1, 2. (a) Lombolola ungende Ruti la Naomi va linga, kuenda esumuo va kala lalio. (b) Ungende wa Ruti wa litepele ndati lowu wa Naomi?

 RUTI wa lingila ungende kumosi la Naomi vetapalo li pita vanyãla o ko Moavi. Ovo va linga ungende waco lika liavo. Omo ca kala ale oñolosi, citava okuti Ruti wa vanja ku ndatembo yaye loku sokolola apa va laikele oku lala. Eye wa solele calua Naomi, kuenje wa yonguile oku linga cosi a tẽla oco o kuatise.

² Kavali kavo va sumuĩle calua. Naomi wa kala ale ocimbumba vokuenda kuanyamo amue, noke wa pesela omãla vaye vavali valume, Kiliyone la Maheloni kolofa. Ruti layevo wa sumuĩle, omo liolofa viulume waye Maheloni. Eye kumue la Naomi va kala oku enda vimbo limuamue lio Beteleme, ko Isareli. Pole, kua kala ocina cimue ca litepele vungende va linga. Naomi wa kala oku tiukila kofeka yaye. Puãi Ruti, wa kala oku enda kofeka yimue ka kũlĩhĩle momo, wa siapo vangandiaye, ofeka a citiwila, ovituwa viavo, oku kongelamo olosuku viaye.—Tanga  Ruti 1:3-6.

3. Apulilo api okuti atambululo aco, a tu kuatisa oku setukula ekolelo lia Ruti?

³ Nye ca vetiya ufeko umue oku linga apongoloko awa? Pi Ruti a ponduile oku sanga ongusu yoku fetika omuenyo wokaliye kuenda oku tata Naomi? Oku kũlĩha atambululo kapulilo ava, ci tu kuatisa oku setukula ekolelo lia Ruti una wa kala u Moavi. (Talavo okakasia losapi, “Ocikuata Citito Cumesele.”) Tete, tu konomuisi eci ca vetiya akãi vaco vavali oku linga ungende wa lepa woku enda ko Beteleme.

4, 5. (a) Momo lie epata lia Naomi lia ilukilile kofeka yo Moavi? (b) Ovitangi vipi Naomi a liyaka lavio ko Moavi?

⁴ Ruti wa kulila ko Moavi, ofeka yimue yitito ya kala kutundilo Wokalunga Kõha. Ofeka yaco, ya kuata anyãla alua, kuenda akungu anene. ‘Ofeka yo Moavi’ ya imaima okulia kualua, ndaño kotembo yina va Isareli va kala onjala. Eli olio esunga lieci Ruti a kũlĩhĩla Maheloni kumue lepata liaye.—Ruti 1:1.

⁵ Omo okuti vofeka yo Isareli mua kala onjala yalua, Elimeleke ulume wa Naomi, kumue lepata liaye va kala ovingendeleyi vofeka yo Moavi. Citava okuti ka ca lelukile kokuavo oku linga epongoloko liaco, momo va Isareli va sukilile oku fendelela vocitumãlo ci kola ca nõliwile la Yehova. (Esin. 16:16, 17) Naomi wa amamako oku pamisa ekolelo liaye. Pole, wa sumuĩle calua omo liolofa viulume waye.—Ruti 1:2, 3.

6, 7. (a) Momo lie Naomi a sumuila eci omãla vaye va kuela akãi vo ko Moavi? (b) Momo lie elinga lia Naomi lioku tata ciwa olondatembo viaye li pandiyiwila?

⁶ Citava okuti, Naomi wa sumuĩle calua eci omãla vaye va kuela akãi vo ko Moavi. (Ruti 1:4) Eye wa kũlĩhĩle okuti, Avirahama, pakulu ya va Isareli, wa sokiya ungende unene oco a sandiliye omunu umue pokati ka vangandiaye okuti, ufendeli wa Yehova oco a likuele lomõlaye Isake. (Efet. 24:3, 4) Noke, Ocihandeleko ca eciwile ku Mose, ca lunguile va Isareli, okuti ka ci tava omãla valume lomãla vakãi va likuela lovingendeleyi, sanga va va vetiyila koku fendela oviteka.—Esin. 7:3, 4.

⁷ Maheloni la Kiliyone va kuelele akãi vo ko Moavi. Ndaño Naomi wa sumuĩle, pole wa lekisa ohenda locisola kolondatembo viaye Ruti la Arape. Pamue wa lavokaile okuti va ka linga afendeli va Yehova. Ruti la Arape, va solelevo Naomi. Kuenje, eci va pita lepese, ukamba wa kala pokati kavo, wa va kuatisa calua. Osimbu akãi vaco ka va citile omãla, kavali kavo va linga ovimbumba.—Ruti 1:5.

8. Nye ca vetiya Ruti oku amela ku Yehova?

⁸ Elongiso Ruti a tambula vetavo liaye lio pongiyila hẽ oku liyaka lovitangi? Pamue sio. Va Moavi va kala afendeli volosuku vialua okuti, yimue pokati kavio Kemosi. (Ate. 21:29) Citavavo okuti efendelo lia va Moavi lia enda oku vetiya ungangala lovina vikuavo via siatele koloneke viaco, ndeci oku lumba omãla. Ovina evi, via litepele calua leci Ruti a lilongisa ku Maheloni la Naomi catiamẽla kocisola kuenda ohenda ya Yehova, Suku ya va Isareli. Uviali wa Yehova wocisola, ha wungangalako. (Tanga Esinumuĩlo 6:5.) Citava okuti omo liepese, Ruti wa likakatela calua ku Naomi, kuenda wa yevelela ciwa ovina a popia viatiamẽla ku Yehova, Suku ukuonenewosi, koviluvo viaye vi komohĩsa, kocisola caye, kuenda kohenda a siata oku lekisa poku linalisa lafendeli vaye.

9-11. (a) Onjila yipi Naomi la Ruti, kuenda Arape va nõla? (b) Ovitangi Naomi, Ruti kuenda Arape va pita lavio vi tu longisa nye?

⁹ Naomi wa yonguile oku yeva asapulo o kofeka yaye. Pamue omunu umue ukualomĩlu wo sapuilile hati, onjala ko Isareli ya pita. Yehova wa sumũluĩsa vali afendeli vaye. Otembo yaco o Beteleme ya kala oku tẽlisa elomboloko lionduko yaco okuti, “Ofeka yokulia.” Kuenje, Naomi wa ñolapo oku tiukila konjo.—Ruti 1:6.

¹⁰ Nye Ruti la Arape va sukilile oku linga? (Ruti 1:7) Osimbu va kala lesumuo ukamba wavo la Naomi wa li vokiyile calua. Citava okuti Ruti wa pamisa vali calua ukamba waye la Naomi, kuenda ekolelo a kuatela Yehova. Katatu kavo va fetika oku linga ungende woku enda ko Yuda.

¹¹ Ulandu wa Ruti u tu longisa okuti, ovitangi lepese, vi pondola oku pita lomanu vosi, ci kale ava vawa, ale olondingaĩvi. (Uku. 9:2, 11) Ulandu waco u lekisa okuti, eci tu pita locitangi cimue, tu sukila oku sandiliya elembeleko komanu vakuavo, ca piãla enene omanu vana va kolela Yehova, Suku ya Naomi.—Olosap. 17:17.

12, 13. Momo lie Naomi a sapuilila Ruti la Arape oco va tiukile kimbo liavo, okuti ka vo kuama vali, kuenda akãi vaco tete vo tambulula ndati?

¹² Noke yoku linga ungende walua, Naomi wa fetika oku kuata esakalalo likuavo. Wa sokolola akãi vavali amalẽhe va kala ponele yaye, ocisola va lekisa kokuaye, kuenda komãla vaye valume. Eye ka yonguile okuti o kala vali ocilemo kokuavo. Momo nda akãi vaco va silepo ofeka yavo okuti va enda laye toke ko Beteleme, ekuatiso lie nda Naomi a eca kakãi vaco?

¹³ Noke Naomi wa va sapuila hati: ‘Kuendi tiukili, omunu lomunu a tiukile konjo ya inaye. Yehova o lingi ohenda ndeyi wa lingili kuava va fa, leyi wa ndingili.’ Eye wa popiavo okuti, Yehova o ka va sumũlũisa okuti va kuela vali, ha va kuata omuenyo wokaliye. Ulandu waco u popia hati: “Wa va sipula, kuenje ovo va kaluka loku lila.” Ca leluka oku limbuka esunga lieci Ruti la Arape va lekisila ocisola ca piãla ku Naomi, omo wa kala ukuotima wa sunguluka. Kuenje, kavali kavo vo lipilikila vati: “Oco hacoko, Tu enda love ku vangandiove.”—Ruti 1:8-10.

14, 15. (a) Pi Arape a tiukilile? (b) Naomi wa seteka ndati oku tavisa Ruti oco a tiukilevo?

¹⁴ Naomi ka yonguile oku tava. Kuenje, wa popia lavo hati, ka tẽla oku va lingila vali ocina cimue ko Isareli, momo ka kuatele omãla oco va likuele lavo, kuenda ka kaile lelavoko liokuti ovina vi ka pongoloka. Eye wa lekisa okuti ka tẽla oku va tata momo ka kuete vali olohõlo vioku va kuatisa. Arape wa tava kolondaka viaco. Eye wa kuata vangandiaye ko Moavi, la inaye, kuenda onjo yaye. Kokuaye oku siala ko Moavi, ca sungulukile. Kuenje, wa sipula Naomi lesumuo lialua, kuenda wa tiukila kimbo liavo.—Ruti 1:11-14.

¹⁵ Nye ci popiwa ku Ruti? Olondaka via Naomi via kuatelevo esilivilo ku Ruti. Pole, ulandu waco u popia ndoco: “Ruti puãi wa lamẽlela.” Citava okuti vepuluvi liaco, Naomi wa kala ale oku enda kuenje, wa limbuka okuti Ruti u kuãi. Omo liaco, wo sapuila hati: “Ota, huvove wa tiukila kuvangandiaye kuenda kolosuku viaye. Lovevo, kuama huvove.” (Ruti 1:15) Olondaka via Naomi vi situlula ocina cimue ci kuete esilivilo ku vakuakutanga. Arape wa tiukila ku vangandiaye kuenda “kolosuku viaye” oku fendela Kemosi kuenda olosuku vikuavo viesanda. Oco hẽ Ruti wa kala ndati?

16-18. (a) Ruti wa lekisa ndati ocisola cocili? (b) Nye tu lilongisa kulandu wa Ruti watiamẽla koku lekisa ocisola cocili? (Tala ociluvialuvia cakãi vavali.)

¹⁶ Eci Ruti a mõla Naomi vetapalo lio vekalasoko ka kuatele vali atatahãi. Utima waye wa vetiyiwa locisola a kuatela Naomi kuenda Suku una eye a kala oku fendela. Omo liaco, Ruti wa popia hati : “Ku ka ñisike oku ku siapo okuti ndi liwekapo oku ku kuama, momo oku wenda lamevo haiko ngenda, oku o ka sikĩla haiko ndi ka sikĩlavo. Omanu vove va ka linga omanu vange, Suku yene o ka lingavo Suku yange. O ku o fila lamevo haiko a fila, haiko muẽle ñendiwa. Yehova a ci niuwile loku vandekako vali nda hakufako lika ku nepisa love.”—Ruti 1:16, 17.

¹⁷ Olondaka Ruti a popia ndeti, vi komõhisa calua. Ulandu waco wa siata oku sandekiwa koloneke vilo, noke yeci ci pitahãla 3.000 kanyamo. Ulandu waco u situlula ocisola cocili eye a kuata. Ruti wa lekisa ocisola cocili momo wa nõlelepo oku enda la Naomi kuosi eye a enda. Olofa ovio lika nda via va tepa. Omanu va Naomi nda va linga vakuepata lia Ruti momo wa likapeleleko oku sia ovina viosi via kala volupale luo Moavi oku kongelamo olosuku viavo. Ruti wa litepele calua la Arape momo wa nõlelepo lutima wosi okuti, Yehova, Suku ya Naomi, o lingavo Suku yaye. *

¹⁸ Kavali kavo va linga ungende unene woku enda ko Beteleme. Citava okuti va linga ungende waco vokuenda kuosemana. Ndaño va sumuĩle, omunu lomunu wa lembeleka ukuavo.

19. Ndamupi tu pondola oku lekisa ocisola cocili ku vangandietu, kakamba vetu, kuenda ku vamanji vekongelo ndeci Ruti a linga?

¹⁹ Oluali lulo lue yuka ovitangi. Kotembo yetu yina Embimbiliya li tukula hati, ‘oloneke via sulako haiyo otembo yohali’ vosi yetu tu liyaka lepese kuenda esumuo. (2 Tim. 3:1) Omo liaco, ocisola ca Ruti ci kuete esilivilo lialua. Ocisola cocili cokuti omunu o kakatela kocina cimue loku siapo ocina cikuavo, oyo ongusu yi vetiya omunu oku linga eci ciwa voluali lulo luowelema. Tu sukila oku lekisa ocisola caco volohuela, ku vangandietu, kakamba vetu, kuenda ku vamanji vekongelo. (Tanga 1 Yoano 4:7, 8, 20.) Nda tua lekisa ocisola caco, tu ka setukula ongangu ya Ruti.

20-22. (a) Oku ilukila ko Moavi kua nenela ovitangi vipi Naomi? (b) Ovisimĩlo vipi ka via sungulukile Naomi a kuata viatiamẽla kovitangi viaye? (Tangavo Tiago 1:13.)

²⁰ Oku tukula ondaka ocisola vombangulo ca leluka. Pole, oku lekisa ocisola caco kovilinga vietu, ca tĩla. Ruti wa kuata epuluvi lioku lekisa ocisola cocili ku Naomi, kuenda ku Yehova, Suku una eye a nõlele oku fendela.

²¹ Kuenje, kavali kavo va pitĩla ko Beteleme okuti, imbo liaco lia kala kombuelo yolupale luo Yerusalãi. Citava okuti Naomi kumue lepata liaye, va kemãlele, momo imbo liosi lia va yolela. Noke, akãi va lipula vati: “U hẽ Naomi ale?” Citava okuti ekalo liaye ka lia kaile vali ndeci a tundile ko Beteleme omo liovitangi, kuenda ocipala caye ca lekisa okuti wa tala ohali yalua lesumuo.—Ruti 1:19.

²² Naomi wa sapuila akãi vaco esumuo a kuata omo liovitangi a pita lavio. Eye ka yonguile oku tukuiwa vali londuko ya Naomi yi lomboloka, “Esanju.” Wa yonguile oku tukuiwa hati, Mara ci lomboloka okuti “ci Lula.” Naomi wa yeva upongo walua! Eye wa kuata ovisimĩlo ndevi via Yovi, una wa kala komuenyo otembo Naomi ka citiwile viokuti, Yehova Suku eye wo kokela ovitangi viaco.—Ruti 1:20, 21; Yovi 2:10; 13:24-26.

23. Nye Ruti a fetika oku sokolola, kuenda eliangiliyo lipi lia sangiwa Vocihandeleko Suku a ecele ku Mose, lia lingiwila oku kuatisa olosuke? (Tanga etosi pombuelo yemẽla.)

²³ Pana okuti va kasi ale otembo yimue vo Beteleme, Ruti wa fetika oku sokolola ndomo a ponduile oku sanga eteku liaye, leli lia Naomi. Eye wa lilongisa okuti Vocihandeleko Yehova a ecele ku va Isareli mua kongelele oku kuatisa olosuke. Ovio via kuatele elianjo lioku iñila vovapia kotembo yoku ungula okuti, va kuama vonyima yolonalavayi oku nolũla olomema loku pupulula pavindi ovapia. *—Ovis. 19:9, 10; Esin. 24:19-21.

24, 25. Nye Ruti a linga eci a endele vovapia a Boasi, kuenda wa lingaile ndati upange woku pupulula?

²⁴ Omo ca kala kotembo yoku ungula osevata, okuti kotembo yilo osãi ya Kupupu, Ruti wa endele vovapia oco a tale nda o sanga umue u wecelela oku pupulula. Eye wa endele toke vovapia a Boasi ulume una wa kala ekope haeye ukuepata lia Elimeleke ulume wa Naomi. Ndaño okuti Ocihandeleko ca ecele kolosuke omoko yoku pupulula, puãi Ruti wa pinga kusongui wa vakuakungula oco a pupulule. Ruti wa taviwa, kuenje wa fetika oku pupulula.—Ruti 1:22–2:3, 7.

²⁵ Sokolola ño ndomo Ruti a kuama vonyima yolonalavayi. Osimbu olonalavayi via teta osevata lomĩla, eye wa nõlula apunga otiliku a lokila posi la-a a siala kovingenge, wa enda oku a kapa pocitumãlo cimue oco a vi upe noke. Omo ca sukilile oku linga upange waco levando, wa yevaile ekavo lialua vokuenda kueteke. Pole, Ruti wa tuihĩnya lupange waco okuti wa talama lika poku puenya esalamĩho, ale poku lia ohuta “vocipundo” cina olonalavayi via enda oku puyukila omo liulembo wa kalamo.

26, 27. Boasi wa tuwile ndati, kuenda wa tata ndati Ruti?

²⁶ Pamue Ruti wa simĩle okuti, ka kapiwileko lomanu. Pole, ovilinga viaye via muiwa. Eci Boasi o mola, wa pulisa usongui wolonalavayi nda ufeko waco helie. Omo okuti Boasi wa kala ukuekolelo, wa lama lama olonalavayi viaye viosi lolondaka hati, “Yehova a kale lene” momo vamue va kala ovingendeleyi. Kuenje, vo tambolola lesumbilo. Omo liekolelo liaye, wa lekisa ocisola cocili ku Ruti.—Ruti 2:4-7.

²⁷ Boasi poku tukula Ruti locisola hati, “amõlange” wa kala oku u vetiya oku pupulula loku kala ocipepi lafeko vaye oco umue pokati kolonalavayi viaye ka ko sakalaise. Eye wa sokiya okuti Ruti o kuata okulia kepuluvi lionanya. (Tanga Ruti 2:8, 9, 14.) Handi vali wo pandiya kuenda wo kolisa. Wa ci linga ndati?

28, 29. (a) Oluhimo lupi Ruti a kuata? (b) O pondola oku kuata ndati oluhimo ku Yehova ndeci Ruti a linga?

²⁸ Eci Ruti a pulisa Boasi esunga lieci a kala oku u tata ciwa ndaño wa kala ocingendeleyi, Boasi wo tambulula hati, wa yeva ovina viosi viwa a lingila ndatembo yaye Naomi. Citava okuti, Naomi wa sapuila akãi vo vo Beteleme ovina viwa Ruti o lingila kuenje, ondaka yaco ya pitĩla ku Boasi. Eye wa kũlĩhĩlevo okuti Ruti wa linga ufendeli wa Yehova kuenje, wa popia hati: “Yehova a ku muise onima ya soka lupange wove; onima yocili yu kuĩhiwe la Yehova Suku ya Isareli una ove weya oku vunda vavava aye.”—Ruti 2:12.

²⁹ Olondaka viaco via lembeleka calua Ruti! Ocili okuti, eye wa vundile vavava a Yehova Suku, ndeci omõla wonjila a linga poku iñila vavava a inaye. Ruti wa pandula Boasi omo liolondaka viaye vielembeleko. Noke wa talavaya toke kuteke.—Ruti 2:13, 17.

30, 31. Ombili yoku linga upange, oku eca olopandu, kuenda ocisola cocili Ruti a lekisa vi tu longisa nye?

³⁰ Ruti wa sia ongangu yimue yiwa yekolelo komanu vosi va kuete ovitangi vioku sanda eteku kotembo yilo yohali. Eye ka kisikile vakuavo oku u lingila ocina cimue ca tĩla. Wa eca olopandu kovina viosi vo lingaila. Ka kuatele osõi yoku talavaya oco a kuatise una a solele calua, ndaño okuti upange waco u sule. Eye wa tava kuenda wa kapako alungulo atiamẽla koku talavaya lomanu vakuavo oco a teyuile ekalo liaye. Ocina cimue ca velapo vali ceci okuti, lalimue eteke a ivaleleko oku sandiliya ocivundilo cocili ku Isiaye, Yehova Suku.

³¹ Nda tua lekisa ocisola cocili ndeci Ruti a linga, kuenda tu kuama ongangu yaye yoku liketisa, yoku kuata ombili, oku eca olopandu, ekolelo lietu li ka kala ongangu yiwa komanu. Oco hẽ, Yehova wa tata ndati Ruti la Naomi? Tu ka tambulula epulilo eli vocipama ci kuãimo.