1, 2. (a) Toñol liké li Ruth bo Naômi, ni njôghe ba nok. (b) Inyuki liké li Ruth bo Naômi li gwé bé nlélém njom?

RUTH bo Naômi ba yé ke ntôñ mu tegek mbok i Môab, het mbebi i nhôñ ni ngui. Nano ba yé botama, bôt iba ndigi ikété soso nkoñ. Hégda le Ruth a yé tehe lelaa yiiye yap i mbôñgôp, hala a ñunda le u u nkahal sude. A mbéñge nyôgôl wé, a badbaga too ngéda i nkolga bé inyu yap le ba bôdôl yéñ homa ba ntégbaha u. A ngwés Naômi ngandak, a yé ki bebee i boñ kii yosôna i mbéda inyu tééda nye loñge.

² Bo iba ba bééga nduña keñi. Hala a yé ngandak ñwii nano le Naômi a yé yik, ndi nano a ñee inyule a ntip nimis bon bé bôlôm iba: Malon bo Kilion. Yak Ruth a ñee inyule Malon nyen a bé nlô wé. Nye ni Naômi ba yé ke i nlélém homa, i tison i Bétléhém, nyoo i Israel. Ndi bo iba ba ta bé ke nyoo inyu nlélém jam. Naômi a yé témb i mbai yé, ndi Ruth a yé ke i homa a nyi bé. A yé yék lihaa jé, loñ yé ni bilem bi loñ yé gwobisôna, yak mop mé.​—Añ Ruth 1:3-6.

3. Mambe mandimbhe ma ga hôla bés i kôna hémle i Ruth?

³ Kii i ntinde muda nunu i boñ nya mahéñha i? Hee Ruth a’ lébna ngui inyu bôdôl niñ i mondo, ni tééda Naômi? Kiki d’a timbhe mambadga ma, d’a léba ngandak manjel inyu kôna hémle i ngond Môab le Ruth. (Béñge yak nkéñég matila le “ Man kaat nu a mbuma ñañ.”) Ndi di bôk ndugi di wan limbe jam li nlona bana bôda bo iba munu mbôñgô njel u nkena i Bétléhém.

4, 5. (a) Inyuki lihaa li Naômi li bi nyodi i Môab? (b) Mambe manoodana Naômi a bi boma i Môab?

⁴ Ruth a néñél i Môab, man loñ nu a yé i pes likôl i Tuye Nwoga. A yé homa nu a yé nyonok ni dikôa, ni ndék bie, yak ni minsôsôgô minkeñi. Libim li ngéda, hisi i minkoñ mi Môab hi nti bijek ngandak, yak ngéda himala hi njal hi bé i Israel. I  pot maliga, i njom i yon i mboñ le Ruth a yi Malon ni lihaa jé.​—Ruth 1:1.

⁵ Njal i bé i Israel, i tinde nlôm Naômi le Élimelek, i yoñ makidik le nye ni nwaa wé ni bon bé bôlôm iba, ba nyodi i loñ yap inyu ke niñ kiki bakén i loñ i Môab. Bebeg le liké jap li bi lona bo manoodana mu hémle yap, inyule Lôk Israel i bé lama ke inyu bégés Yéhôva hiki ngéda i homa a bi pohol. (Ndiimba Mbén 16:16, 17) Naômi a bi boñ biliya i tééda hémle i ngui. Ndi ngéda nlô wé a bi wo, a bi nok njôghe iloo héga.​—Ruth 1:2, 3.

6, 7. (a) Inyuki hala a nlama tééñga Naômi ngéda bon bé bôlôm ba mbii bingond bi Môab? (b) Inyuki di nla kal le Naômi a nti bés loñge ndémbél mu maada mé lôñni bakia bé?

⁶ I mbus ngéda, bon bôlôm ba Naômi ba mbii bingond bi Môab. Ibabé pééna, hala a nkônde nôgha Naômi ndutu. (Ruth 1:4) A nyi le Abraham, sôgôlsôgôl wé, a bi boñ biliya bi ngui inyu boñ le man wé munlôm Isak, a yoñ nwaa ikété litén jé, li li bé gwélél Yéhôva. (Bibôdle 24:3, 4) I mbus ngéda, Mbén i Môsé i bi béhe Lôk Israel le ba nwas bañ le bon bôlôm ni bon bôda bap ba biina ni bakén ba bôt, tiga le ba ôt litén li Djob i bégés bisat.​—Ndiimba Mbén 7:3, 4.

⁷ Ndi to hala, Malon bo Kilion ba mbii bingond bi Môab. To ibale hala a bi bébél nye tole a tééñga nye, ibabé pééna, Naômi a mboñ kii yosôna a nla inyu unda bakia bé, Ruth bo Orpa, loñge yé ñem ni gwéha yé. Bebeg a gwé botñem le kel yada, yak bo ba ga yila bagwélél ba Yéhôva kiki nye. To i ba yaga lelaa, Ruth bo Orpa ba ngwés Naômi iloo héga. Maada map malam ma nhôla bo ngéda ndutu i nkwél bo. Iloo yaga le i njohok bôda ini i ngwal bon, i bi yila biyik.​—Ruth 1:5.

8. Kii i ntinde Ruth i kôôge bebee ni Yéhôva?

⁸ Baa biniigana Ruth a nkôs ni njel base yé, bi nkôôba nye i nihbe nya mandutu i? I yé bés ndutu i hémle nya jam i. Bôt ba Môab ba mbégés ngandak mop, li bisu li yé Kémôs. (Ñanga bôt 21:29) I mpôôna le likôp matjél ni mam mabe mape kiki bo i ti bisesema bi boñge, bi bé tôl ha ngéda i, ikété base i bôt ba Môab. Mam momasôna Malon tole Naômi ba bi niiga Ruth inyu Yéhôva, Djob li gwéha ni li loñgeñem li Lôk Israel, ma nlama hélés nye iloo héga. Yéhôva a ntét bé i bôt a ñane, ndi a ñéga bo ni gwéha. (Añ Ndiimba Mbén 6:5.) I mbus nyemb i nlô wé, bebeg le Ruth a nkônde kôôge bebee ni Naômi, kayéle a ñemble mañ muda unu, u u niiga nye i yi Nyambe nu ngui yosôna le Yéhôva, i yi maboñok mé ma mbuma ñañ, ni manjel ma gwéha a ngwélél inyu kena litén jé.

9-11. (a) Mambe makidik Naômi, Ruth bo Orpa ba nyoñ? (b) Bimbe biniigana di nla ôt mu mandutu ma bi kwél Naômi, Ruth ni Orpa?

 ⁹ Naômi a ngwés a nok mañwin ma loñ yé. Kel yada, a nok, bebeg ni njel mut nyuñga, le i njal i bé i Israel, i mal. Yéhôva a nyoñ ngéda ni litén jé. Bétléhém a ntémb a yila “ndap i koga,” ndik kiki jôl jé li nkobla. Naômi a nyoñ makidik i témb i loñ yé.​—Ruth 1:6.

¹⁰ Ruth bo Orpa b’a boñ lelaa? (Ruth 1:7) Manoodana ma nkônde lédés maada ma yé ipôla yap. Ndi i nene le, loñgeñem i Naômi ni hémle yé i ngui inyu Yéhôva, bi ntihba Ruth tôbôtôbô. Nano, bini biyik bi bôda gwo baa bi yé yoñ njel i nkena bo i Yuda.

¹¹ Ñañ u Ruth u nhôñlaha bés le mandutu ni bikuu bi nkwél biloñge bi bôt ni bibéba bi bôt. (Ñañal 9:2, 11) Hala a ñunda ki bés le, ibale di mboma ndutu i i nloo bés ngui, i yé bés loñge jam le di toñ hogbe ipañ bilôk bikéé bipe, téntén bi bi ngwés Yéhôva.​—Bingéngén 17:17.

12, 13. (a) Inyuki Naômi a ngwés le Ruth bo Orpa ba ntémb i loñ yap? (b) Lelaa bana boñge bôda ba ntimbhe ndugi nye?

¹² Kiki bini biyik bi bôda gwo baa bi yé ke munu njel, kilôméta i mbus kilôméta, nduña ipe i mbôdôl lo Naômi i ño. A yé hoñol boñge bôda ba yé nye ipañ, a hoñlak ki gwéha ba bi unda nye ni bon bé bôlôm. A ngwés bé kônde bo mbegee yo ki yo. Ibale ba nyodi i loñ yap inyu noñ nye, lelaa a’ boñ inyu tééda bo loñge i Bétléhém?

¹³ Sôk i nsôk, Naômi a nyibil nyo wé, a kal bo le: “Ken-ga, hi wada a témb i ndap i nyañ. Yéhôva a unda bé loñgeñem kiki bé ni bi unda bawoga yo, yak ni me ki.” A ti ki bo botñem le Yéhôva a’ sayap bo, a ti ki bo balôm bape, ni niñ i mondo. Ha nyen Bibel i nkal le: “Ni nye a sos [tole a sambla] bo, ni bo ba bédés kiñ i ngii, ba ee.” I ta bé bés ndutu i nok inyuki Ruth bo Orpa ba nlôôha gwés Naômi, muda nu a ntôñ bôt bape, a undga  ki bo loñgeñem. Ndi bo iba ba neebe bé, ba kal le: “Heni, bés ni we di ntémb lôñ yak bôt boñ.”​—Ruth 1:8-10.

14, 15. (a) Orpa a ntémb yak njee? (b) Lelaa Naômi a noode tinde Ruth i témb i loñ yé?

¹⁴ Ndi Naômi a mpala bé neebe i jam li. A ntoñle bo ni makénd le a nla yaga bé bôñôl bo jam jo ki jo i Israel, inyule a gwé ha bé munlôm a ntééda nye, to bon bôlôm ba ba nla bii bo. A nkal ki bo le a gwé bé to botñem le mam ma nla héñha kel yada. A ntoñle bo le kiki a nla bé tééda bo, hala a ntééñga nye iloo héga. Bibuk Naômi a ngwélél bi ntihba ñem u Orpa, kayéle a nsôk a huu i mbai yé. A bé yi le nyoo mbai yé i Môab, nyañ ni lihaa jé, ba mbem nye. A bé nôgda toi le i yé nye nseñ le a témb i Môab. Inyu hala nyen ñem wé u ñét ngéda a nsambla Naômi, a tjôla nye. I mbus, a témb i loñ yé.​—Ruth 1:11-14.

¹⁵ Baa Ruth nye a mboñ laa? Bibañga bi Naômi bi mbéñge yak nye. Bibel i nkal le: “Ndi Ruth a adbe ndigi nye.” Bebeg le ngéda Naômi a ntémb a bôdôl ke, ha nyen a nléba le Ruth a ngi noñok nye. Jon a nleñ nye le: “Nun-ki mbala yoñ i ntémb yak bôt bé, ni mop mé; témbék, noñ mbala yoñ.” (Ruth 1:15, MN) Bibañga bi Naômi bi nyelene bés jam li tôbôtôbô. Orpa a ntémb ndik bé yak bôt bé, ndi a ntémb ki yak “mop mé.” A yé maséé i gwélél Kémôs ni mop ma bitembee mape. Baa hala nyen yak Ruth a nôgda?

16-18. (a) Lelaa Ruth a ñunda le a yé muda nu a ntéñbe i gwés? (b) Kii ndémbél i Ruth i niiga bés inyu lem i téñbe i unda gwéha? (Béñge yak bititii bi bana bôda bo iba.)

¹⁶ Nano, Ruth bo Naômi ba yé botama munu njel, Ruth a ntibil yaga yi jam a ngwés boñ. A gwé ngandak gwéha inyu  Naômi, ni inyu Nyambe nu nyôgôl wé. Ha nyen Ruth a nkal nye le: “U ntinde bañ me le me yék we, me témb ni mbus, le me noñ ha bé me we; inyule to hee u nke, yak me m’a ke; homa u nyén, yak me m’a yén ha; bôt boñ b’a ba bôt bem, yak Nyambe woñ ki Nyambe wem. Homa w’a wél, yak me m’a wél ha, nyoo ki nyen m’a jubna. Yéhôva a boñ me to laa yaga, a kônde ki mam mape i ngii, ibale jam jo ki jo li mbagal me ni we, handugi nyemb.”​—Ruth 1:16, 17.

¹⁷ Bibuk Ruth a ngwélél bi gwé ngui ngandak, kayéle hala a yé jam kiki bo 3 000 ñwii i len ini le bôt ba ngwélél gwo. Bi ntibil yaga yelene bés lem ilam i tôbôtôbô: Ndéñbe i unda gwéha. Gwéha i Ruth i gwé ngui ngandak, kayéle a ntéñbe ni Naômi to hee homa a nke. Ndik nyemb yotama yon i nla bagal bo. Litén li Naômi l’a yila litén li Ruth, inyule a yé bebee i tjôô mam momasôna a nyék i Môab, i tjôô yak mop map ma bitembee. Ruth a yé mahéñha ni Orpa, inyule a bi kal ni ñem wé wonsôna le a ngwés le Nyambe nu Naômi le Yéhôva a yila yak Nyambe wé. *

¹⁸ Nano, ba yé ke ni bisu, bo iba ndigi mu mbôñgô njel u nkena bo i Bétléhém. I nene le liké jap li nyoñ bo sonde yada. Loñge jam i yé le kiki ba yé kiha ntôñ, ba ntina hogbe inyu nihbe ndutu yap.

19. Lelaa di nla kôna ndémbél i Ruth i unda gwéha ikété lihaa jés, mu maada més ni mawanda més, yak ni ikété likoda?

¹⁹ Mandutu ma nhañ bé munu nkoñ isi unu. Bibel i nsébél ngéda yés le ‘dilo di nsôk di di yé nledek kiyaga.’ Jon di mboma mintén ni mintén mi mandutu, ni njiiha. (2 Timôtéô 3:1) Inyu hala nyen, lem ilam Ruth a bééna i nlôôha ba nseñ i len ini. Ndéñbe i gwéha i yé gwéha i i ntéñbe ni ngim jam ibabé i nwas jo. I ntjél tjôô jam li, i ntinde ki mut i boñ loñge munu béba nkoñ isi unu. Di gwé ngôñ ni lem ini ikété libii, mu maada més ni bôt ba lihaa, yak ni mawanda més, ni ikété likoda li bikristen. (Añ 1 Yôhanes 4:7, 8, 20.) Kiki di mboñ biliya i bana ntén gwéha u, di nkôna ndémbél i nlôôha lam Ruth a nyigle bés.

20-22. (a) Lelaa niñ i Naômi i Môab i bi héñha nye? (b) Kii Naômi a nhoñol inyu mandutu mé? (Béñge yak Yakôbô 1:13.)

²⁰ I yé maliga le i pot ni nyo le di ntéñbe i unda gwéha li yé jam jada, ndi i unda toi hala ikété minson nwés li yé jam  lipe. Ruth a ngwé njel i unda le a ntéñbe i gwés, ha Naômi nyetama bé, ndi yak i Djob a mpohol i gwélél le Yéhôva.

²¹ Bana bôda bo iba ba nsôk ba mpam i Bétléhém, nu a yé mbai i i yé i nwelmbok i Yérusalem, i bak ki haa ni Yérusalem jam kiki bo 10 kilôméta. I nene le Naômi ni lihaa jé ba yé mintôô mi bôt mu mbai i. Jon mbok yosôna i nyiñgha ngéda bôt ba nok le Naômi a ntémb i mbai yé. Bôda ba nlo, ba béñgege nye, ba badbaga le: “Baa Naômi nunu?” Ibabé pééna, ngéda a ntégbaha i Môab i nhéñha nye kiyaga. Su wé ni libak jé bi ñunda toi le mandutu ma ngandak ñwii, ma nsoo nye munu nyuu.​—Ruth 1:19.

²² Naômi a nyelene minlômbi nwé mi bôt ba libôga ni lihaa jé lelaa niñ i bi yik lôlôl nye. A nhoñol yak le ba nlama ha bé sébél nye le Naômi, nu a nkobla le “bilama gwem,” ndi ba nlama sébél nye le Mara, nu a nkobla le “Lilôli.” Kinje ngoo inyu Naômi! Kiki Hiôb, yak nye a nhoñol le Yéhôva Djob nyen a mboñ le a nok ndutu.​—Ruth 1:20, 21; Hiôb 2:10; 13:24-26.

23. (a) Kii Ruth a mbôdôl hoñol? (b) Bimbe bitelbene Mbén i Môsé i nyoñ inyu diyeyeba? (Béñge yak ndoñi isi lipep.)

²³ Nano le bana bôda bo iba ba mbôdôl niñ i Bétléhém, Ruth a yé hoñol lelaa a nla tééda Naômi, a tôñôk ki nyemede i nya i kôli. A nigil le i Mbén Yéhôva a bi ti litén jé Israel, i gwé bitelbene bi gwéha inyu diyeyeba. Diyeyeba di bé kunde i ke i nwom ngéda mabumbul, inyu toohe ni kot blé i nyégle i mbus babumbul, ni i blé i nañ i mapañ ma nwom. *​—Lôk Lévi 19:9, 10; Ndiimba Mbén 24:19-21.

24, 25. (a) Kii Ruth a mboñ ngéda a nkôhna bisai i kwo ikété nwom mi Bôas? (b) Lelaa bôlô i toohe i yé?

²⁴ Di yé i ngéda mabumbul ma blé, i sôñ matôp (sôñ ina), inoñnaga ni kalénda yés. Ruth a nke inyu tehe to njee a nti nye kunde i toohe i wom wé. A gwé bisai i kwo i wom u mut wada nu ba nsébél le Bôas. A yé  ngwañgwañ mut, a ban-ga ngandak disi, a yé ki ikété lihaa ni Élimelek, nlôm Naômi nu a bi wo. To hala kiki Mbén i nti nye kunde i toohe, Ruth a nyoñ bé hala kiki jam li yé nye kunde. Jon a mbat mañge munlôm nu a yé ñénél babumbul, le a ti nye kunde i sal. A nti nye kunde. Ibabé i lep ngéda, Ruth a mbôdôl sal.​—Ruth 1:22–2:3, 7.

²⁵ Hégda ki Ruth a ntoohe i mbus babumbul. Mu kiki ba nkit blé ni dikéñ ba bé gwélél ha ngéda i, a nyondop inyu bada i blé i nkwo, tole i ba nkôôba yék. I mbus, a nkot yo, a kañ mimbom, ndi a kena nwo i homa a nla bép nwo inyu boñ le a pémés minso. Bôlô ini i nyoñ ngéda. Kiki kel i ntagbe, hala nyen i bôlô i, i nwéhana. Ndi Ruth a gwé mban! A nsal, a telbak ndik ndék manut inyu sas biibe i nkuli i mbom yé, ni inyu je ndék yom nyoo i “ndap,” bebeg lap ba nkôôbana bôt ba nson inyu ti bo yiiye.

26, 27. (a) Umbe ntén mut Bôas a yé? (b) Lelaa a ntôñ Ruth?

²⁶ Ibabé pééna, Ruth a nyi bé, a mbem bé to le ngim mut y’a yimbe nye. Ndi mut wada a nyimbe nye. Bôas a ntehe nye, a bat ñane bôt bé ba bôlô le, njee nu. Bebeg le bahogi ikété bôt ba bôlô ba Bôas, ba nsélél nye ndik inyu kel yada, tole ba yé bakén ba bôt. Ndi kiki a yé mut hémle, Bôas a nyéga bobasôna ni bini bibuk le: “Yéhôva a ba ni bé.” Yak bo ba ntimbhe nye ni minlélém mi bibuk. Unu nhôôlak mut i pes mbuu, u mbôdôl tôñ Ruth kiki isañ a nla tôñ ngond yé.​—Ruth 2:4-7.

²⁷ Bôas a nsébél Ruth le “a ngond yem,” a nti Ruth maéba  le a ke ni bisu i toohe ikété nwom nwé. A kal ki nye le, a yén bebee ni dingonda di ndap yé, kayéle hala a kéñ bôt ba bôlô njel i tééñga nye. A nyoñ ki bitelbene i ti nye bijek. (Añ Ruth 2:8, 9, 14.) Ndi iloo mam mana momasôna, a nyéñ bégés Ruth, ni ti nye makénd. Lelaa?

28, 29. (a) Imbe mbôgi Ruth a gwé? (b) Lelaa yak we u nla yilha Yéhôva lisolbene joñ kiki Ruth?

²⁸ Ngéda Ruth a mbat Bôas kii a mboñ, nye nu a yé kén muda, inyu kôhna i nya maleege malam i, Bôas a ntimbhe nye le a nok i mam momasôna a mboñ inyu nyôgôl wé Naômi. I nene le Naômi a bi bégés Ruth i bisu bi bôda ba Bétléhém, kayéle yak Bôas a nok jam li. Bôas a nyi ki le Ruth a nyila ngwélél Yéhôva, jon a nkal nye le: “Yéhôva a timbhe we inyu nson woñ, yak nsaa u yôni ki, u tina we ni Yéhôva, Nyambe nu Israel, mu kiki u bi jôp i nyeni i solop isi bipapai gwé.”​—Ruth 2:12.

²⁹ Kinje makénd Ruth a nkôhna i ngéda a nok bibañga bi! A nyoñ yaga makidik i solop isi bipapai bi Yéhôva Djob, ndik kiki man hinuni a nyéñ lisolbene isi bipapai bi bagwal bé ba ba nsôñ nye. Ruth a nti Bôas mayéga inyule a mpôdôs nye nya i nti ñem wé hogbe. I mbus, a nkônde sal letee kôkôa i kwo.​—Ruth 2:13, 17.

30, 31. Imbe ndémbél i muda bôlô, muda a nyi ti mayéga, ni muda a ntéñbe i unda gwéha Ruth a nyigle bés?

³⁰ Hémle i Ruth i yé ndémbél ilam inyu bés bobasôna ba di njo ni manoodana munu i nledek ngéda unu. A bi hoñol bé le bôt ba yé nyéksaga i hôla nye, jon a bé maséé ni hiki jam a bé kôhna. A bé wo bé nyuu i tégbaha ntandaa ngéda inyu sal ni inyu tééda nyôgôl wé, to hala kiki bôlô ini i mbat suhulnyu. A bi neebe, a gwélél ki maéba ba bi ti nye inyu sal i loñge homa ni biloñge bi bôt. Ndi jam li nlôôha mahee li yé le, kekikel a bi hôya bé njee a yé bañga yé lisolbene: Isañ nu a nsôñ nye le Yéhôva Djob.

³¹ Ibale di ñunda le kiki Ruth di yé bôt ba ba ntéñbe i unda gwéha, di noñok ndémbél yé i suhulnyu, di bak ki bôt ba bôlô ni ba ba nyi ti mayéga, d’a tehe toi le hémle yés i nyila bañga ndémbél inyu bôt bape. Ndi lelaa Yéhôva a bi tééda Ruth bo Naômi? D’a timbhe mbadga i mu yigil i noñ.