ po Zẹẹmẹ yinkọ lẹ tọn (Jenẹsisi 3:17, “Adam”; Eksọdusi 15:23, “Mala”); nudọnamẹ gigọ́ gando zínpinpẹn po ojlẹnu lẹ po go (Jenẹsisi 6:15, “awagbà”); mẹhe kavi nuhe hogbe alọdlẹndonu tọn de nọtena (Jenẹsisi 38:5, “ewọ”); nudọnamẹ yọ́n-na-yizan delẹ he tin to Nudọnamẹ Dogọ po Zẹẹmẹ Hogbe lẹ Tọn po mẹ.—Jenẹsisi 37:35, “Yọdò”; Matiu 5:22, “Gẹhẹnna.”

Adà bẹjẹeji tọn he hosọ etọn yin “Nuhe Mí Sọgan Plọn sọn Ohó Jiwheyẹwhe Tọn mẹ Lẹ,” bẹ todohukanji nuplọnmẹ dodonu tọn he tin to Biblu mẹ delẹ tọn hẹn. To owe Biblu tọn lẹ godo tlolo, a na mọ “Todowhinnu Owe Biblu Tọn lẹ Tọn,” “Todowhinnu Hogbe Biblu Tọn lẹ Tọn,” po “Zẹẹmẹ Hogbe Biblu Tọn lẹ Tọn” po. Zẹẹmẹ Hogbe lẹ tọn lọ nọ gọalọna wehiatọ nado mọnukunnujẹ hogbe tangan delẹ mẹ sọgbe hẹ lehe yé yin yiyizan to Biblu mẹ do. Nudọnamẹ Dogọ A bẹ adà he bọdego ehelẹ hẹn: “Nunọwhinnusẹ́n He Nọ Deanana Lẹdogbedevomẹ Biblu Tọn Lẹ,” “ Adà Ayidego Tọn Zinjẹgbonu Ehe Tọn Lẹ,” “Lehe Biblu Wá Jẹ Mí Si Do,” “Oyín Jiwheyẹwhe Tọn to Owe-Wiwe Heblu Tọn lẹ Mẹ,” “Oyín Jiwheyẹwhe Tọn to Owe-Wiwe Glẹki Tọn lẹ Mẹ,” “Apotin Nudọnamẹ Tọn: Yẹwhegán lẹ Gọna Ahọlu lẹ to Juda po Islaeli Po,” podọ “Gbẹzan Aigba ji Tọn Jesu Tọn.” Nudọnamẹ Dogọ B bẹ yẹdide otò tọn,  apotin nudọnamẹ tọn po nudọnamẹ yọ́n-na-yizan devo lẹ po hẹn na mẹhe nọ plọn Biblu kitokito lẹ.

To Biblu lọ mẹ, todohukanji nuhe weta dopodopo bẹhẹn tọn po wefọ he mẹ yé sọawuhia te lẹ po nọ tin to bẹjẹeji owe dopodopo tọn bo nọ hẹn ẹn yọnbasi na wehiatọ nado tindo linlẹn de gando nuhe owe lọ blebu bẹhẹn go. Alọdlẹndonu ṣẹnṣẹn mẹ tọn he yọ́n-na-yizan hugan lẹ tin to weda dopodopo ji bo nọ dlẹnalọdo wefọ Biblu tọn he tindo kanṣiṣa hẹ yede lẹ.