Skip to content

Skip to table of contents

CHAANDAANO 19

Josefa—Wakakwabilila, Wakapa Ziyandikana Akulisimya

Josefa—Wakakwabilila, Wakapa Ziyandikana Akulisimya

1, 2. (a) Nkuukuli kuchincha Josefa ampuli yakwe nkwaakaswaana? (b) Ngaali makani Josefa ngaakeelede kubuzya mwanakazi wakwe?

 JOSEFA ulikubikka chimwi chibbudu aamusana wadonki. Muyeeye kalikulanga-langa mumuunzi ooyu waBbetelehema kakuchisiya-siya kumwi kalikubukusa munyama ooyo uunyampula zibbudu. Nisimpe ulikuyeeyesesya atala amusinzo mulamfu ngwayanda kweenda kaya ku-Ijipita kwakali kukkala bantu basiyene ambabo, baambuula mulaka uusiyene awabo alubo bali aaziyanza zisiyene azyabo! Mpuli eeyi iichili niini, yakali kuyoozibilana biyeni anzila zyakupona eezi zipya?

2 Kuli chimwi chintu Josefa nchakeelede kubuzya mwanakazi wakwe ngwaakali kuyandisya, Mariya. Kwakali kuyumu loko kuti amubuzye. Pesi wakaba aachibindi mpawo wakamubuzya atala achiloto aawo ngilozi mpuyakamubuzya mulumbe wakali kuzwa kuli Leza, wakuti mwaami Herodi wakali kuyanda kujeya mwanaabo wakachili muniini nkinkaako, bakeelede kuzwa mpawaawo-mpawaawo. (Bala Mateyo 2:13, 14.) Mariya wakakataazikana loko. Nkamboonzi muntu naakali kuyanda kujeya mwana ooyu wakatalikwe mulandu pe? Mariya aJosefa teebakali kuzimvwisisiya pe eezi. Pesi bakasyoma Jehova mpawo bakalibambila kuchijila ku-Ijipita.

3. Pandulula mbulwakabede lweendo lwaJosefa ampuli yakwe nibakazwa muBbetelehema. (Langa chifanikisyo.)

3 Chiindi bantu bakuBbetelehema kabali koona mansiku kabatazi pe zyakali kuchitika, Josefa, Mariya aJesu bakazwa mumuunzi. Josefa naakasaanguna lweendo lwakwe katozya kumusanza, kubuzwezuba kakuli kusaanguna kusalala, kulakonzeka kuti wakasaanguna kukataazikana atala abuyumu-yumu mbwaakali kuyooswaana. Mubezi ooyu wakatakwe aambabede wakali kuyooyikwabilila biyeni mpuli yakwe kubantu aaba bakali aamanguzu? Wakali kuyoobagwasya biyeni bamumpuli yakwe kuti bajane ziyandikana? Wakali kuyookonzya na kuzumanana kubweza mukuli ooyu wakali mulemu loko ngwaakapedwe aaLeza wakulangania mwana ooyu wakasiyene abamwi akumukomezya? Nisimpe, Josefa wakaswaana mapenzi mayumu loko. Chiindi nitwaanoolanga-langa kuti wakalizunda biyeni limwi alimwi, tuyoobona kuti nkamboonzi mataata kuswaanizya andiswe toonse nitweelede kutobelezya lusyomo lwaJosefa.

Josefa Wakakwabilila Mpuli Yakwe

4, 5. (a) Buumi bwaJosefa bwakachincha biyeni munzila iimaninide? (b) Ngilozi yakamusungwaazya biyeni Josefa kuti abweze mulimu ooyu wakali mulemu loko?

4 Mumyeezi myiingi yakali yayinda kali kulimbabo kuNazareta, buumi bwaJosefa bwakachincha chakumaninina chiindi naakasyomezya kukwata mwana waHeli. Josefa wakalizi kuti Mariya wakali musimbi mululami alubo uusyomeka. Pesi wakazooziba kuti wakali aada! Wakayeeya kuti amuleke chakusisikizya kuchitila kuti atapi kuti abe aampuwo mbi. a Nikuba oobo, ngilozi yakaambuulaawe kung’onzi kiimupandulwida kuti da ndyaakali aalyo Mariya, wakalijana kwiinda mumuuya uusalala waJehova. Ngilozi yakayungizya kuti mwana wakali kuyootumbukwa “uzoofutula bantu bakwe kuzwa kuzibi zyabo.” Alubo ngilozi yakabuzya Josefa kuti: “Utayoowi pe kubweza mwanakazi wako Mariya kuti wiinkaawe kung’anda yako.”​—Mt. 1:18-21.

5 Josefa mwaalumi wakaluleme alubo wakali kuswiilila wakachita nzyaakabuzigwa. Wakawubweza mulimu ooyu wakali mulemu loko, wakusanina akukomezya mwana ooyo wakatali wakwe pesi wakali mwana waLeza ngwaayandisya loko. Mukuya kwachiindi, bakazooswiilila mulawu wakabikkidwe aamwaami. Josefa amwanakazi wakwe wakali aada bakayinka kuBbetelehema kuyoolembesya. Ooko nkuko nkwaakakuzyalilwa mwana.

6-8. (a) Niinzi chimwi chakachitika chakachincha buumi bwaJosefa ampuli yakwe? (b) Mbuubuli bukamboni butondeezya kuti Saatani nguwe wakatumide “nyenyeezi”? (Langa makani aamunsi.)

6 Josefa ampuli yakwe taakwe nibakabweeda pe kuNazareta. Pesi bakaakukkala kuBbetelehema yakali aafwiifwi aJerusalema kwamakkilomita aali 10. Nikuba kuti bakali kufwaba pesi Josefa wakali kubeleka changuzu kuti akwabilile Mariya aJesu akubapa nzibakali kuyanda. Muchiindi chifwiifwi, bakazoojana kaanda kaniini mpubakali kukkala. Chiindi Jesu kali wakomena-komena, amwi kali waba aamunyaka, buumi bwabo bwakachincha lubo mukulaba kwaliso.

7 Kwakasika kabunga kabaalumi bakali basondi babelesya nyenyeezi, bakali kuzwa Kubuzwezuba. Kweelede kuti bakali kuzwa kule loko kuBbabbiloni. Bakali kutobela nyenyeezi yakabasisya aamuunzi waJosefa aMariya alubo bakali kuyanduula mwana wakali kuzooba mwaami wamaJuda. Baalumi aaba bakali kulemeka loko.

8 Kufumbwa kuti bakalizi na, naakuti teebakalizi pe, basondi babelesya nyenyeezi aaba bakabikka buumi bwaJesu mumapenzi. “Nyenyeezi” njibakabwene yakasaanguna kubatola kuJerusalema kutali kuBbetelehema. b Nibakasika ooko, bakabuzya Mwaami Herodi wakali mubi loko kuti bakali kuyanduula mwana wakali kuyooba mwaami wamaJuda. Makani ngibakamubuzya akamunyemya loko mwaalumi ooyu.

9-11. (a) Niinzi chitondeezya kuti kwakali manguzu mapati aayinda aaSaatani naakuti ayinda aaHerodi? (b) Lweendo lwakuya ku-Ijipita lwakasiyene biyeni azipandululwa mutwaano?

9 Chibotezya nchakuti, kwakali aamwi manguzu aakali kubeleka aakali kwiinda aaHerodi aaSataani. Nkamboonzi nitwaamba oobo? Akaambo kakuti chiindi beenzu aaba nibakasika aang’anda mpaakabede Jesu, bakamubona kaali aamwi abanyina mpawo bakabapa zipo kabatayandi kuti babweedezegwe chimwi chintu pe. Kweelede kuti zyakabagambya loko Josefa aMariya kubona kabali baba aazintu zibotu ziyandikana loko, ziswaanizya “ngolida, tununkilizyo tutuba amure”! Basondi aaba bakali aamakanze aakuti babweede bakakubuzye Mwaami Herodi nkubakaakumujana mwana. Nikuba oobo, Jehova wakanjilila. Kwiinda muchiloto, wakalayilila basondi aaba kuti babweede kulimbabo kababelesya imwi nzila.​—Bala Mateyo 2:1-12.

10 Mbubakazwa biyo basondi babelesya nyenyeezi, Josefa wakatambula nchenjezyo yakazwa kungilozi yaJehova yakuti: “Buka, ubweze mwana abanyina uchijile ku-Ijipita, ukakkale nkuko kusikila ndizookubuzye kuti uzwe, nkaambo Herodi waba aafwiifwi kuyanduula mwana kuti amujaye.” (Mt. 2:13) Mbuli mbutwabona kumasaangunino aachiiyo, Josefa wakaswiilila kwiinda mukubweza ntaamu mpawaawo. Kukwabilila mwana wakakubikka mubusena bwakusaanguna kwiinda zintu zyoonse mpawo wakabweza mpuli yakwe akwiitola ku-Ijipita. Akaambo kakuti basondi aaba bakamupede zipo zyakali kuulwa amali nyingi loko, Josefa wakabelesya zipo eezyo naakali mulweendo anaakali ku-Ijipita.

Josefa wakatondeezya kuti taakali kubikka nzyayanda mubusena bwakusaanguna alubo wakasala kabotu kuchitila kuti akwabilile mwanaakwe

11 Mukuya kwachiindi lweendo oolu lwakuya ku-Ijipita lwakazoopandululwa munzila yakubeja mutwaano amumakani aachiindi, iipa kuti kubonekaanga lweendo oolu lwakali kunoneezya loko kwiinda mbulwakabede. Twaano ootu twaamba kuti Jesu iwakachili mwana wakachita zigambyo kwiinda mukufwiinsya musinzo ooyu akupa kuti zigwebenga zitabachisi akuti tukunka tugobe kuchitila kuti banyina bachele michelo. c Pesi simpe ndyakuti lweendo oolu lwakali lulamfu alubo lwakali kumizya.

Josefa wakalipeda kupona buumi buuba kuti agwasye mpuli yakwe

12. Bazyali balikukomezya bana munyika eeyi mbi loko bayiyaanzi kuzwa kuli Josefa?

12 Bazyali balakonzya kwiiya zyiingi kuzwa kuli Josefa. Wakalilibambilide kusiya mulimu wakwe azintu nzyaakali kuyanda, kuchitila kuti akonzye kukwabilila mpuli yakwe kuzwa kumapenzi. Zilaantanganana kuti mpuli yakwe wakali kwiibona kaluli lubono lusalala luzwa kuli Jehova. Bazyali mazubaano balikukomezya bana munyika eeyi iiyoosya, iizwide zintu zikonzya kuchisa, kunyongania naakuti kujeya bana babo. Zilabotezya kubona mamaama amataata chiindi nibasala chabusongo mbuli mbaakachita Josefa kababeleka changuzu kukwabilila bana babo kuti batatobelezyi zintu zibi zili munyika!

Josefa Wakayipa Ziyandikana Mpuli Yakwe

13, 14. Zyakeenda biyeni kuti Josefa aMariya bakomezye mpuli yabo kuNazareta?

13 Kweelede kuti Josefa taakakkala kwachiindi pe ku-Ijipita nkaambo kakutanayinda chiindi chilamfu ngilozi yakabuzya Josefa kuti Herodi wakali wafwa. Josefa wakabweeda ampuli yakwe kulimbabo. Bupolofita bwachiindi bwakali bwaamba kuti Jehova wakali kuzooyita mwanaakwe “kuti azwe mu-Ijipita.” (Mt. 2:15) Josefa wakagwasilizya mukuzuzikizya bupolofita oobu, pesi wakali kuyookkala kuli ampuli yakwe?

14 Josefa wakabelesya maanu. Wakayoowa Akkilasi, wakazooba mwaami muchindawu chaHerodi nkaambo alakwe wakali aamakanze aabujayi mbuli Herodi. Leza wakazulwida Josefa kuti abweze mpuli yakwe ayitole kulimbabo kuNazareta iili muGalili kwakali kule akuJerusalema ooko kwakali bantu bakali kuyanda kujeya mwanaakwe. Kundawu eeyo, nkuko Josefa aMariya nkubakakomezezya mwanaabo.​—Bala Mateyo 2:19-23.

15, 16. Mulimu waJosefa wakali biyeni alubo kweelede kuti nziizili zibelesyo nzyaakali kubelesya?

15 Josefa aMariya bakali kupona buumi buuba pesi buyumu. Bbayibbili lyaamba kuti Josefa wakali mubezi, libelesya bbala eeli liswaanizya milimu iisiyene-siyene yakubelekana aamasamu mbuli kwaagonka, kwaadyunkula akwaawumpa kuti abelesegwe kukuyasya maanda, maato, tubbilichi tuniini, ngolo, mavili majokwi azimwi zibelesyo zibelesegwa kukulima. (Mt. 13:55) Ooyu wakali mulimu muyumu loko. Muchiindi chaBbayibbili, chiindi chiingi mubezi wakali kubeleka aafwiifwi akaanda kakwe kaniini naakuti mung’anda yakabembene akaanda kakwe.

16 Josefa wakali kubelesya zibelesyo zisiyene-siyene alubo kweelede kuti zimwi wakazisiilwa awisi. Wakali kubelesya zibelesyo zili mbuli masaha, tuleba, mbezo, machizela, nsando, tufokozyo amwi azipikili nikuba kuti zyakali kudula.

17, 18. (a) Jesu wakayiyaanzi kuzwa kuli Josefa? (b) Nkamboonzi Josefa naakeelede kubeleka changuzu kumulimu wakwe?

17 Yeeya atala aJesu kachili mulombe kali kulanga wisi kalikubeleka. Ulikulangisisya wisi muzintu zyoonse nzyalikuchita. Zilaantanganana kuti ulikulombozya manguzu ngalaawo wisi, mbabelesya maboko aakwe kuchita zintu aluzibo ndwalaalo. Amwi wakamuyiisya imwi milimu myuuba mbuli kufwala zisamu kuchitila kuti zibulungusane. Alubo kweelede kuti wakamuyiisya misamu iisiyene-siyene njaakali kubelesya kukubeza iiswaanizya mikuyu, mizwamalowa ami-olifa.

Josefa wakayiisya mwanaakwe kuti abe mubezi

18 Alubo Jesu wakazooziba kuti manguzu ngaakalaawo wisi taakali aakugonka masamu, kudyunkula mapulanga akwaagankamina kuti ajatane luzutu, pesi wakali kwaabelesya kulangania nguwe, banyina abanikwe bakwe munzila yaluyando. Nisimpe Josefa aMariya bakali aampuli mpati, kweelede kuti yakali kuswaanizya bana bali 7 kuswaanizya aJesu. (Mt. 13:55, 56) Josefa wakeelede kubeleka changuzu kuti alanganie akusanina mpuli yakwe.

Josefa wakalizi kuti chintu chiyandikana loko nkugwasya mpuli yakwe kuti isime mubukombi

19. Josefa wakali kwiigwasya biyeni mpuli yakwe muzintu zyabukombi?

19 Nikuba oobo, Josefa wakalizi kuti chintu chakali kuyandikana loko nkugwasya mpuli yakwe muzintu zyabukombi. Nkinkaako, wakali kulipa chiindi chiingi chakuyiisya bana bakwe atala aJehova Leza amilawu yakwe. Josefa aMariya bakali kukkala kabayinka aamwi abana babo kuchikombelo chakali aafwiifwi ankubakali kukkala ooko mulawu nkuwakali kubalilwa aajulu akupandululwa. Amwi Jesu wakali kuchaala kali aamibuzyo myiingi loko alubo Josefa wakali kweezya amanguzu aakwe woonse kusandula mibuzyo yaJesu kuti azibe zyiingi atala aJehova amilawu yakwe. Alubo Josefa wakali kutola mpuli yakwe kumapobwe aabukombi akali kuchitilwa kuJerusalema. Muchiindi chapasika yakali kuchitwa munyaka amunyaka, kulakonzeka kuti Josefa wakeelede kubweza mviki zibili kweenda lweendo lulampa makkilomita aali 120 kuti akasekelele pobwe akuboola kumuunzi wakwe.

Josefa wakali kukkala kayinka ampuli yakwe kuti bakakombe kutempele kuJerusalema

20. Kujana mitwe yampuli yachiKkristu mazubaano yachitobelezya biyeni chikozyano chaJosefa?

20 Mitwe yampuli yachiKkristu mazubaano iitobelezya chikozyano chaJosefa. Nikuba kuti baleezya kuti bagwasye bana babo kubapa ziyandikana zyakumubili, pesi kubayiisya atala aJehova bakubikka mubusena bwakusaanguna. Babeleka changuzu kuti bachitisye kukomba kwampuli kabali mumaanda aabo akubagwasya kuti bayinke kumiswaangano yachiKkristu mipati aminiini. Mbuli Josefa balizi kuti takwe chintu chipati pe chiinda kugwasya bana kuti basime mubukombi.

“Toomba”

21. Josefa ampuli yakwe bakali kuchibona biyeni chiindi chaPasika alubo ndiilili Josefa aMariya nibakabona kuti Jesu taakope?

21 Chiindi Jesu naakaba aminyaka iili 12, Josefa wakabweza mpuli yakwe akwiitola kuJerusalema mbuli mbaakali kuchita. Chakali chiindi chapobwe lyaPasika aawo mpuli zyiingi mpuzyakali kweendaamwi kazili nkamu kazyiinda mulusaka lwakali aamasokwe malamfu. Chiindi bantu nibakali kusika aafwiifwi akuJerusalema, bantu biingi bakali kwiimba nyimbo zyakutanta nzibakazibide. (Int. 120-134) Muunzi ooyu wakazwide zyuulu-zyuulu zyabantu. Nibakali kumanisya pobwe, mpuli zyakali kubweeda kulimbabo kazili nkamu. Kweelede kuti akaambo kakuti Josefa aMariya bakali aazintu zyiingi zyakuchita, bakayeeyela kuti Jesu ulikweenda abamwi bamumpuli. Nibakeenda musinzo weendwa kwabuzuba bumwi kuzwa muJerusalema, mpimpawo mpubakazoobona kuti Jesu taakalikope.​—Lk. 2:41-44.

22, 23. Josefa aMariya bakachitaanzi atala amwanaabo wakali wasweeka alubo Mariya wakatyeni chiindi nibakamubona?

22 Kabakataazikene, bakabweeda lubo kuJerusalema. Yeeya mbuwakabachinchila muunzi ooyu chiindi nibakali kuyabweenda mumigwagwa kabali kumwiita. Wakali kuli mwana? Mubuzuba bwachitatu kabali kumuyanduula, Josefa wakalimvwa kuti wakachilwa na kuchibamba kabotu chipo eechi chiyandikana loko nchaakapegwa aaJehova? Kumamanino, bakazooyinka kutempele. Kabali nkukooko, bakamulanguula kusika baakunjila mung’anda mpati mwakali baalumi biingi bakayiide alubo bakazi Mulawu kabakkede amwana Jesu kali aakati kabo. Yeeyela mbuwakabakkala moyo, Josefa aMariya chiindi nibakamubona.​—Lk. 2:45, 46.

23 Jesu wakali kuswiilizya baalumi aaba bayiide alubo wakali kubabuzya mibuzyo. Bakagamba loko anzila mwana ooyu njaakali kumvwisisisyaayo Magwalo ansandulo zyakwe. Mariya aJosefa bakagamba loko nibakamubona. Nikuba kuti Bbayibbili talyaambuuli pe atala aJosefa, pesi majwi aaMariya atondeezya mbubakali kulimvwa boonse naakati: “Mwanaangu, nkamboonzi nwaachita oobu? Ime awuso toomba kukuyanduula.”​—Lk. 2:47, 48.

24. Bbayibbili likutondeezya biyeni mbukuli kuyumu kuba muzyali?

24 Nkani eeyi iili muBbayibbili itondeezya mbukuli kuyumu kuba muzyali. Bazyali balakonzya kuba aabuyumu-yumu nikuba kuti baba aamwana uumaninide. Kuba muzyali munyika eeyi iizwide zintu zibi kulakonzya kupa kuti bazyali bakataazikane. Pesi mataata amamama balakonzya kuumbulizigwa kuti baziba kuti Bbayibbili lilaayubununa mapenzi ngibaswaana.

25, 26. Jesu wakabasandula biyeni bazyali bakwe, alubo kweelede kuti Josefa wakamvwa biyeni atala amajwi amwanaakwe?

25 Jesu wakalisyeede mutempele aawo mpaakali kulimvwa kali aafwiifwi aWisi wakujulu Jehova alubo kalikwiiya zyiingi atala anguwe. Wakasandula bazyali bakwe kuti: “Ani mwalikundiyandwiidaanzi? Tamuzi na kuti ndeelede kuba mung’anda yaTaata?”​—Lk. 2:49.

26 Zilaantanganana kuti Josefa wakali kukkala kaayeeya majwi aaya. Amwi nzyakaamba mwana ooyu zyakamupa mantukwe. Kwiinda zyoonse wakali wabeleka changuzu kuti ayiisye mwana ooyu wakujana kuti alimvwe oobo atala aJehova Leza. Chiindi Jesu naakaba mulombe, wakalizi mbabede ndeende ulaaluyando akaambo kanzila njaakali kumujataayo Josefa.

27. Nimataata, nguuli mulimu ngumupedwe, alubo nkamboonzi nimweelede kuyeeya chikozyano chaJosefa?

27 Nimataata, kwiinda mukuba aaluyando akukwabilila bana banu, mulakonzya kubagwasya kuziba kuti Jehova Leza nguWisi wakujulu ulaaluyando alubo ubakwabilila. Alubo kuti kamukkala aabana batali banu naakuti bakujana, amuyeeye chikozyano chaJosefa. Alubo mwana umwi awumwi amumubone kuti ulayandikana, mubagwasye kuti babe aabweenzinyina buli aafwiifwi aWisi wabo wakujulu, Jehova Leza.​Bala  Ba-efeso 6:4.

Josefa Wakazumanana Kulisimya

28, 29. (a) Majwi aajanika muli Lukka 2:51, 52 atondeezyaanzi atala aJosefa? (b) Josefa wakamugwasya biyeni mwanaakwe kuti azumanane kukomena mubusongo?

28 Bbayibbili talyaambuuli zintu zyiingi pe atala aJosefa. Pesi nzilyaamba ziyandikana loko. Tubala kuti Jesu “wakayinkilila kunembo kulibombya kulimbabo,” bazyali bakwe. Alubo tubala kuti “Jesu wakali kuya bukomena akuba aabusongo bwiingi alubo wakali kuyandwa aaLeza abantu.” (Bala Lukka 2:51, 52.) Majwi aaya atondeezyaanzi atala aJosefa? Atondeezya zintu zyiingi loko. Atuyiisya kuti Josefa wakayinkilila kunembo kazulwida mpuli yakwe nkaambo mwana ooyu wakatalikwe chibi wakali kubulemeka busilutwe bwakwe alubo wakayinkilila kunembo kalibombya kuli mbubo.

29 Alubo twiiya kuti Jesu wakayinkilila kunembo kalikukomena mubusongo. Josefa wakabeleka changuzu kuti mwana ooyo akomene munzila eeyo. Mumazuba aayo, kwakali kasimpi kachiindi kakali kuvuzya kubelesegwa aamaJuda. Nikuba mazubaano kachijanika. Kaamba kuti bantu banotede mbabo kupela bakonzya kuba basongo chachoonzyo kakuli basikuuzya bali mbuli babezi, balimi abafuzi “tabakonzyi pe kweeta bululami, akubeteka alubo tabajaniki pe aabambilwa twaambo.” Mukuya kwachiindi, Jesu wakazooyubununa mbukatagwasyi kasimpi aaka. Naakachili kalombe, wakali kuswiilila wisi ooyo wakujana wakali mubezi uulibombya naakali kumuyiisya atala azintu zibotu azitali kabotu mumeso aaJehova. Zili aantanganana kuti wakali kukkala kamuyiisya.

30. Josefa wakayisiila chikozyano chilibiyeni mitwe yampuli mazubaano?

30 Alubo tulakonzya kubona bumwi bukamboni butondeezya Josefa mbaakagwasya Jesu kuti akomene kabotu. Mbuli mwana wakakomezegwa munzila iilikabotu, Jesu wakakomena kali aamubili uusimide. Kuyungizya waawo, Josefa wakayiisya mwana ooyu kuti abe aaluzibo mumulimu wakwe wakubeza. Jesu taakazibinkene kuti mwana wamubezi luzutu pe, pesi wakazibinkene kuti “mubezi.” (Mk. 6:3) Nkinkaako, Josefa wakamuyiisya kabotu mwanaakwe. Munzila yabusongo mitwe yampuli itobelezya chikozyano chaJosefa kwiinda mukuyiisya bana imwi milimu kuti bazookonzye kulibelekela.

31. (a) Bukamboni butondeezya kuti Josefa wakafwa lili? (Langa  kabbokesi.) (b) Josefa wakatusiila chikozyano chilibiyeni nchitweelede kutobelezya?

31 Chiindi Bbayibbili nilyaambuula atala aJesu kali wabbabbatizigwa naakali waba aaminyaka iisika ku30, taakwe makani aambuula atala azyaJosefa pe. Bukamboni butondeezya kuti Mariya wakali waba mukamufu chiindi Jesu naakasaanguna mulimu wakwe wakukambawuka. (Langa Bbokesi liti “ Josefa Wakafwa Lili?”) Pesi Josefa nchikozyano chibotu loko chamuzyali wakali kukwabilila mpuli yakwe, kwiipa ziyandikana akuzumanana kulisimya kusikila kumamanino. Kufumbwa muzyali, mutwe wampuli naakuti muKkristu ulakonzya kutobelezya chikozyano chaJosefa.

a Muchiindi eecho, bantu bakasyomezyania kukwatana bakali kuboneka mbuli bantu bakwetene kale.

b “Nyenyeezi” eeyi teeyakali nyenyeezi mbuli zimwi nzitubona kujulu pe alubo teeyakatumwa aaLeza pe. Zilaantanganana kuti Saatani wakabelesya manguzu aayinda aabantu aaboneka, kali aamakanze mabi aakunyonyoona Jesu.

c Bbayibbili litondeezya aantanganana kuti “chitondeezyo chakwe chakusaanguna” chakachitika kali wabbabbatizigwa.​—Joh. 2:1-11.