Hogbe ehelẹ yin nugbo, dile etlẹ yindọ alọnuwe dowhenu tọn Owe-Wiwe Heblu po Alamaiki po tọn a lẹ kavi Owe-Wiwe Glẹki tọn lẹ tọn depope ma pò to aimẹ jẹ egbehe. To whelọnu lo, naegbọn mí sọgan kudeji sọmọ dọ nuhe Biblu he mí tindo to egbehe bẹhẹn lẹ sọgbe hẹ kandai gbọdo dowhenu tọn lọ lẹ nugbonugbo?

Na nuhe dù Owe-Wiwe Heblu tọn lẹ, apadewhe gblọndo lọ tọn sinai do aṣa hohowhenu tọn de ji, ehe Jiwheyẹwhe zedai to whenue e dọ dọ vọkan kandai lọ tọn dona nọ yin bibasi. b Di apajlẹ, Jehovah degbena ahọlu Islaeli tọn lẹ nado nọ basi vọkan kandai Osẹ́n lọ tọn na yedetiti. (Deutelonomi 17:18) Humọ, Jiwheyẹwhe deazọ́nna Levinu lẹ nado nọ basi hihọ́na Osẹ́n lọ bo nọ plọn ẹn gbẹtọ lẹ. (Deutelonomi 31:26; Nẹhemia 8:7) To whenue Ju lẹ lẹkọ sọn kanlinmọgbenu to Babilọni godo, pipli vọkan-basitọ kavi wekantọ (Sopherim) lẹ tọn de wá aimẹ. (Ẹzla 7:6, Odò) Dile ojlẹ to yìyì, wekantọ enẹlẹ basi vọkan susu owe 39 he Owe-Wiwe Heblu tọn lẹ bẹhẹn lẹ tọn.

To owhe kanweko lẹ gblamẹ, wekantọ lẹ yí sọwhiwhe do basi vọkan owe ehelẹ tọn. To ojlẹ nukunmahun Europe tọn mẹ, pipli wekantọ Ju lẹ tọn de he nọ yin yiylọdọ Massorète lẹ zindonukọn to aṣa enẹ hihodo mẹ. Alọnuwe Massorète lẹ tọn blebu he ko dohó hugan wẹ Codex de Leningrad, ehe ko yin bibasi sọn 1008/1009 W.M. gbọ́n. Ṣigba, to ṣẹnṣẹn owhe kanweko 20tọ tọn, alọnuwe Biblu tọn kavi adà vúnvún etọn delẹ yin mimọ to Owe-Hihá Ohù Kúkú tọn lẹ mẹ. Alọnuwe Biblu tọn enẹlẹ ko tin-to-aimẹ na owhe fọtọ́n linlán  jẹnukọnna Codex de Leningrad. Owe-Hihá Ohù Kúkú tọn lẹ yiyijlẹdo Codex de Leningrad go hẹn nuagokun titengbe ehe họnwun: Dile etlẹ yindọ hogbe he to Owe-Hihá Ohù Kúkú tọn mẹ delẹ gbọnvo, depope to vogbingbọn lọ lẹ mẹ ma bẹpla owẹ̀n lọ lọsu.

Etẹwẹ dogbọn owe 27 he Owe-Wiwe Glẹki tọn lẹ bẹhẹn lẹ dali? Delẹ to apọsteli Jesu Klisti tọn lẹ mẹ po devi dowhenu tọn etọn delẹ po wẹ kàn owe enẹlẹ to tintan whenu. Klistiani dowhenu tọn lẹ hodo aṣa wekantọ Ju lẹ tọn bo basi vọkan owe enẹlẹ tọn. (Kolosinu lẹ 4:16) Mahopọnna vivẹnudido Ahọluigbagán Lomu tọn Dioclétien po mẹdevo lẹ tọn po nado sukúndona owe Klistiani dowhenu tọn lẹ tọn lẹpo, alọnuwe po adà vúnvún hohowhenu tọn fọtọ́n susu po wẹ gbọṣi aimẹ kakajẹ egbehe.

Owe Klistiani lẹ tọn sọ yin lilẹdo ogbè devo lẹ mẹ ga. Lẹdogbedevomẹ tintan Biblu tọn lẹ yin bibasi do ogbè hoho delẹ mẹ taidi Arménie-gbè, Copte-gbè, Ethiopie-gbè, Géorgie-gbè, Latingbe po Syriaque po.

Hogbe lẹ ma nọ sọzẹn pẹpẹ to vọkan alọnuwe Biblu tọn hohowhenu tọn lẹpo mẹ. To whelọnu lo, nawẹ mí gán wagbọn do yọ́n nuhe kandai dowhenu tọn lọ bẹhẹn taun?

Ninọmẹ lọ sọgan yin yiyijlẹdo mẹplọntọ de tọn go, he biọ to wehọmẹvi 100 si nado basi vọkan weta dopolọ tọn sọn owe de mẹ. Eyin weta dowhenu tọn lọ tlẹ wá bu, vọkan 100 lọ lẹ yiyijlẹdo yede go na gbẹ́ do nuhe kandai dowhenu tọn lọ bẹhẹn hia. Nugbo wẹ dọ wehọmẹvi dopodopo sọgan basi nuṣiwa delẹ, ṣigba e na vẹawu taun dọ yemẹpo ni basi nuṣiwa dopolọ lẹ pẹpẹ. Mọdopolọ, eyin weyọnẹntọ lẹ yí adà vúnvún po vọkan Biblu tọn hohowhenu tọn fọtọ́n susu he tin lẹ po jlẹdo yede go, yé sọgan mọ fie vọkan-basitọ lẹ ṣinuwa te lẹ bo magbe nuhe kandai dowhenu tọn lọ bẹhẹn tọn.

Etẹwẹ sọgan hẹn mí kudeji dọ nuhe to kandai dowhenu tọn Biblu tọn mẹ lẹ pẹẹ wẹ yin hihla dai na mí kakajẹ egbehe? To whenue weyọnẹntọ William H. Green to zẹẹmẹ basi do Owe-Wiwe Heblu tọn lẹ ji, e dọmọ: “Mí sọgan dọ po nujikudo po dọ owe hohowhenu tọn devo depope ma ko yin hihla dai po gbesisọ po domọ.” Gando Owe-Wiwe Glẹki tọn lẹ he mẹsusu sọ nọ ylọdọ Alẹnu Yọyọ lọ go, weyọnẹntọ Biblu tọn F. F. Bruce dọmọ: “Kunnudenu he tin gando Alẹnu Yọyọ lọ go lẹ sù taun hú dehe tin gando owe wekantọ nukundeji  susu tọn go, yèdọ mẹhe mẹde ma tlẹ nọ kudlọ nado fọ́n ayihaawe dote gando gbesisọ owe yetọn lẹ tọn go.” E sọ dọmọ: “Eyin bladopọ owe paa lẹ tọn de wẹ Alẹnu Yọyọ lọ ko yin wẹ, mẹde ma na tindo ayihaawe gando gbesisọ etọn go.”

Kandai Heblu Tọn: Owe-Wiwe Heblu Tọn lẹ—Lẹdogbedevomẹ Aihọn Yọyọ Tọn (1953-1960) sinai do Biblia Hebraica, Rudolf Kittel tọn ji. Sọn whenẹnu, vọjlado he sinai do dodinnanu agọe tọn he yin bibasi do Owe-Hihá Ohù Kúkú tọn lẹ po alọnuwe hohowhenu tọn devo lẹ po ji ko yin yiyidogọ zinjẹgbonu kandai Heblu tọn he yin vivọjlado lẹ, yèdọ Biblia Hebraica Stuttgartensia po Biblia Hebraica Quinta po. Kandai weyọnẹntọ lẹ tọn ehelẹ basi vọkan Codex de Leningrad tọn bo yí nudọnamẹ odò tọn lẹ dogọ he basi nuyijlẹdonugo hogbe lẹ tọn sọn asisa devo lẹ mẹ taidi Pẹntateki Samalianu lẹ tọn, Owe-Hihá Ohù Kúkú tọn lẹ, Septante Glẹki tọn, Targum Alamaikigbe tọn lẹ, Vulgate Latingbe tọn po Peshitta Syriaque tọn po. Dodinnanu yin bibasi sọn Biblia Hebraica Stuttgartensia po Biblia Hebraica Quinta po mẹ nado wleawuna Lẹdogbedevomẹ Aihọn Yọyọ Tọn ehe to Glẹnsigbe mẹ.

Kandai Glẹki Tọn: Jei vivọnu owhe kanweko 19tọ tọn, weyọnẹntọ B. F. Westcott po F.J.A. Hort po yí alọnuwe Biblu tọn po adà vúnvún he to aimẹ lẹ po jlẹdo yede go nado wleawuna kandai tangan Glẹki tọn he yé mọdọ e sẹpọ kandai dowhenu tọn lẹ hugan. To ṣẹnṣẹn owhe kanweko 20tọ tọn, Wedegbẹ́ Lẹdogbedevomẹ Biblu Aihọn Yọyọ tọn yí kandai tangan enẹ zan taidi dodonu lẹdogbedevomẹ yetọn tọn. Kandai papilus dowhenu tọn devo lẹ he na ko tin sọn owhe kanweko awetọ po atọ̀ntọ W.M. tọn po mẹ sọ yin yiyizan ga. Sọn whenẹnu, kandai papilus tọn devo lẹ ko sọ yin mimọ. Humọ, kandai tangan lẹ taidi Nestle po Aland po tọn gọna dehe Ogbẹ́ Kọndopọ Biblu tọn basi lẹ bẹ dodinnanu agọe tọn weyọnẹntọ lẹ tọn lẹ hẹn. Delẹ to nuhe dodinnanu ehelẹ dehia lẹ mẹ yin yiyidogọ lẹdogbedevomẹ ehe.

To dodonu kandai tangan enẹlẹ tọn ji, e họnwun dọ wefọ Owe-Wiwe Glẹki tọn delẹ he tin to lẹdogbedevomẹ hoho delẹ mẹ taidi King James Version ma yin nudevo hú yidogọ he vọkan-basitọ delẹ wá basi to godo mẹ bo ma yin apadewhe Owe-wiwe gbọdo lẹ tọn to aliho depope mẹ. Ṣigba, na todowhinnu wefọ lẹ tọn he nọ yin hihodo to lẹdogbedevomẹ Biblu tọn susu mẹ ko yin didoai sọn owhe kanweko 16tọ gbọ́n, wefọ ehelẹ didesẹ zọ́n bọ tẹnmẹ yetọn jẹvọ́ to Biblu susu mẹ. Wefọ lọ lẹ wẹ Matiu 17:21; 18:11; 23:14; Malku 7:16; 9:44, 46; 11:26; 15:28; Luku 17:36; 23:17; Johanu 5:4; Owalọ lẹ 8:37; 15:34; 24:7; 28:29; po Lomunu lẹ 16:24 po. To Biblu ehe mẹ, wefọ he yin didesẹ ehelẹ yin hiadogona gbọn nudọnamẹ odò tọn lẹ dali.

Na nuhe dù tadona gaa Malku 16 (wefọ 9-20) tọn, tadona gli Malku 16 tọn po wefọ Johanu 7:53–8:11 tọn lẹ po, e họnwun dọ depope  to wefọ ehelẹ mẹ ma tin to alọnuwe dowhenu tọn lẹ mẹ. Enẹwutu, wefọ he bẹ hopàdọ hẹn ehelẹ ma tin to lẹdogbedevomẹ ehe mẹ. c

Hogbe devo lẹ ko yin vivọjlado sọgbe hẹ nuhe weyọnẹntọ lẹ nọ kẹalọyi to paa mẹ taidi nuhe sọgbe hẹ kandai dowhenu tọn lẹ hugan. Di apajlẹ, sọgbe hẹ alọnuwe delẹ, Matiu 7:13 hia dọ: “Mì gbọn họntonu bibó lọ nù biọ e mẹ, na gbigblo wẹ họntonu lọ podọ gblagada wẹ aliho lọ he nọ planmẹ yì vasudo.” To zinjẹgbonu Lẹdogbedevomẹ Aihọn Yọyọ Tọn he wayi lẹ mẹ, hogbe lọ lẹ “wẹ họntonu lọ” ma sọawuhia to kandai lọ mẹ. Ṣigba, dodinnanu yinukọn he yin bibasi do alọnuwe lẹ ji hẹnmẹ wá tadona lọ kọ̀n dọ hogbe lọ lẹ “wẹ họntonu lọ” tin to kandai dowhenu tọn lọ mẹ. Enẹwutu, yé yin yiyidogọ to zinjẹgbonu ehe mẹ. Vọjlado mọnkọtọn susu wẹ yin bibasi. Etomọṣo, vọjlado flinflin wẹ ehelẹ yin podọ depope to yé mẹ ma diọ owẹ̀n dowhenu tọn Ohó Jiwheyẹwhe tọn.