Skip to content

Skip to table of contents

CHAANDAANO 8

Wakalisimya Nikuba Kuti Wakali Kukataazikana

Wakalisimya Nikuba Kuti Wakali Kukataazikana

1. Nkamboonzi bantu nibakawuside akulila kuShilo?

 ZINTU zyakali kuchitika kuShilo zyakali kumuchisa Samiyele. Bantu biingi bakali kulila mumuunzi ooyu. Mbangane banakazi abana bakali kulila akaambo kakuti bakali bafwidwa mawisi, balumi babo, bana babo abakulana babo? Tulizi kuti ma-Israyeli bakali bafwidwa masooja aali 30 000 kunkondo alubo bakachili kuzwa aakufwidwa aali 4 000 kunkondo njibakazwa aakulwana amaFilisti.​—1 Sam. 4:1, 2, 10.

2, 3. Ngaali mapenzi akachitika kuShilo akapa kuti isweekelwe bulemu?

2 Eeli ndiimwi penzi lyamapenzi miingi akachitika kuShilo. Ma-Israyeli bakatuma baalumi kuti bakaakubweze bbokesi lyachizuminano kuShilo mpawo bakayinkaalyo kunkondo. Bana baEli babi, Fineyasi aHofini bakali aakati kabantu aabo. Bbokesi lyachizuminano lyakali kukkala mundawu iisalala mutente lyakukombela. Bbokesi eeli liyandikana lyakali kwiiminina kubaawo kwaLeza. Bakali kuyeeya kuti, kuti bayinka aaBbokesi lyachizuminano kunkondo lyakali kuyoobakwabilila akubagwasya kuti bazunde. Pesi maFilisti bakabanyeya bbokesi akujaya Fineyasi aHofini.​—1 Sam. 4:3-11.

3 Kwakali kwaba minyaka myiingi Bbokesi lyachizuminano kalikkala kutente lyakukombela kuShilo pesi lino teelyakachiliwo pe. Naakamvwa makani aaya Eli wakali waba aaminyaka iili 98, wakawa mpawo wakafwa. Mukamwanaakwe wakali wafwidwa mulumi mubuzuba mbuboobo, anguwe wakafwa naakali kutumbuka. Katanafwa wakaamba kuti: “Bulemu bwazwa mu Israyeli akuunka kucisi cimbi.” Nisimpe zintu kuShilo zyakali zyachincha.​—1 Sam. 4:12-22.

4. Tulalanga-langaanzi muchaandaano eechi?

4 Samiyele wakali kunookonzya na kuzunda penzi eeli pati loko? Wakali aalusyomo lusimide na zyakuti wakali kunookonzya kugwasya bantu bakali basweekelwa aachilongezyo chaJehova? Andiswe tuswaana buyumu-yumu akukataazikana zikonzya kupa kuti lusyomo lwesu lusunkwe, atubone kuti chikozyano chaSamiyele ngachilatugwasya biyeni.

‘Wakeeta bululami’

5, 6. Bbayibbili litubuzyaanzi atala aminyaka iili 20 alubo Samiyele wakali kuchitaanzi aachiindi eechi?

5 Aachiindi eechi, Bbayibbili talyaambi zyiingi pe atala aSamiyele pesi litalika kwaambuula atala aBbokesi lyachizuminano. Litubuzya atala amapenzi ngibakaswaana maFilisti akaambo kakulitola ambubakasinikizigwa kuti baliboozye. Lyakazootalika kwaambuula atala aSamiyele nikwakayinda minyaka iili 20. (1 Sam. 7:2) Samiyele wakali kuchitaanzi muminyaka eeyi yoonse? Bbayibbili lilaamba.

Samiyele wakabagwasya biyeni bantu kuti balisimye chiindi nibakafwidwa anibakaswaana zyiimo zikataazya?

6 Twiiya kuti aachiindi eechi “Samuele wakazumanana kwaambila bana Israyeli boonse jwi lya Leza.” (1 Sam. 4:1) Bbayibbili litondeezya kuti niyakamana minyaka eeyi Samiyele wakali waba aachiyanza chakuswaya myuunzi yama-Israyeli iitatu munyaka amunyaka kalikubambulula kutamvwanana akusandula mibuzyo njibakalaayo. Kuzwa waawo, wakali kubweeda kuli mbabo kuRama. (1 Sam. 7:15-17) Zili aantanganana kuti Samiyele wakali kukkala kajisikini alubo muminyaka eeyi iili 20 wakali azintu zyiingi zyakuchita.

Nikuba kuti Bbayibbili talitubuzyi pe atala azyakali kuchitwa aaSamiyele kwaminyaka iili 20, tuli aachoonzyo chakuti kuli nzyaakali kuchita mumulimu waJehova

7, 8. (a) Nikwakayinda minyaka iili 20 kali kubeleka changuzu Samiyele wakababuzyaanzi bantu? (b) Bantu bakachita biyeni Samiyele naakazwa aakubasungwaazya?

7 Kutalijata kabotu abumpelenge bwabana ba-Eli kwakapa kuti bantu bamane lusyomo. Kweelede kuti bantu biingi bakatalika kukomba baLeza bambi. Nikwakayinda minyaka iili 20 Samiyele wakazoowambila bantu mulumbe wakuti: “Ikuti naa mwapiluka kuli Jehova amoyo wanu woonse, nkokuti amugwisye baleza beenzu akati kanu azikozyanyo zya Asitoreti, akugamika myoyo yanu cakumaninina kuli Jehova akubelekela nguwe alikke, eelyo uyoomuvwuna kumaanza aaba Filisiti.”​—1 Sam. 7:3.

8 ‘Maanza aamaFilisiti’ akazumanana kudyaamina ma-Israyeli. Mbukunga bakali bazunda ma-Israyeli, maFilisti bakali kuyeeya kuti balazumanana kupenzya bakombi baLeza kabatakwe nzibabachita pe. Pesi Samiyele wakasungwaazya ma-Israyeli kuti zintu zilakonzya kuchincha kuti babweeda kuli Jehova. Ma-Israyeli bakazumina na? Samiyele wakabotelwa loko chiindi naakabona bantu kabalikusiya baleza babo bakubeja “akutalika kubelekela Jehova alikke.” Samiyele wakakumbila bantu kuti bakabungane kuMizipa muunzi uuli muzilundu kuJerusalema nkwiili kunyika. Bantu bakabungana, mpawo bakalyiimya kulya akweempwa kuzibi zyabo zyakukomba baleza babo bakubeja.​—Bala 1 Samuele 7:4-6.

Chiindi ma-Israyeli nibakabungana, maFilisti bakabona kuti wakali mweenya wakulwana bakombi baJehova

9. Nguuli mweenya ngubakabona maFilisti alubo ma-Israyeli bakachita biyeni chiindi nibakamvwa?

9 MaFilisti bakamvwa atala akubungana ooku mpawo bakawubona kawuli mweenya wakuti balwane ma-Israyeli. Bakatuma masooja aabo kuMizipa kuti bakanyonyoone bakombi baJehova. Ma-Israyeli nibakazimvwa bakayoowa loko. Mpawo bakakumbila Samiyele kuti abakombele. Samiyele wakabakombela akuumpa zipayizyo. Nibakali kuchita pobwe eelyo, masooja aamaFilisti akasika kuzoolwana ma-Israyeli kuMizipa. Jehova wakayisandula nkombyo yaSamiyele. Jehova wakatondeezya kuti wakali wanyema loko. “Wakapa kuti kube muzumo mupati mubuzuba oobo kuba Filisiti.”​—1 Sam. 7:7-10.

10, 11. (a) Nkamboonzi musindo wakudilima wakeetwa aaJehova kumaFilisti niwakatajayilinkene pe? (b) Nkondo yakalwanwa kuMizipa yakamana biyeni?

10 Masooja aamaFilisti akali mbuli bana na banga bachijila kumanyina kuti bakayube nibamvwa kudilima kwamvula? Peepe, bakali masooja aali aanguzu aali aluzibo muli zyankondo alubo bali aachibindi. Kweelede kuti musindo wakudilima ooku wakali mupati loko. Wakali musindo wakazwa kujulu na naakuti wakazwa muzilundu? Kufumbwa kuti wakali kuzwa kuli maFilisti bakayoowa. Bakanyongana alubo zintu zyakachincha mukulaba kwaliso. Muchiindi chakuti balwane aama-Israyeli bakalwana mulichabo-chabo. Ma-Israyeli bakabatanda akubazunda kuzwa kuMizipa kusikila kumusanza kwaJerusalema.​—1 Sam. 7:11.

11 Nkondo eeyi yakachincha zintu zyiingi kubantu baLeza. Ma-Israyeli bakazumanana kuzunda maFilisti chiindi Samiyele naakali mubetesi wama-Israyeli. Bakazumanana kubweza myuunzi yabo yakali yabwezegwa aamaFilisti.​—1 Sam. 7:13, 14.

12. Aambaanzi majwi aakuti Samiyele “wakeeta bululami” alubo mbuubuli buntu bwakamugwasya kuti azwidilile mumulimu wakwe?

12 Nikwakayinda minyaka myiingi mwaapostoli Pawulu wakaswaanizya zina lyaSamiyele chiindi naakali kulemba atala ababetesi bakali kusyomeka abapolofita “bakeeta bululami.” (Heb. 11:32, 33) Samiyele wakachita zintu ziluleme mumeso aaLeza alubo wakagwasya bantu kuti bachite oobo. Nikuba kuti kwakali zintu zyakali kupa kuti akataazikane, wakazwidilila mumulimu wakwe akaambo kakuti wakali kulindila Jehova. Alubo wakatondeezya kuti wakali muntu uulumba. Nibakazwa aakuzunda nkondo kuMizipa, wakabweza bbwe pati akulyiimikizya kuchitila kuti libayeezye atala anzila Jehova njaakabagwasyaayo kuti bazunde.​—1 Sam. 7:12.

13. (a) Mbuubuli buntu mbutweelede kubaabo kuti katuyanda kutobelezya chikozyano chaSamiyele? (b) Ubonaanga ndiilili nitweelede kubelekela kuba aabuntu buli mbuli bwaSamiyele?

13 Ulayanda na ‘kweeta bululami’? Kuti kakuli boobo weelede kutobelezya chikozyano chaSamiyele kwiinda mukuba aamoyo mulamfu, kulibombya akulumba. (Bala 1 Petro 5:6.) Toonse tulakuyanda kuba aabuntu buli boobo. Kubelekela kuba aabuntu buli boobu kachili muniini kwakamugwasya Samiyele nkaambo chiindi naakazookomena wakaswaana zyiimo zikataazya loko.

“Bana Bako Tabeendi Munzila Zyako”

14, 15. (a) Ndiilili penzi Samiyele ndyaakaswaana “naakacembaala”? (b) Samiyele wakali kukachilwa na kulaya bana bakwe mbuli mbaakachita Eli? Pandulula.

14 Bbayibbili litubuzya lubo atala aSamiyele “naakacembaala.” Samiyele wakali aabana babili balombe, Joweli a-Abbija, alubo wakabapa mulimu wakuti bamugwasilizye mumulimu wakwe wakuba mubetesi. Zilawusisya kuti bana aaba teebakachita kabotu pe. Teebakali kusyomeka alubo teebakali kuchita zintu ziluleme mbuli Samiyele. Bana bakwe bakali kubelesya zyuuno zyabo kuti balijanine zintu chabumpelenge, teebakali kubeteka munzila iiluleme alubo bakali kutambula chisinkamulomo.​—1 Sam. 8:1-3.

15 Limwi zuba, baalu bamu-Israyeli bakayinka kuli Samiyele wakali wachembaala mpawo bakamubuzya kuti: “Bana bako tabeendi munzila zyako.” (1 Sam. 8:4, 5) Samiyele wakalizizi na eezi? Bbayibbili talitubuzyi pe. Kusiyana a-Eli, Samiyele taakali muzyali uutalayi bana bakwe pe. Jehova wakasola Eli akaambo kakuti taakali kubalulamika pe bana bakwe bakali kuchita zintu zibi alubo wakali kulemeka bana bakwe kwiinda Jehova. (1 Sam. 2:27-29) Jehova taakwe naakajana mulandu uuli boobo pe kuli Samiyele.

Samiyele wakalisimya biyeni kukukataazikana akaambo kakuba aabana bakali kuchita zintu zibi?

16. Ndiilili penzi ndibaswaana bazyali kuti abana babo kabataswiilili, alubo chikozyano chaSamiyele nga chilabagwasya biyeni?

16 Bbayibbili talyaambi pe kuti Samiyele wakaba aabweeme akukataazikana chiindi naakamvwa kuti bana bakwe bakali kuchita zintu zitali kabotu. Bazyali biingi mazubaano balakonzya kuyeeyela Samiyele mbaakalimvwa. Mumazubaano aakumamanino, bana balikupapila bazyali akukaka lulayo balizwide munyika. (Bala 2 Timoti 3:1-5.) Bazyali balikuswaana penzi lili boobu balakonzya kwiiya kuzwa kuchikozyano chaSamiyele. Taakwe naakazumizya kubisya kwabana bakwe kuti kumulesye kusyomeka kuli Jehova. Mutalubi kuti nikuba kuti bakaka kutambula lulayo ndumubapa, chikozyano chanu mbuli bazyali chilakonzya kubagwasya. Mbuli Samiyele muli aachilongezyo chakubotezya Taata wanu wakujulu, Jehova Leza.

“Kotubikkila Mwami”

17. Baalu bamu-Israyeli bakayanda kuti Samiyele abachitileenzi, alubo zyakamujata biyeni Samiyele?

17 Nzibakali kuchita bana baSamiyele teebakali kuyeeyela pe kuti zilakonzya kupambanisya bantu biingi. Baalu bamu-Israyeli bakayinka kuli Samiyele akumubuzya kuti: “Lino kotubikkila mwami uunootubeteka mbubonya mbuli misyobo iimbi yoonse.” Eezi nzibakali kuchita kwakali kukaka Samiyele na? Samiyele wakali wabaaminyaka myiingi kali mubetesi wiiminina Jehova. Aachiindi eechi teebakali kuyanda mupolofita mbuli Samiyele, pesi bakali kuyanda mwaami wakali kuzoobeendelezya. Zisi zyakabazyungulukide zyakali aabaami, ambabo bakali kuyanda kuti babe aamwaami! Samiyele zyakamujata biyeni eezi? Tubala kuti: “Tiicakamukkomanisya Samuele.”​—1 Sam. 8:5, 6.

18. Jehova wakamuumbulizya biyeni Samiyele alubo wakamutondeezya biyeni kuti ma-Israyeli bakali babisya?

18 Mumvwe Jehova mbaakasandula chiindi Samiyele naakakomba atala ankani yabo: “Swiilila majwi oonse bantu ngobakwaambila; nkaambo toli nduwe ngobakaka pe, pele ndime ngobakaka kuba mwami wabo.” Majwi aaya akamuumbulizya loko Samiyele, pesi akali kutondeezya kuti bantu aaba babisizya Leza Singuzuzyoonse! Jehova wakabuzya mupolofita wakwe kuti achenjezye ma-Israyeli atala amapenzi ngibakali kuyooswaana akaambo kakusala kuba aamwaami. Chiindi Samiyele naakabachenjezya, bakakakatila akwaamba kuti: “Peepe, swebo tuyanda mwami kuti atweendelezye.” Samiyele wakaswiilila Jehova, mpawo wakayinka akunanika mwaami Jehova ngwaakali wasala.​—1 Sam. 8:7-19.

19, 20. (a) Samiyele wakatondeezya biyeni kuti wakali kumuswiilila Jehova chiindi naakananika Sawulu? (b) Samiyele wakazumanana biyeni kugwasya bakombi baJehova?

19 Samiyele wakaswiilila amoyo wakwe woonse na? Wakachita chakwiinzya mulawo kupela na? Wakazumizya kuti kubisya kwabo kukkalilile na mumoyo wakwe? Bantu biingi mbubachita, pesi Samiyele teembakachita pe. Samiyele wakananika Sawulu akuzumina kuti wakali wasalwa aJehova. Wakamumyonta kutondeezya kuti wakali kumutambula akulibombya kuli nguwe mbuli mwaami. Mpawo wakabuzya bantu kuti: “Sena mwamubona ooyo Jehova ngwaasala, kuti kunyina uuli mbuli nguwe akati kabantu boonse?”​—1 Sam. 10:1, 24.

20 Samiyele taakwe naakalangisisya zintu zibi zyakali kuchitwa aaSawulu pe, pesi wakalanga zibotu zyakali kuchitwa aamuntu wakali wasalwa aaJehova. Samiyele wakabeleka changuzu kuti asyomeke kuli Jehova kutali kuti ayandwe aabantu. (1 Sam. 12:1-4) Wakazumanana kuubeleka kabotu mulimu wakwe kwiinda mukuchenjezya bantu atala amapenzi ngibakali kuyooswaana akubasungwaazya kuti bakkale kabasyomeka kuli Jehova. Malayilile aakwe akabasika aamoyo, mpawo bakakumbila kuti abakombele. Wakabasandula munzila iili kabotu kwiinda mukwaamba kuti: “Tandikonzyi kubisizya Jehova kwiinda mukuleka kumupailila, ndilazumanana kumuyiisya nzila mbotu alimwi iiluleme.”​—1 Sam. 12:21-24.

Chikozyano chaSamiyele chitugwasya kuti tutazumizyi bbivwe naakuti kunyema kuti kukkalilile mumyoyo yesu

21. Chikozyano chaSamiyele chitugwasya biyeni kuti twamvwa katutabotelwi akaambo kakuti umwi muntu wapegwa umwi mulimu naakuti chilongezyo?

21 Kuli nwaakali walimvwa kutabotelwi na akaambo kakuti umwi muntu wapegwa umwi mulimu naakuti chilongezyo? Chikozyano chaSamiyele chitugwasya kubona kuti tatweelede kuba aabbivwe naakuti kukkala katunyemede. (Bala Tusimpi 14:30.) Leza ulaamilimu myiingi mibotu njakonzya kupa umwi awumwi wabakombi bakwe basyomeka.

“Ino Ulamulila Ciindi Cilamfwu Buti Saulo?”

22. Samiyele wakabisya na naakabona bubotu muli Sawulu? Pandulula.

22 Samiyele taakabisya pe naakabona bubotu bwakali muli Sawulu, akaambo kakuti Sawulu wakali mwaalumi uuli kabotu choonzyo. Wakali mulamfu, kali mubotu, wakali aachibindi, amuuya wakulipeda alubo kumasaangunino wakali kulibombya. (1 Sam. 10:22, 23, 27) Kuyungizya waawo, wakali aachipo chiyandikana loko chakulisalila, chaamba kuti wakali kukonzya kulisalila nzyaakali kuyanda kuchita mubuumi. (Dt. 30:19) Wakachibelesya biyeni chipo eechi?

23. Mbuubuli buntu bubotu Sawulu mbwaakasaanguna kusweekelwa alubo wakatondeezya biyeni kuti wakali kulisumpula?

23 Zilawusisya kuti chiindi chiingi muntu naapegwa chuuno, kulibombya nga kwasaanguna kumana. Katanaba achiindi chilamfu kali mwaami Sawulu wakasaanguna kulisumpula. Wakasaanguna kutaswiilila malayilile aaJehova ngaakali kupegwa aaSamiyele. Limwi zuba wakakachilwa kuba amoyo mulamfu kwiinda mukupa chipayizyo chakeelede kupegwa aaSamiyele. Samiyele wakamupa lulayo lwakali aanguzu akumubuzya kuti bwaami bwakali kuyoozwa mumpuli yakwe. Muchiindi chakuti Sawulu alibombye akutambula lulayo, wakatalisya kuchita zimwi zibi zipati loko.​—1 Sam. 13:8, 9, 13, 14.

24. (a) Sawulu wakakachilwa biyeni kuswiilila Jehova chiindi naakali kulwana aama-Amalekki? (b) Sawulu wakachita biyeni chiindi naakalulamikwa, alubo Jehova wakasala kuchitaanzi?

24 Kwiinda muli Samiyele, Jehova wakabuzya Sawulu kuti akalwane ma-Amalekki alubo Jehova wakalayilila kuti bakeelede kujaya mwaami mubi, Agagi. Sawulu taakwe naakamujaya pe mwaami ooyo mubi. Alubo wakabweza banyama babotu bakeelede kunyonyoonwa. Chiindi Samiyele naakeezya kumululamika, Sawulu wakatondeezya aantanganana kuti taakachili nguwe pe, wakali wachincha. Muchiindi chakuti alibombye akuswiilila lulayo, Sawulu wakapa zilitamizyo akutamizya bantu. Alubo, Sawulu naakeezya kukaka lulayo kwiinda mukwaamba kuti banyama babotu mbaakabweza wakali kuyanda kubapa kuli Jehova kabali zipayizyo, Samiyele wakamubuzya majwi aazibinkene loko aakuti: “Bona! Ikumvwida nkubotu kwiinda cipaizyo.” Kalaachibindi, Samiyele wakabuzya Sawulu zyakali zyasalwa aaJehova zyakuti: Wakali kuzoomunyanga bwaami akuti wakali kuzoopa umwi muntu ngwayanda. a​—1 Sam. 15:1-33.

25, 26. (a) Nkamboonzi Samiyele naakalila Sawulu, alubo Jehova wakamululamika biyeni mupolofita wakwe? (b) Samiyele wakayiyaanzi chiindi naakayinka kung’anda yaJese?

25 Kubisya kwaSawulu kwakamuchisa loko Samiyele. Wakabuchesya kalikukwiilila Jehova atala anguwe. Wakamulila kwamazuba miingi. Samiyele wakali wabona bubotu muli Sawulu pesi mubuzuba oobo bulangilizi bwakwe boonse bwakali bwamana. Taakachili Sawulu ngwaakazi pe, taakachili aabuntu bubotu pe alubo wakali wasaanguna kupapila Jehova. Samiyele taakachili kuyanda pe kumubona lubo Sawulu. Mukuya kwachiindi, Jehova wakazoomululamika Samiyele kwiinda mukwaamba kuti: “Ino ulamulila ciindi cilamfwu buti Saulo, kakuli mebo ndamukaka kuti kaceendelezya mbuli mwami wa Israyeli? Kozuzya lwija lwako amafwuta wamana wuunke. Ndilakutuma kuli Jese muna Betelehemu, nkaambo ndasala umwi wabana bakwe kuti abe mwami.”​—1 Sam. 15:34, 35; 16:1.

26 Jehova takachilwi pe kuzuzikizya makanze aakwe akaambo kakutasyomeka kwabantu bali aachibi. Kuti umwi muntu waleka kusyomeka, ulayanduula uumbi kuti azuzikizye makanze aakwe. Nkinkaako, Samiyele wakaleka kukataazikana akaambo kaSawulu. Kazulwidwa aaJehova, Samiyele wakayinka kuBbetelehema kumuunzi waJese ooko nkwaakakuswaanana aabana baJese babotu loko. Naakabona wakusaanguna, Jehova wakayeezya Samiyele kuti atalangi mbaboneka muntu. (Bala 1 Samuele 16:7.) Kumamanino, wakazoobona Davida keela kaJese, Jehova ngwaakali wasala!

Samiyele wakayiya kuti taakwe chiimo chikataazya chikonzya kukachila Jehova kuti achilulamike, kubambulula naakuti kuchichincha kuti chibe chilongezyo

27. (a) Niinzi chakapa kuti lusyomo lwaSamiyele lusime loko? (b) Uchibona biyeni chikozyano chaSamiyele nchaakatusiila?

27 Samiyele kali wachembaala wakazoobona kuti Jehova wakali wasala kabotu, kwiinda mukusala Davida kuti abe mwaami muchibaka chaSawulu. Sawulu wakali watalisya kuba aabbivwe lyakapa kuti ayande kujaya Davida alubo wakazooba siluleyo. Davida wakali waba aabuntu bubotu buswaanizya chibindi, lusyomo akusyomeka. Samiyele naakali wabaafwiifwi kufwa, lusyomo lwakwe lwakali lwasima loko. Wakabona kuti taakwe chiimo chikataazya chikonzya kukachila Jehova kuti aachilulamike, kubambulula naakuti kuchichincha kuti chibe chilongezyo. Kumamanino, Samiyele wakazoofwa akutusiila chikozyano chibotu chakusyomeka kwabuumi bwakwe boonse busika kuminyaka iili 100. Ma-Israyeli bakamulila mwaalumi ooyo uusyomeka alubo eezi tazitugambyi pe. Mazubaano bakombi baJehova balakonzya kulibuzya kuti: ‘Ndilikutobelezya chikozyano chaSamiyele na kwiinda mukuba aalusyomo lusimide?’

a Samiyele wakazoomujaya Agagi, nkaambo mwaami ooyo mubi taakeelede kufwidwa luzyalo pe. Mukuya kwachiindi, umwi walunyungu lwakwe “Hamani muna Agagi” wakasiyande kunyonyoona bakombi baLeza.​—Esita 8:3; langa Zyaandaano 15 a 16 mubbuku eeli.