No bagsak kad Mathematics, ompan isipen mon kaukolan mo labat so manaral ya maong. No agka ni marunong ya maong ed sports, ompan isipen mon kaukolan mo labat so manpraktis lan manpraktis. Balet diad sayan duaran situasyon, ompan say kaukolan mon talaga et suston ugip. Amtaen no akin.

•  Akin ya kaukolan moy onugip?

•  Akin et agka makaugip?

•  Antoy gawaen mo pian susto so ugip mo?

•  Say ibabaga na arum ya kabataan

 Ibabaga na saray doktor ya kaukolan na saray tinedyer so onugip na 8 anggad 10 oras kada labi. Akin ya importante so suston ugip?

•   Ontulong so ugip pian mas ondunong ka. Say iyugip et ibabaga dan “panangan na utek.” Ontulong itan pian mas ondunong ka ed eskuelaan, sports, tan ed panisip na solusyon ed problema.

•   Ontulong so ugip pian ondakep so agew tan mood mo. Saramay totoo ya kulang na ugip et mas mipepetang so ulo ra, mainomay day onermen tan na-depress, tan mairap iran pibagayan.

•   Ontulong so ugip pian naiwasan so aksidente. Ipapanengneng na impanaral ed saray drayber diad United States ya saramay manedad na 16 anggad 24 et “ngalngali duaran beses ya mas mantemeg ira antis iran abangga” no ikompara ed saray drayber ya mantaon na 40 anggad 59.

•   Ontulong so ugip pian mas maksil so laman mo. Makakatulong so iyugip pian napansiansia tan naapiger na laman iray selula, tissue, tan ulat mo. Mas onmelag so tsansa ya ontaba kan maong, na-diabetes, odino na-stroke.

 Anggano dakel so balibalin epekto na iyugip, dakdakel nin siansia ya tinedyer so agmakakaugip na susto. Singa bilang, onia so imbaga na 16-años ya si Elaine:

 “Tinepetan nen Madam mi so interon klase no anton oras kami onuugip. Dakel so angibaga ya alas-2 na palbangon. Wala ray alas-5 na kabuasan. Saksakey labat so angibaga na 9:30 na labi.”

 Anto ray makakaisturbo ed iyugip mo?

 Kakaaro. “Mainomay so manpuyat tan dakel so nasayang ya oras, lalo la no onakar kami ray kakaarok no labi.”​—Pamela.

 Responsabilidad. “Labalabay koy onugip, balet amayamay so kailangan kon gawaen.”​—Ana.

 Gadyet. “Cellphone ak lan cellphone, kanian napupuyat ak. Agko naikbanan anggano akadukol ak la.”​—Anisa.

•   Amtaen no panon kaimportante ed sika so iyugip. Ibabaga na Biblia: “Mas maong ni daiset a painawa nen say alablabas a panagkimey tan panguusil ed dagem.” (Eclesiastes 4:6) Kaukolan mon talagay suston ugip. No kulang kay ugip, apektado so kualidad na kimey mo tan agmo lanlamang na-enjoy so manrelaks.

•   Amtaen so manunan rason no akin ya kulang kay ugip. Singa bilang, kasin napupuyat ka no kaibam iray kakaarom? Kasin tambak lay homework tan kimey mod abung? Kasin pupuyaten odino babangonen ka na cellphone mo?

 Isipen: Sulit so pansagpot mo pian nalabanan mo so manunan rason no akin ya napupuyat ka. “Saray plano na makuli et seguradon ontalona [o makagunggona],” so ibabaga na Proverbio 21:5.

 Siempre, nanduruma so situasyon na kada too. Singa bilang, wala ray arum ya manpapainawa na antikey no ngarem pian balibali kuno so ugip da no labi. Pero say arum et agmakaugip na labi no ontan so gawaen da. Kanian amtaen no antoy mas OK ed sika. Makatulong ed sika irayan suhestion:

•   Dapat ya walay oras ya relaks lay laman mo. No relaks lay laman mo antis kan onugip, mas makaugip kan tampol.

   “Mas maabig no masakbay ka lan nasumpal ed saray kimey mod abung tan arum ni ran responsabilidad, ta pian anggapo lay isipen mo antis kan onugip.”​—Maria.

•   Manggawa na positibon paraan. Imbes ya manpakontrol kad situasyon mo, kontrol moy eskedyul mo pian makaugip kay duga.

   “Kaukolan koy onugip na ag-onabeba ed waloran oras kada labi. Kanian no kailangan koy ombangon na mas masakbay, manbibilang ak pian amtak no anton oras ak onugip.”​—Vincent.

•   Gawaen ya apasakey so oras na kakaugip mo. Amta na laman mo so oras na kakaugip mo, basta ipasal mo itan. Ibabaga na saray doktor ya kaukolan ya apasakey so oras na kakaugip tan kababangon. Subok mod sakey bulan pian nanengneng mo ya balibali iya parad laman mo.

   “No parepareho so oras na kakaugip mo kada labi, mas marakep so ibangon mo kaimbuasan. Makatulong itan pian nagawaan mon maayos iray kimey mo.”​—Jared.

•   Magmaliw ya balanse ed pipiulop mod kakaarom. Ibabaga na Biblia ya nepeg tayon “balanse ed saray kagagawa” tayo, kaiba lay panagrelaks.—1 Timoteo 3:2, 11, paimanod leksab.

   “Kailangan kon bawasan so kakaakar ko no labi. Ta no andi, naisakripisyok so ugip ko!”​—Rebecca.

•   “Paugip” mo met so cellphone mo. Manga sakey oras antis kan onugip, iwasan mo lay man-Internet odino man-text ed saray kakaarom no lablabi la. Diad tua, ibabaga na saray eksperto ya mas nairapan kan onugip lapud liwawa na cellphone, TV, o tablet.

   “Say amta na totoo, available ka ya lanang. Kanian dapat mon iyarawi so cellphone mo pian makaugip kay susto.”​—Julissa.