Skip to content

Skip to table of contents

Bupanduluzi Bwamabala aamuBbayibbili

A B C D F G H I J K L M N P S T W Y Z

A

  • Akkaya.

    MuMagwalo aachiKkristu aachiGrikki, eechi nchilikiti chamaRoma chili kumusanza waGrisi. Muunzi mupati wachilikiti eecho, niKkorinte. Akkaya yakali kuswaanizya Peloponnese yoonse achipanzi chili aakati chaGrisi yoonse.—Mil 18:12.

  • Alabbasta.

    Eeli ndizina lyatubbodela twakali kubikkilwa mafuta aanunkilila, twakali kupangwa aabbwe lijanika aafwiifwi aku-Alabastron, ku-Ijipita. Chiindi chiingi, tubbodela ootu twakali kupangwa katuli aansingo niini yakali kusinkwa, kuchitila kuti mafuta aanunkilila aayandikana atazuzi pe. Kumamanino, bbwe lyakali kupanga tubbodela ootu, lyakazoojinka kalyiitwa aazina ndileeli.—Mk 14:3.

  • Alufa a-Omega.

    Aaya mazina aakusaanguna aamamanino aamabbii mu-alufabbeti yachiGrikki; abelesedwaamwi tutatu muli Chiyubunuzyo kaayiminina zina lyaLeza. Mumagwalo mwaabelesedwe, aamba “wakusaanguna awamamanino” akuti “matalikilo amamanino.”—Chi 1:8; 21:6; 22:13.

  • Amagedoni.

    Lizwa kubbala lyachiHebberu lyakuti, Har Meghid·dohnʹ, lyaamba “Chilundu chaMegido.” Bbala eeli lyaamba ‘nkondo yabuzuba bupati bwaLeza Singuzuzyoonse,’ ooko ‘baami banyika yoonse’ nkubatazoobunganaamwi kuti balwane aaJehova. (Chi 16:14, 16; 19:11-21)—Langa MAPENZI MAPATI.

  • Ameni.

    Zyaamba kuti “akube oobo” naakuti “mbumbubo.” Bbala eeli lizwa kuchisiko chabbala lyachiHebberu lyakuti ʼa·manʹ, lyaamba “kusyomeka.” Bbala lyakuti “ameni” lyakali kubelesegwa muchizuminano, muchikonke, munkombyo naakuti mukaambo kaambwa. Mubbuku lyaChiyubunuzyo, libelesedwe kalili zina lyakulemeka lyaJesu.—Dt 27:26; 1Mk 16:36; Ro 1:25; Chi 3:14.

  • Ariyopagi.

    Eechi nchilundu chilamfu chili mu-Ateni, chili kubbazu lyakunyika nkwiili kububbila aa-Acropolis. Alubo lyakali zina lyankuta kwakali kuchitilwa miswaangano. Pawulu wakatolwa ku-Ariyopagi abaalumi basongo maStoyikki ama-Epikkuri kuti akapandulule nzyaakali kusyoma.—Mil 17:19.

  • Aselgeia.

  • Asiya.

    MuMagwalo aachiKkristu aachiGrikki, eeli ndizina lyachilikiti chaRoma chakali kuswaanizya ndawu mazubaano iili kububbila kwaTurkey atumwi tusuwa tuli kunkomwe, tuli mbuli Samoni aPatimosi. Muunzi mupati wakali Efeso.—Mil 20:16; Chi 1:4.

B

  • Babetesi.

    Muzisi zyakali aansi aabweendelezi bwaRoma, babetesi bakali beendelezi bamfulumende. Milimu yabo yakali kuswaanizya kubamba luumuno, kulanga-langa makani aamali, kubeteka basikutyola milawu, akulayilila kuti aabo babisya basubulwe.—Mil 16:20.

  • BaFarisi.

    Aaka kakali kabunga kakazibinkene loko kazyabukombi bwachiJuda mumwaanda wamunyaka wakusaanguna C.E. Teebakali kuzwa kumpuli zyabapayizi pe, pesi bakali kuutobelezya zyiindilide Mulawu kuswaanizya atuntu tuniini tuli mumo alubo bakali kusumpula tunsiya-nsiya twabo mbuli kuti mulawu. (Mt 23:23) Bakali kukazya zintu zyoonse zisumpula tunsiya-nsiya twamaGrikki, alubo mbukunga bakali bayiisi bamulawu abatunsiya-nsiya, bakali aamanguzu mapati loko kubantu. (Mt 23:2-6) Bamwi bakali baNkuta Mpati yamaJuda. Chiindi chiingi bakali kukazya Jesu atala akubamba Sabata, tunsiya-nsiya akumvwanana aabasizibi abasimutelo. Bamwi bakazooba maKkristu, kuswaanizya aSawulu wakuTaso.—Mt 9:11; 12:14; Mk 7:5; Lk 6:2; Mil 26:5.

  • BaKkaludiya.

    Aaba mbantu bakazyungulukidwe aamulonga waTigrisi awaYufurati. Chiindi, muunzi wakali kuyandikana loko wamaKkaludiya wakali muunzi wa-Uri, ooyo wakali muunzi nkwaakali kuzwa Abbrahamu.—Mil 7:4.

  • Balindi baMwaami.

    Aaka nkabunga kamasoja aaRoma kakali kukwabilila mweendelezi waRoma. Balindi aaba bakazooba nkamu iilaamanguzu mulizyapolitikisi yakali kukonzya kusumpula naakuti kugwisya mweendelezi.—Flp 1:13.

  • BaSadusi.

    Aaka kakali kabunga kakazibinkene loko kazyabukombi bwachiJuda, kakali kupangwa aabeendelezi banotede abapayizi bakali aamanguzu muzintu zyakali kuchitwa mutempele. Teebakali kuzuminana pe atunsiya-nsiya twiingi twabaFarisi kuswaanizya azimwi njiisyo zyakali kusyomwa aabaFarisi. Teebakali kusyoma pe kuti kulikubusigwa kwabafu naakuti kulingilozi. Bakakazya Jesu.—Mt 16:1; Mil 23:8.

  • Basyaabusongo ma-Epikkuri.

    Aaba bakali batobeli basyaabusongo muGrikki uutegwa Epicurus (341-270 B.C.E.). Njiisyo yabo yakayeeme aamuzeezo wakuti, muntu weelede kuponena kulikondelezya mubuumi.—Mil 17:18.

  • Basyaabusongo maStoyikki.

    Eechi nchikolo chamaGrikki basyaabusongo, bakali kusyoma kuti kubotelwa kuswaanizya kupona kweendelana abusongo akubona zintu mbuli mbuzibede. Mukuyeeya kwabo, bakali kuyeeya kuti muntu musongo taakalikwe ndaba pe amachise naakuti akubotelwa.—Mil 17:18.

  • Batobeli baHerodi.

    Aaba bazibidwe aazina lyakuti baHerodi. Aaka kakali kabunga kazyapolitikisi kakali kusumpula baami bakali kusalwa amaRoma. Bamwi baSadusi kweelede bakali bamukabunga aaka. BaHerodi bakaliswaanizya aabaFarisi kuti bakazye Jesu.—Mk 3:6.

  • Bbaala.

    Ooyu nguleza wakuKkenani wakali kubonwa mbuli mwini julu asikupa mvula asikupa kuti zintu zizyalane. Zina lyakuti “Bbaala,” lyakali kubelesegwa kwaamba tumwi tuleza tuniini. Bbala lyachiHebberu lyaamba “Mwini; Simalelo.”—1Ba 18:21; Ro 11:4.

  • Bbeluzabbele.

    Eeli ndizina libelesegwa kwaamba Saatani, mupati naakuti mweendelezi wamadimoni. Kuyeeyelwa kuti nkuchinchwa kwazina lyakuti Bbaala-zebbubbe, Bbaala wakali kukombwa aabaFilisti ku-Ekkroni.—2Ba 1:3; Mt 12:24.

  • Bbokesi lyachizuminano.

    Eeli lyakali bbokesi lyakapangidwe aamukoka alubo lyakazilulwidwe aangolida. Lyakali kukkala muNdawu Iisalalisya mutente lyakukombela alubo mukuya kwachiindi lyakakkala muNdawu Iisalalisya mutempele lyakayakwa aaSolomoni. Lyakali aachivunisyo changolida chakali aamakkerubbi aabili aakalangene. Mukati mwakali mabwe aabili aapapalete aakali aaMilawu Iili Kkumi.—Dt 31:26; 1Ba 6:19; Heb 9:4.

  • Bbuku lyachikumba.

    Bbuku eeli lyakali kupangwa aachikumba chambelele, champongo naakuti chabana bang’ombe kuti bantu balembele mpawo. Lyakalisimide kwiinda lyakapangidwe aamatete alubo lyakali kubelesegwa kuti libe mabbuku aakupeta aaBbayibbili. Mabbuku aachikumba Pawulu ngaakakumbila Timoti kuti amuzidaawo, kweelede akali zipanzi zyaMagwalo aachiHebberu. Amwi mabbuku aakupeta aakuLwizi Lufwide akapangidwe aazikumba.—2Ti 4:13.

  • Bbuku lyakupeta.

    Eeli ndipepa damfu lyakapangidwe aachikumba naakuti matete lyakalembedwe kubbazu limwi alubo chiindi chiingi lyakali kulambilwa aakasamu. Magwalo akali kulembwa akukkopwa aamabbuku aakupeta, mabbuku aaya ngawo aakaliwo muchiindi chakulembwa kwaBbayibbili.—Lk 4:17-20; 2Ti 4:13.

  • Bbwe lyaakkona.

    Eeli ndibbwe libikkwa aakkona yang’anda aawo miduli iibili mpiiswaanana kuchitila kuti iswaanane kabotu akuti ijatanisigwe. Bbwe liyandikana lyaakkona, lyakali bbwe lyaakkona lyantalisyo, bbwe lisimide ndilyo lyakali kubelesegwa kumayake aabantu boonse akumiduli yamuunzi. Bbala eeli lilabelesegwa munzila yakukozyanisya, kwaamba kulengwa kwanyika alubo Jesu waambwa kuti “ndibbwe lyaakkona lyantalisyo” lyambungano yachiKkristu, eeyo iikozyanisigwa ang’anda yakumuuya.—Ef 2:20; Job 38:6.

  • Bululami.

    MuMagwalo, eechi nchintu chibonwa kuti chilikabotu kweendelana amilawu yaLeza iili atala achibotu achibi.—Mtl 15:6; Dt 6:25; Zef 2:3; Mt 6:33.

  • Bumambi.

    Ooku nkoonana kwamwaalumi uukwete naakuti kwamwanakazi uukwetwe amuntu ngwatakwetenaawe pe.—Ku 20:14; Mt 5:27; 19:9.

  • Bumena.

    Eechi nchintu chakali kuswaanizigwaamwi afulawa iikandidwe kuti ifufumuke naakuti aazintu zyamaanzaanzi kuti zibile. Chiindi chiingi, bwakali chipanzi chafulawa iikandidwe chakasyeede kufulawa yachiindi iikandidwe. Chiindi chiingi muBbayibbili, bbala eeli lyiiminina chibi akupambanika, alubo libelesedwe kwaamba kukomena kubi kutaboneki.—Ku 12:20; Mt 13:33; Ga 5:9.

  • Bupolofita.

    Aaya makani aakazulwidwa aamuuya, alakonzya kuba chiyubunuzyo chakuyanda kwaLeza naakuti kwaambilizigwa kwakuyanda kwakwe. Bupolofita bulakonzya kuba njiisyo yakazulwidwa aaLeza iili atala akulijata, makani aali atala amulawu waLeza naakuti atala alubeta, naakuti kwaambilizigwa kwazintu ziza.—Mt 13:14; 2Pe 1:20, 21.

  • Buungu.

    Aaya makwa aanzaanisigwa aanseke zyazilyo nikupolwa akupupululwa. Buungu bulabelesegwa mumaambilambali kwaamba chimwi chintu chitagwasyi naakuti chitayandikani.—In 1:4; Mt 3:12.

  • Buzuba Bwakubeteka.

    Oobu mbuzuba busalidwe naakuti chiindi, aawo tubunga, zisi, naakuti bantu biyo nibatazoobetekwe aaLeza. Chilakonzya kuba chiindi aawo bantu bapegwa chisubulo chakujayigwa nibajayigwa naakuti kubetekwa kulakonzya kupa bantu mweenya wakuti bafutulwe mpawo bajane buumi butamani. Jesu Kkristu abaapostoli bakwe bakaamba atala ‘aBuzuba Bwakubetekwa’ buza, buswaanizya aabo bapona abaabo bakafwa chiindi.—Mt 12:36.

  • Buzuba Bwakulibambila.

    Oobu bwakali buzuba busaangunina buzuba bwaSabata, aawo maJuda nibakali kuchita mabambe aayandikana. Buzuba oobu bwakali kumana nilyabbila zuba, mubuzuba mbutwaamba kuti Bwasanu mazubaano mpawo achiindi nchicheecho Sabata yakali kusaanguna. Buzuba bwamaJuda bwakali kusaanguna goko kabumana mubuzuba butobela goko.—Mk 15:42; Lk 23:54.

  • Buzuba Bwakumaninsya Milandu.

    Oobu bwakali buzuba buyandikana loko alubo busalala kuma-Israyeli alubo bwakali kwiitwa kuti Yom Kippur (kuzwa kubbala lyachiHebberu lyakuti yohm hak·kip·pu·rimʹ, kwaamba “buzuba bwakuvumba”), bwakali kuchitwa mubuzuba bwachi 10, mumweezi wa-Ethanim. Mubuzuba oobu mumunyaka, mupayizi mupati wakali kunjila muNdawu Iisalalisya yatente lyakukombela kuti ape ganzi lyazipayizyo akaambo kazibi zyakwe, zibi zyabamwi maLevi azibi zyabantu. Zipayizyo eezyo zyakali kwaamba chipayizyo chaJesu eecho chakagwisya zibi zyabantu chakumaninina akupa bantu mweenya wakuti bamvwanane lubo aJehova. Buzuba oobu bwakali buzuba bwamuswaangano uusalala akulyiimya kulya alubo yakali sabata, chiindi chakupumuna kumilimu yabuzuba abuzuba.—Le 23:27, 28; Mil 27:9; Kol 1:20; Heb 9:12.

  • Bwaami bwaLeza.

    Mabala aaya abelesegwa kwaamba bweendelezi bwaLeza bwiimininwa aamfulumende yaMwanaakwe Kkristu Jesu.—Mt 12:28; Lk 4:43; 1Ko 15:50.

  • Bwaamu.

    Bbala eeli lizwa kubbala lyachiGrikki lyakuti por·neiʹa, libelesedwe muMagwalo kwaamba imwi michito yakoonona iikasigwa aaLeza. Liswaanizya bumambi, buwuule, koonana kwabantu batakwetene, koonana kwabaalumi naakuti kwabanakazi chabo-chabo, akoonana aabanyama. Bbala eeli lilibelesedwe munzila yakukozyanisya kwaamba wuule lyabukombi litegwa “Bbabbiloni Mupati,” kupandulula kuliswaanizya kwakwe abeendelezi banyika eeyi kuti ajane manguzu abunoti. (Chi 14:8; 17:2; 18:3; Mt 5:32; Mil 15:29; Ga 5:19)—Langa WUULE.

  • Bwiime bwazintu.

    Oobu mbulisandulwidwe bbala lyachiGrikki lyakuti ai·onʹ chiindi nikwaambwa mbuzyiimvwi zintu naakuti zintu zisiyanisya chimwi chintu kuzwa kuli chimwi. Bbayibbili lyaambuula atala abwiime bwazintu buliwo lino, kwaamba mbuzyiimvwi zintu munyika naakuti nzila njibaponaayo bantu munyika. (2Ti 4:10) Kwiinda muchizuminano chaMulawu, Leza wakasaanguna bwiime bwazintu, bamwi mbubakonzya kwaamba kuti chiindi chama-Israyeli naakuti chamaJuda. Kwiinda muchinunuzyo chakwe, Jesu Kkristu wakabelesegwa aaLeza kuti asaangune bwiime bwazintu busiyene, bwakali kubikkila maanu kapati kumbungano yamaKkristu bananikidwe. Aaya akaba matalikilo aachiindi chipya chakali kuswaanizya kuzuzikizigwa kwazintu zyakaambidwe muchizuminano chaMulawu. Kuti kalili mubwiingi, bbala eeli lyaamba bwiime bwazintu busiyene-siyene naakuti mbuzibede zintu zyakaliwo naakuti zitazoobewo.—Mt 24:3; Mk 4:19; Ro 12:2; 1Ko 10:11.

C

  • Chakkumi.

    Eechi nchipanzi chakkumi naakuti 10 pesenti, chakali kupegwa naakuti kubbadalwa mbuli mutelo, kapati muzintu zyabukombi. (Mlk 3:10; Dt 26:12; Mt 23:23; Heb 7:5) MuMulawu waMozesi, chakkumi chazilimwa zyamumuunda achakkumi chalubono lwakali lwayungizya, zyakali kupegwa maLevi munyaka amunyaka kuti babagwasilizye. MaLevi bakali kupa mpuli ya-Aroni yabapayizi chakkumi kuzwa kuli chakkumi nchicheechi, kuchitila kuti babagwasilizye. Kwakali zimwi zyakkumi zyakeelede kupegwa. MaKkristu tabachilangililwi kuti kabapa chakkumi.

  • Chi-Aramu.

    Ooyu mulaka uukozyenie aachiHebberu uubelesya alufabbeti iikozyenie ayachiHebberu. Kumasaangunino, mulaka ooyu wakali kwaambuulwa aabantu bachi-Aramu pesi mukuya kwachiindi wakazooba mulaka uubelesegwa mulizyakuuzizyania amulizyakwaambuuzyania mubweendelezi bwa-Asiriya aBbabbiloni. Alubo nguumulaka wakali kubelesegwa mubweendelezi bwaPesiya. (Ezr 4:7) Zimwi zipanzi zyabbuku lya-Ezra, lyaJeremiya alyaDaniyeli zyakalembwa muchi-Aramu. Amwi mabala aachi-Aramu alibelesedwe muMagwalo aachiKkristu aachiGrikki.—Ezr 4:8–6:18; 7:12-26; Je 10:11; Da 2:4b–7:28; Mk 14:36; Mil 9:36.

  • Chibikkilo chawayini chachikumba.

    Eechi nchibikkilo chakali kupangwa aachikumba chamunyama, uuli mbuli mpongo naakuti mbelele alubo chakali kubelesegwa kukubikkila wayini. Wayini yakali kubikkilwa muzibikkilo zyachikumba zipya, nkaambo chiindi niyakali kubila, yakali kugwisya moya uutegwa carbon dioxide wakali kupa kuti zikumba zifute. Zikumba zipya zilafuta pesi zyachiindi zilabbaluka kuti zyanjilwa moya mukati.—Jos 9:4; Mt 9:17.

  • Chibinzyo.

    Aaka nkasamu kalamfu kalaansimbi iibosya kunembo, kabelesegwa aabalimi kuti babinge munyama. Chibinzyo chikozyanisigwa aamajwi aamuntu musongo aapa kuti sikuswiilila aswiilile malayilile aabusongo. Majwi aakuti “kubbompa zibinzyo” aamba zintu zichitwa aapule wang’ombe uutaswiilili uunga ulikukaka kubingwa kalikubbompa chibinzyo, zipa kuti alichise.—Mil 26:14; Bab 3:31.

  • Chibumbwa, Kukomba zibumbwa.

    Chibumbwa nchifanikisyo naakuti chimwi chintu chiiminina chimwi chintu chachoonzyo naakuti chakuyeeyela, eecho bantu nchibabelesya mubukombi. Kukomba zibumbwa chaamba kulemeka chibumbwa, kuchiyanda akuchikomba.—In 115:4; Mil 17:16; 1Ko 10:14.

  • ChiGrikki; MuGrikki.

    Bbala eeli lyaamba mulaka waambuulwa aabantu bakuGrisi naakuti muntu wakazyalilwa kuGrisi naakuti uuli aampuli yakazwa nkukooko. MuMagwalo aachiKkristu aachiGrikki, bbala eeli lilakonzya kubelesegwa kwaamba zintu zyiingi, kwaamba bantu boonse batali maJuda naakuti bantu bakayiya mulaka wachiGrikki atunsiya-nsiya twamaGrikki.—Joe 3:6; Joh 12:20.

  • Chikandilo chawayini.

    Chiindi chiingi akali makomba aabili aakafokwedwe mubbwe litegwa lime, alubo kkomba limwi lyakali aajulu kwiinda limwi alubo akaswaanizidwe aakagelo kaniini. Masaansa naakali kukandwa mukkomba lilaajulu, musinza wawo wakali kutelekela muchikomba chilimunsi. Mabala aaya alabelesegwa munzila yakukozyanisya kwaamba lubeta lwaLeza.—Chi 19:15.

  • Chikombelo.

    Eeli ndibbala lyaamba “kweetaamwi, mbungano,” pesi mumagwalo miingi lyaamba ng’anda naakuti ndawu, aawo maJuda mpubakali kubungana kuti kubalwe Magwalo, kuti bayiye, kuti bakambawuke akuti bakombe. Mumazuba aaJesu, muunzi mupati-pati mu-Israyeli wakali aachikombelo chimwi, mpawo myuunzi mipati yakali aazikombelo zibili naakuti kwiinda.—Lk 4:16; Mil 13:14, 15.

  • Chikonke 1.

    Eechi nchisyomezyo chichitwa kuli Leza, kuti muntu achite chimwi chintu, ape chipo, achite umwi mulimu naakuti aleke kuchita zimwi zintu zitali eezyo zikasigwa aamulawu.—Mt 5:33.

  • Chikonke 2.

    Nchisyomezyo muntu nchachita chakuti uzoochita chimwi chintu naakuti tazoochichiti pe. Chiindi chiingi nkukonkezya kuchitwa kumuntu uulemekwa, kapati kuli Leza. Jehova wakasimya chizuminano chakwe a-Abbrahamu kwiinda muchikonke.—Mtl 14:22; Heb 6:16, 17.

  • Chilalilo chaMwaami.

    Eechi nchakulya chiswaanizya chinkwa chitakwe bumena awayini, eezyo zyiiminina mubili waKkristu aganzi lyakwe; kuyeeya lufu lwaJesu. Mbukunga eeli ndipobwe maKkristu ndibeelede kubamba kweendelana aMagwalo, kuleelela kuti lyaambwe kuti, “Chiyubulusyo.”—1Ko 11:20, 23-26.

  • Chinkwa chitakwe bumena.

    Eechi chaamba chinkwa chipangwa kachitakwe bumena pe.—Dt 16:3; Mk 14:12; 1Ko 5:8.

  • Chinunuzyo.

    Eeyi nimbadalo yakali kugwisigwa kuti muntu aangununwe mubuzike, kuchisubulo, kumapenzi, kuchibi naakuti kumulimu ngwaakeelede kuchita. Chinunuzyo teechakali kubbadalwa aamali kupela. (Is 43:3) Chinunuzyo chakali kuyandikana muzyiimo zisiyene-siyene. Muchikozyano, bana balombe boonse bakusaanguna naakuti banyama beenze mu-Israyeli, bakali baJehova alubo chinunuzyo naakuti mali yakuzinununa yakeelede kubbadalwa kuchitila kuti baangununwe kukubelesegwa chakumaninina mumulimu waJehova. (My 3:45, 46; 18:15, 16) Kuti pule wang’ombe uudinka walekelezegwa mpawo wajaya muntu, mwining’ombe wakeelede kubbadala chinunuzyo kuchitila kuti aangununwe kuchisubulo chalufu. (Ku 21:29, 30) Nikuba oobo, taakwe chinunuzyo chakali kutambulwa kuti muntu wajaya muntu achaali. (My 35:31) Bbayibbili lyaambuula atala achinunuzyo chiyandikana kwiinda zyoonse, eecho Kkristu nchaakabbadala abuumi bwakwe, kuchitila kuti aangunune bantu baswiilila kuzwa kuchibi alufu.—In 49:7, 8; Mt 20:28; Ef 1:7.

  • Chipayililo.

    Nchintu chakapangidwe aabulongo naakuti amabwe naakuti abbwe pati naakuti azisamu zyakavumbidwe aansimbi, aakali kutentelwa zipayizyo atununkilizyo mubukombi. Mukaanda kakusaanguna katente lyakukombela akatempele, mwakali “kapayililo kangolida” kakutentela tununkilizyo. Kakapangidwe aazisamu alubo kakazilulwidwe aangolida. “Chipayililo chipati” chakkopa chazipayizyo zitentwa chakali aanze mulubuwa. Zipayililo zyakali kubelesegwa nikuba mubukombi bwakubeja.—Ku 39:38, 39; 1Ba 6:20; Mt 5:23, 24; Lk 1:11; Mil 17:23.

  • Chipayizyo.

    Eechi nchipo chipegwa Leza chitondeezya kulumba, kuzumina mulandu, akubambulula bweenzuma anguwe. Kuzwa kuli Abbelo, bantu bakali kupa zipayizyo zisiyene-siyene zyakuliyandila kuswaanizya azyabanyama, kusikila chizuminano chaMozesi nichakapa kuti kuyandikane kuti zipegwe. Zipayizyo zyabanyama teezyakachili kuyandikana pe chiindi Jesu naakapa buumi bwakwe kabuli chipayizyo chimaninide, nikuba kuti maKkristu bachiinkilila kunembo kupa zipayizyo mubukombi kuli Leza.—Mtl 4:4; Heb 13:15, 16; 1Jo 4:10.

  • Chipayizyo chazibi.

    Eechi nchipayizyo chipegwa akaambo kachibi chitachitidwe aachaali, pesi akaambo kakutaba aamanguzu kwamubili wanyama. Zipayizyo zisiyene-siyene zyabanyama zyakali kupegwa kuzwa kuli pule wang’ombe kusika kunkwilimba, kweendelana akuti muntu wakali kuvumbilwa chibi wakalini akuti wakalaanzi.—Le 4:27, 29; Heb 10:8.

  • Chipayizyo chitentwa.

    Eechi nchipayizyo chamunyama chakali kutentwa bukkwene kuli Leza aachipayililo; taakwe chipanzi chamunyama (pule wang’ombe, mugutu, pule wampongo, mwanaanziba naakuti mwanaankwilimba) chakeelede kusyaala kumukombi.—Ku 29:18; Le 6:9; Mk 12:33; Heb 10:6.

  • Chipele; Sichipele.

    Oobu mbulwazi bubi bwachikanda. Chipele chaambidwe muMagwalo chilisiyene achipele chamazubaano, nkaambo teechakali kujanika kubantu kupela, pesi chakali kujanika kuzigogo akumaanda. Muntu uuli aachipele utegwa ngusichipele.—Le 14:54, 55; Lk 5:12.

  • Chipo chinywigwa.

    Eechi nchipo chawayini chakali kutilwa aachipayililo alubo chakali kupegwa aamwi azimwi zipo zyiingi. Pawulu wakabelesya majwi aaya munzila yakukozyanisya, kwaamba mbaakali aachiyandisyo chakulipeda kubelekela maKkristunyina.—My 15:5, 7; Flp 2:17.

  • Chisale.

    Ootu twakali tubwe naakuti tusamu twakali kubelesegwa nibakali kusala. Twakali kubikkwa munkomo yachigogo naakuti muchibikkilo mpawo twachukwa. Aako kakali kuwidaansi naakuti kakali kubwezegwa, nkako kakali kusalwa. Chiindi chiingi, eezi zyakali kuchitwa kakuli kwakombwa.—Mt 27:35; Mil 1:26.

  • Chisamu.

    Eechi nchisamu chiimvwi nji, muntu mpaakali kugankaminwa. Zisamu zyakali kubelesegwa aazimwi zisi kujaya bantu naakuti kubikka mibili yabantu kuti ibonwe aabantu boonse kuchitila kuti ibe nchenjezyo kulibamwi naakuti kuti bamufwisye bweeme kubantu. Ma-Asiriya, aayo akazibidwe aalunya kunkondo, akali kuyasa basungwa mwida aazisamu zibosya, zyazwida kukaango mpawo babalengelezya. Nikuba oobo, muMulawu wamaJuda, aabo bakali aamilandu mipati iili mbuli kusampula naakuti kukomba zibumbwa, bakali kusaanguna aakujayigwa kwiinda mukutululwa mabwe naakuti azimwi nzila, mpawo mibili yabo yakali kwaanzikwa aazisamu naakuti aminsamu kuchitila kuti ibe nchenjezyo kulibamwi. (Dt 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9) Chimwi chiindi maRoma bakali kwaangilila muntu aachisamu, aawo mpaakali kukonzya kupona kwamazuba, katanafwa akaambo kamachise, nyota, nzala, akutentwa aazuba. Chimwi chiindi, mbuli mbubakachita kuli Jesu, bakali kugankamina maboko amawulu aamuntu wakali aamulandu aachisamu. (Lk 24:20; Joh 19:14-16; 20:25; Mil 2:23, 36)—Langa CHISAMU CHAKUPENZEZYA.

  • Chisamu chakupenzezya.

    Oobu mbulisandululwa bbala lyachiGrikki lyakuti stau·rosʹ, lyaamba chisamu chiimvwi, mbuli cheecho mpaakagankaminwa Jesu. Taakwe bukamboni butondeezya kuti bbala lyachiGrikki lyakali kwaamba chiingano, eecho chakali chitondeezyo chabukombi bwakubeja kwaminyaka myiingi Kkristu katanasika. Bbala lyakuti “chisamu chakupenzezya,” ligwisya muzeezo uukkwene wabbala lyakabelesegwa mumalembe aakusaanguna, mbukunga bbala lyakuti stau·rosʹ andilyo lilibelesedwe kwaamba kupenzegwa, mapenzi, abweeme batobeli baJesu mbubakali kuzooswaana. (Mt 16:24; Heb 12:2)—Langa CHISAMU.

  • Chitondeezyo 1.

    Eechi nchintu, muchito, chiimo, naakuti chintu chigambya chitondeezya chimwi chintu chiyandikana chilikuchitika lino naakuti chitazoochitike kunembo.—Mt 24:3; Chi 1:1.

  • Chitondeezyo 2.

    Eechi nchintu chakali kubelesegwa kukudinda (chiindi chiingi, kudinda bulongo naakuti nzuka) kuchitila kuti kuzibwe kuti chintu nchichani, nchachoonzyo na, naakuti chili mumulawu alubo chakali kugwasya kuti malembe atachinchwi-chinchwi naakuti kukwabilila zimwi zintu zili mbuli milyango atubanda. Zidindo zyachiindi zyakali kupangwa aazintu ziyumu (zili mbuli mabwe, meja aanzovu naakuti zisamu) alubo zyakali aazifanikisyo naakuti mabbii kunembo. Bbala lyakuti chitondeezyo lilibelesedwe munzila yakukozyanisya kutondeezya kuti chintu chidindidwe nchachoonzyo, naakuti nchichani naakuti kutondeezya kuti chimwi chintu nchansiswa tacheelede kuzibinkana pe.—Mt 27:66; Joh 6:27; Ef 1:13; Chi 5:1; 9:4.

  • Chivunisyo chaBbokesi lyaKumvwanana.

    Eechi nchivunisyo chabbokesi lyachizuminano, aawo mupayizi mupati mpaakali kusansiila ganzi lyazipayizyo zyazibi muBuzuba Bwakumaninsya Milandu. Bbala lyachiHebberu lyakasandululwa kuti chivunisyo, lyaamba “kuvumba (chibi)” naakuti “kuzima (chibi).” Chakapangidwe aangolida yachoonzyo, kachili aamakkerubbi aabili umwi kali kubbazu limwi mpawo umwi kali kuli limwi. Chimwi chiindi, chaambwa kuti ‘nchijazyo.’—Ku 25:17-22; 1Mk 28:11; Heb 9:5.

  • Chizuminano.

    Eechi nchizuminano aakati kaLeza abantu, naakuti aakati kabantu babili kuti bachite chimwi chintu naakuti batachichiti. Chimwi chiindi, muntu uumwi biyo nguwe wakeelede kuzuzikizya zintu nzibapangana muchizuminano (chizuminano chili boobu, chakali chisyomezyo). Chimwi chiindi, boonse bali muchizuminano bakali kulangililwa kuti bazuzikizye nzibazuminana (eechi chakali chizuminano chabantu babili). Kuyungizya kuzizuminano zyakachitwa aaLeza abantu, Bbayibbili lyaambuula atala azizuminano zyakachitwa aakati kabantu, misyobo, zisi atubunga twabantu. Aakati kazizuminano zyakagwasya bantu biingi, kuli cheecho Leza nchaakapangana aa-Abbrahamu, aDavida, achisi cha-Israyeli (chizuminano chaMulawu), a-Israyeli waLeza (chizuminano chipya).—Mtl 9:11; 15:18; 21:27; Ku 24:7; 2Mk 21:7; Lk 22:29; Mil 3:25; 2Ko 3:6; Heb 8:6.

  • Chuuno chakubetekela.

    Eechi chakali chuuno chilamfu-lamfu, chakali aamatantilo, aawo balupati-pati mpubakali kukkala kuti baambuule aabantu akwaambilizya nzibasala. Mabala aakuti ‘chuuno chaLeza chakubetekela’ aakuti ‘chuuno chakubetekela chaKkristu’ ayiminina mabambe aaJehova aakubeteka bantu.—Ro 14:10; 2Ko 5:10; Joh 19:13.

D

  • Dekkapoli.

    Eeyi myuunzi yamaGrikki, kumasaangunino yakali kkumi (bbala eeli lizwa kubbala lyachiGrikki lyakuti deʹka, lyaamba kuti “kkumi” alyakuti poʹlis, lyaamba kuti “muunzi”). Alubo lyakali zina lyachilawu chili kubuzwezuba aaLwizi lwaGalili aMulonga waJodani, ooko kwakabede myuunzi eeyi myiingi. Mumyuunzi eeyi, nkuko nkubakali kuchita zyatunsiya-nsiya twamaGrikki azyakuuzizyania. Jesu wakayinda muchilawu eechi, pesi taakwe malembe aatondeezya kuti kuli naakaswayide myuunzi eeyi.—Mt 4:25; Mk 5:20.

  • Dinari.

    Eeyi nimali yansiliva yamaRoma yakali kulema magilemu aali 3,85 alubo yakali aachifanikisyo chaKkesari kubbazu limwi. Eeyi njiimali yakali kufozegwa mubelesi kuti wabeleka buzuba bumwi alubo njiimali ‘yamutelo’ njibakabikkide maRoma yakali kubbadalwa aamaJuda.—Mt 22:17; Lk 20:24.

  • Drakkima.

    MuMagwalo aachiKkristu aachiGrikki, bbala eeli lyaamba mali yansiliva yamaGrikki yakali kulema magilemu aali 3,4 kuchiindi eecho.—Mt 17:24.

  • Dyabbulosi.

    Eeli ndibbala lipandulula Saatani muMagwalo aachiKkristu aachiGrikki lyaamba “Sikubejelezya.” Saatani wakapegwa zina lyakuti Dyabbulosi, nkaambo ngunguwe mupati alubo ngunguwe uulikunembo mukubejelezya amukutamikizya Jehova, jwi lyakwe bbotu azina lyakwe lisalala.—Mt 4:1; Joh 8:44; Chi 12:9.

F

  • Faro.

    Eeli ndizina lyakulemeka lyakali kupegwa baami baku-Ijipita. Kuli baFaro bali musanu baambidwe muBbayibbili, (Shishakki, So, Diyakka, Nekko aHofra), pesi bamwi tabaambidwe pe mazina, baswaanizya abaabo bakeendelezya muchiindi cha-Abbrahamu, Mozesi aJosefa.—Ku 15:4; Ro 9:17.

G

  • Gehena.

    Eeli ndibbala lyachiGrikki lyaamba Kkuti lyaHinomu, lili kumusaanza akumusaanza nkuuli kububbila kwaJerusalema yachiindi. (Je 7:31) Kwakapolofitwa kuti kkuti eeli lyakali kuzooba ndawu yakuwaalila zidumbu. (Je 7:32; 19:6) Taakwe bukamboni butondeezya kuti banyama naakuti bantu bakali kuwaalilwa muGehena kuti batentwe buumbulu naakuti bapenzegwe. Nkinkaako, ndawu eeyi tayiiminini busena butaboneki ooko bantu nkubapenzegwa kukabe kutamani mumulilo. Pesi bbala lyakuti Gehena lyakabelesegwa aaJesu abasikwiiya bakwe kwaamba kusubulwa kutamani ‘aalufu lwachibili,’ nkukwaamba kunyonyoonwa kukabe kutamani.—Chi 20:14; Mt 5:22; 10:28.

H

  • Hadesi.

    Eeli ndibbala lyachiGrikki, lyeendelana alyachiHebberu lyakuti “Shiwoli.” Lyakasandululwa kuti “Kabanda” (kalili aa k mupati), kutondeezya kuti nkabanda kabantu boonse.—Langa KABANDA.

  • Hebberu.

    Bbala eeli lyakasaanguna kubelesegwa kuli Abbramu (Abbrahamu), kumusiyanisya aabantu mbaakayakilenaabo ma-Amori. Mukuya kwachiindi, lyakazoobelesegwa kwaamba bana ba-Abbrahamu kwiinda mumuzukulu wakwe Jakkobo, kuswaanizya amulaka wabo. Muchiindi chaJesu, chiHebberu chakali chaabuswaanizya mabala miingi aachi-Aramu alubo ngunguwo mulaka wakali kwaambuulwa aaKkristu abasikwiiya bakwe.—Mtl 14:13; Ku 5:3; Mil 26:14.

  • Hemesi.

    Ooyu wakali leza wamaGrikki, mwana waZewusi. KuListra, Pawulu bakabonaanga nguHemesi, leza wakali kuyeeyelwa kuti mutumwa wabaleza aleza uukonzya kwaambuula kabotu.—Mil 14:12.

  • Herodi.

    Eeli ndizina lyampuli yabaami bakali kweendelezya maJuda kwiinda mukusalwa kuRoma. Herodi Mupati wakazibinkene aakuyakulula tempele muJerusalemu akulayilila kuti bana bajayigwe naakali kweezya kujaya Jesu. (Mt 2:16; Lk 1:5) Herodi Akkilasi aHerodi Antipasi, bana baHerodi Mupati, bakasalwa kuti beendelezye zipanzi zyawisi. (Mt 2:22) Antipasi ooyo wakali mutetrakki, ooyo wakazibidwe mbuli “mwaami” alubo wakeendelezya muchiindi chaminyaka iitatu ahafu chamulimu waKkristu kusikila kuchiindi chilembedwe muli Milimu chaandano 12. (Mk 6:14-17; Lk 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Mil 4:27; 13:1) Nizyakayinda zintu eezi, Herodi Agripa 1, muzukulu waHerodi Mupati, wakajayigwa angilozi yaLeza naakeendelezya kwachiindi chifwiifwi. (Mil 12:1-6, 18-23) Mwanaakwe, Herodi Agripa 2, wakaba mweendelezi alubo wakeendelezya kusikila kuchiindi maJuda nibakabukila bweendelezi bwamaRoma.—Mil 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.

  • Hisopu.

    Eechi nchiteyo chilaantabi amatu mateteete chibelesegwa kusansiila ganzi naakuti maanzi mumapobwe aakusalazya. Kulakonzeka kuti chiteyo eechi yakali marjoram (Origanum maru; Origanum syriacum). Hisopu iilembedwe muli Johane 19:29, kulakonzeka kuti yakali marjoram yakajatanizidwe amutabi naakuti chitwe chajila, nkukwaamba umwi musyobo wamayila (Sorghum vulgare), nkaambo musyobo ooyu wakali kukonzya kuba aakkuba damfu, lyakali kukonzya kutola chiponchi chakali aawayini iilula kumulomo waJesu.—Heb 9:19.

I

  • Ilirikko.

    Eechi nchilikiti chaRoma chakali kubbazu lyakunyika, nkwiili kububbila kwaGrisi. Mumulimu wakwe wakukambawuka, Pawulu wakeenda kusikila wasika kundawu eeyi, pesi takwaambidwe pe kuti wakakambawuka na mu-Ilirikko naakuti wakasika biyo.—Ro 15:19.

  • Israyeli.

    Eeli ndizina Leza ndyaakapa Jakkobo. Mukuya kwachiindi, lyakazoobelesegwa kwaamba bana bakwe kabali boonse. Bana babana baJakkobo bachaalumi bali 12, chiindi chiingi bakali kwaambwa kuti bana ba-Israyeli, ng’anda ya-Israyeli, bantu bamu-Israyeli naakuti ma-Israyeli. Alubo bbala lyakuti Israyeli lyakali kubelesegwa kwaamba misyobo iili kkumi yabwaami bwakunyika, bwakapambuka kuzwa kubwaami bwakumusanza alubo mukuya kwachiindi, lyakazoobelesegwa kwaamba maKkristu bananikidwe, nkukwaamba “Israyeli waLeza.”—Ga 6:16; Mtl 32:28; Mil 4:10; Ro 9:6.

J

  • Jakkobo.

    Mwana wa-Izakka aRibbekka. Mukuya kwachiindi, Leza wakazoomupa zina lyakuti Israyeli alubo wakazooba sianyinakulu wabantu boonse bamu-Israyeli (aabo baambwa kuti ma-Israyeli mpawo mukuya kwachiindi maJuda). Wakali wisi wabana bali 12, aabo kuswaanizya abana babo, bakapanga misyobo iili 12 yachisi cha-Israyeli. Zina lyakuti Jakkobo lyakayinkilila kunembo kubelesegwa kwaamba chisi naakuti bantu bamu-Israyeli.—Mtl 32:28; Mt 22:32.

  • Jehova.

    Busanduluzi Bwanyika Mpya bwaMagwalo Aasalala, bubelesya zina lyakuti “Jehova” kwaziindi zili 237, muMagwalo aachiKkristu aachiGrikki. Twaambo twakapa kuti kubelesegwe zina lyaLeza tuyeeme mubukamboni butobela:

    1. 1. Malembe aaMagwalo aachiHebberu aakali kubelesegwa mumazuba aaJesu abaapostoli bakwe akali aa-Tetragrammaton (nkukwaamba zina lyaLeza lyiimininwa aamabbii aachiHebberu aane.)

    2. 2. Mumazuba aaJesu abaapostoli bakwe, Tetragrammaton yakali kujanika mubusanduluzi bwachiGrikki bwaMagwalo aachiHebberu.

    3. 3. Magwalo aachiKkristu aachiGrikki atondeezya kuti Jesu wakali kulibelesya zina lyaLeza alubo wakali kulizibya kulibamwi.—Johane 17:6, 11, 12, 26.

    4. 4. Mbukunga Magwalo aachiKkristu aachiGrikki aakazulwidwa aamuuya akayungizigwa kuMagwalo aasalala aachiHebberu, kubulika kwazina lyaJehova mumalembe aaya kulagambya.

    5. 5. Zina lyaLeza lilajanika kalifwiinsidwe muMagwalo aachiKkristu aachiGrikki.—Chiyubunuzyo 19:1, 3, 4, 6.

    6. 6. Malembe aamaJuda aakumasaangunino atondeezya kuti maKkristu bachiJuda bakali kubelesya zina lyaLeza mumalembe aabo.

    7. 7. Bamwi basikulanga-langa makani aamuBbayibbili balazumina kuti kweelede kuti zina lyaLeza lyakali kujanika muMagwalo aachiKkristu aachiGrikki akali kuzubululwa muMagwalo aachiHebberu.

    8. 8. MaBbayibbili aakasandululwa mumilaka yiinda ku 100 alaazina lyaLeza muMagwalo aachiKkristu aachiGrikki.

    Zili aantanganana kuti kuli twaambo tumvwikka twakubweedezya zina lyaLeza lyakuti Jehova, muMagwalo aachiKkristu aachiGrikki. Eezi nzizyo loko nzibakachita basanduluzi baBbayibbili lyaBusanduluzi Bwanyika Mpya. Balilemeka loko zina lyaLeza alubo balayoowa kugwisya kufumbwa chintu chakali mumalembe aakusaanguna.—Chiyubunuzyo 22:18, 19.

  • Jokwe.

    Eechi chakali chisamu chakali kubikkwa aamakwiko aamuntu, eecho nchaakali kulengelezya zintu nzyaakanyampwide mumabazu aabili, naakuti chakali chisamu chakali kugwabikwa munsingo zyabanyama babili (chiindi chiingi zyakali ng’ombe) kuti bakwele zibelesyo zyakumuunda naakuti ngolo. Akaambo kakuti bazike chiindi chiingi bakali kubelesya majokwe kuti babweze zintu zilema, jokwe lyakabelesegwa munzila yakukozyanisya, kwaamba buzike, kweendelezegwa aawumwi muntu kuswaanizya akudyaamininwa akufwaba. Kugwisya naakuti kutyola jokwe, kwakali kwaamba kwaangununwa mubuzike, kukudyaamininwa, akupenzegwa.—Le 26:13; Mt 11:29, 30.

  • Juda.

    Ooyu mwana waJakkobo wachine, kwiinda mumwanakazi wakwe Leya. Mubupolofita bwakwe mbwaakaamba kali waamba kufwa, Jakkobo wakaambilizya kuti mweendelezi mupati alubo uukkala kukabe kutamani, wakali kuzoozwa kumpuli yaJuda. Naakaza kali muntu wanyama, Jesu wakazwida kuli Juda. Mukuyungizya, zina lyaJuda lyaamba musyobo, alubo mukuya kwachiindi lyakazoowamba bwaami bwakazoowuzikwa zina lyaJuda.—Mtl 29:35; 49:10; Heb 7:14.

K

  • Kabanda.

    Bbala eeli kuti kalisaanguna aa k muniini lyaamba kabanda kamuntu uumwi, pesi kuti kalisaanguna aa k mupati lyaamba kabanda kabantu boonse alubo lyeendelana aabbala lyachiHebberu lyakuti “Shiwoli” alyachiGrikki lyakuti “Hadesi.” MuBbayibbili, lyaamba ndawu yakukozyanisya naakuti chiimo ooko bantu nkubaleka kubeleka naakuti kuziba chintu choonse.—Mtl 47:30; Mu 9:10; Mt 27:61; Mil 2:31.

  • Kabanda kakuyeezya.

    Eeyi nindawu yakuzikkila bantu bafwide. Bbala eeli lisandululwa kubbala lyachiGrikki lyakuti mne·meiʹon, lizwa kubbala lyakuti “kuyeezya,” zitondeezya kuti muntu uufwide ulikuyeeyegwa.—Joh 5:28, 29.

  • Kabunga.

    Eeyi ninkamu yabantu iikakatila kunjiisyo naakuti kumuzulwidi alubo iitobela njiisyo zyayo. Bbala eeli lilibelesedwe kwaamba nkamu zibili zizibinkene loko zyachiJuda, baFarisi abaSadusi. Bantu bakatali maKkristu bakali kwiita maKkristu kuti “kabunga” naakuti “kabunga kabantu bakuNazareta” amwi akaambo kakuti bakali kubabona mbuli bantu bakapambukide kuzwa kuchiJuda. Mukuya kwachiindi, mumbungano yachiKkristu kwakazooba tubunga; ‘kabunga kaNikkolayo’ kalaambidwe azina lyako mubbuku lyaChiyubunuzyo.—Mil 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Chi 2:6; 2Pe 2:1.

  • Kalepita.

    Muchiindi chaMagwalo aachiKkristu aachiGrikki, aaka kakali kamali kaniini kwiinda zyoonse kamaJuda, kakkopa naakuti ka-bronze. Mulaamwi maBbayibbili, kasandulwidwe kuti “tudibilisi” naakuti “tuli tuniini.”—Mk 12:42; Lk 21:2, makani aamunsi.

  • Kasimpi.

    Majwi aabusongo naakuti lwaano lufwiifwi luyiisya chiiyo naakuti lutondeezya kasimpe kayandikana mumajwi mache. Kasimpi kamuBbayibbili kalakonzya kuba kaambyo kakataazya kumvwisisisya naakuti kalabi. Kasimpi kaambuula atala akasimpe, kakabelesya majwi manonoono, chiindi chiingi kabelesya majwi aakukozyanisya. Tumwi twaambyo twakaba majwi aazibinkene loko aakufubaazya naakuti kunyansya bamwi bantu.—Mu 12:9; 2Pe 2:22.

  • Kazila kaSolomoni.

    Mutempele lyamuchiindi chaJesu, aaka kakali kazila kakavumbidwe, kakali kubuzwezuba aalubuwa lwaanze alubo bantu biingi basyoma kuti eechi chakali chipanzi chakasyeede kutempele lyaSolomoni. Mukazila aaka, Jesu wakeenda mumo ‘muchiindi champeyo’ alubo maKkristu bakusaanguna bakali kubunganina mumo kuti bakombe.—Joh 10:22, 23; Mil 5:12.

  • Kkesari.

    Eeli ndizina lyamumpuli lyamaRoma lyakazooba zina lyakulemeka lyabeendelezi baRoma. Agasto, Tibberiyo, aKkilawudiyasi balaambidwe muBbayibbili amazina aabo, alubo nikuba kuti Nero taambidwe pe azina pesi zina eeli lilabelesegwa kwaamba nguwe. Zina lyakuti “Kkesari” lilibelesedwe muMagwalo aachiKkristu aachiGrikki, kwaamba bweendelezi naakuti Chisi.—Mk 12:17; Mil 25:12.

  • Kketeni.

    Ooyu mulembo mubotu, wakalukidwe zifanikisyo zyamakkerubbi wakali kwaanzaanisya Ndawu Iisalala kuzwa kuNdawu Iisalalisya mutente lyakukombela amutempele.—Ku 26:31; 2Mk 3:14; Mt 27:51; Heb 9:3.

  • Kkiyubbiti.

    Oobu mbulamfu buzwa kukakokola kusika kumamanino aakanwe kalaakati. Ma-Israyeli bakali kuvuzya kubelesya kkiyubbiti yakali kulampa masentimita aasika ku 44.5, pesi bakali kubelesya imwi mpati yakayungizidwe kuli yeeyi akuboko kwamuntu, yakali kulampa masentimita aasika ku 51.8.—Mtl 6:15; Mt 6:27; Lk 12:25; Chi 21:17.

  • Kkore.

    Eechi nchipimyo chakali kubelesegwa kukupimina zintu ziyumu azyamaanzaanzi. Chakeelene aamalita aali 220 kweendelana achipimyo chabbati.—1Ba 5:11; Lk 16:7, makani aamunsi.

  • Kkristu.

    Eeli ndizina lyakulemeka lyaJesu lizwa kubbala lyachiGrikki lyakuti Khri·stosʹ, lyeendelana aalyachiHebberu lyakasandululwa kuti “Mesiya” naakuti “Uunanikidwe.”—Mt 1:16; Joh 1:41.

  • Koomoka.

    Ooku nkulila nkwachita muntu kuti wafwidwa naakuti wachitikilwa limwi penzi. Muchiindi chaBbayibbili, zyakali zibinkene kuti bantu boomoke kwachiindi chilamfu. Nibakali kulila, basikoomoka kuli zigogo nzibakali kuzwaata, bakali kulibikka dyota kumutwe, kudelula zigogo zyabo alubo bakali kulyuuma aatwaango. Chimwi chiindi bantu bakali aaluzibo lwakoomoka, bakali kwiitwa kumalilwe.—Es 4:3; Mt 11:17; Mk 5:38; Joh 11:33; Chi 21:4.

  • Kubawo.

    Mulizimwi ndawu muMagwalo aachiKkristu aachiGrikki, bbala eeli lipandulula kubawo kwaJesu Kkristu mubwaami, kuzwa kuchiindi naakabikkwa kuba Mwaami kali Mesiya kusikila kumazuba aakumamanino aabwiime bwazintu oobuno. Kubawo kwaKkristu takwaambi kuza kwakwe mpawo abweede chakufwambaana, pesi kubikkizya chiindi chilamfu chibikkidwe.—Mt 24:3.

  • Kubbabbatizigwa; Kubbabbatizya.

    Bbala eeli lyaamba “kubbizya” naakuti kunika mumaanzi. Jesu wakaamba kuti batobeli bakwe beelede kubbabbatizigwa. Magwalo aambuula atala akubbabbatizya kwaJohane, kubbabbatizigwa aamuuya uusalala, kubbabbatizigwa aamulilo akumwi kubbabbatizigwa.—Mt 3:11, 16; 28:19; Joh 3:23; 1Pe 3:21.

  • Kubikkwa maboko.

    Muntu wakali kubikkwa maboko naakali kusalwa kuti achite mulimu uuyandikana naakuti kuti ajane chilongezyo, kuponesegwa, naakuti chipo chamuuya uusalala.—My 27:18; Mil 19:6; 1Ti 5:22.

  • Kubusigwa.

    Ooku nkubusigwa kuzwa kulufu. Bbala lyachiGrikki lyakuti a·naʹsta·sis, lyaamba “kubuka; kunyampuka.” Kuli bantu bali musanu abane bakabusigwa balembedwe muBbayibbili, kuswaanizya aJesu ooyo wakabusigwa aaJehova Leza. Nikuba kuti bamwi bantu bakabusigwa aa-Elija, a-Elisha, aJesu, aPetro, aPawulu, zili aantanganana kuti zigambyo eezi zyakachitwa kakubelesegwa manguzu aaLeza. Kubusigwa kwabantu “baluleme abataluleme” aanyika kuyandikana loko mumakanze aaLeza. (Mil 24:15) Mukuyungizya, Bbayibbili lyaambuula atala akubusigwa kwakujulu, ooko kwaambwa kuti ‘nkubusigwa kwakumasaangunino’ naakuti ‘kubusigwa kwakusaanguna,’ ooko kuswaanizya batobeli baJesu bakananikwa aamuuya.—Flp 3:11; Chi 20:5, 6; Joh 5:28, 29; 11:25.

  • Kukkala kwamweezi.

    Oobu bwakali buzuba bwakusaanguna bwamweezi umwi awumwi mukkalenda yamaJuda, bwakali kubambwa kabuli bwakubunganaamwi, kupobola, akupa zipayizyo ziyandikana. Mukuya kwachiindi, buzuba oobo bwakazooba pobwe liyandikana lyachisi, alubo bantu teebakali kubeleka pe mubuzuba oobo.—My 10:10; 2Mk 8:13; Kol 2:16.

  • Kukwibbuula.

    MuMagwalo aachiKkristu aachiGrikki, bbala eeli lyaamba kuuma aachimboko chakali aankoto naakuti zintu zibosya kunembo.—Joh 19:1.

  • Kuleya.

    Bbala eeli lyachiGrikki (a·po·sta·siʹa) lizwa kubbala lyaamba “kusosoloka.” Chisiko chalyo chipa muzeezo “wakuzwa, kuleka, naakuti kubukila.” MuMagwalo aachiKkristu aachiGrikki, bbala lyakuti “kuleya” libelesedwe kwaamba aabo basiya bukombi bwakasimpe.—Tu 11:9; Mil 21:21; 2Te 2:3.

  • Kulipeda kuli Leza.

    Ooku nkuyoowa Jehova Leza, akumukomba akumubelekela chakusyomeka nkaambo nguumweendelezi wazintu zyoonse.—1Ti 4:8; 2Ti 3:12.

  • Kulyiimya kulya.

    Ooku nkulikasya kulya chakulya choonse kwachiindi chibikkidwe. Ma-Israyeli bakali kulyiimya kulya muBubuzuba Bwakumaninsya Milandu, nibakali mumapenzi anibakali kuyanda kugwasigwa aaLeza. MaJuda bakali aamapobwe aane mumunyaka, ngibakali kulyiimya kulya aakali kubayeezya mapenzi akachitikide mubuumi bwabo. MaKkristu tabayandikani kuti kabalyiimya kulya.—Ezr 8:21; Is 58:6; Mt 4:2; 9:14; Lk 18:12; Mil 13:2, 3; 27:9.

  • Kunanika.

    Eeli ndibbala lyachiHebberu lyaamba “kunana mafuta.” Muntu naakuti chimwi chintu chakali kunanikwa mafuta, kutondeezya kuti chiyanda kubeleka umwi mulimu uuyandikana. MuMagwalo aachiKkristu aachiGrikki, bbala eeli lyakabelesegwa kwaamba kutilwa kwamuuya uusalala kuli baabo bakasalwa kuti babe aabulangilizi bwakupona kujulu.—Ku 28:41; 1Sa 16:13; Lk 4:18; Mil 10:38; 2Ko 1:21.

  • Kupalulwa.

    Ooku nkugwisya chikanda chakunembo chakubwaalumi. Ooyu wakali mulawu Abbrahamu ngwaakeelede kutobela abana bakwe pesi takuchiyandikani pe kuti maKkristu bawutobele. Alubo bbala eeli lilibelesedwe munzila yakukozyanisya mumagwalo aasiyene-siyene.—Mtl 17:10; 1Ko 7:19; Flp 3:3.

  • Kupola; Ndawu yakupolela.

    Ooyu mulimu wakwaanzaanisya nseke abuungu; nindawu yakuchitila mulimu ooyu. Kupola kwakali kuchitwa aakaponda naakuti azimwi zibelesyo zili mbuli zileyi zyakali kudonswa aabanyama kuti zilyo kazili zyiingi. Zibelesyo eezi, zyakali kubelesegwa kupola zilyo zyakali aalubuwa lwakupolela lwalawundi lwakali aachilundu aawo aakali kuunga moya.—Le 26:5; Is 41:15; Mt 3:12.

  • Kusalala.

    Kweendelana ambulibelesedwe muBbayibbili, bbala eeli talyaambi kusalala kumubili kupela, pesi lilaswaanizya kwaamba kuba muntu uutakwe chintu nchasolwaacho, kabata, doti naakuti chimwi chintu chipambanisya mukulijata naakuti muzintu zyabukombi. MuMulawu waMozesi, bbala eeli lyaamba kusalala kweendelana amulawu.—Le 10:10; In 51:7; Mt 8:2; 1Ko 6:11.

  • Kusalala; Busalali.

    Oobu mbuntu mbwalaabo Jehova; nchiimo chakusalala mukulijata. (Ku 28:36; 1Sa 2:2; Joh 17:11) Chiindi nilyaamba bantu (Mk 6:20; Mil 3:21), zintu (Ro 7:12; 11:16; 2Ti 3:15), ndawu (Mt 4:5; Mil 7:33; Heb 9:1), amilimu (Ku 36:4), bbala lyakusaanguna lyachiHebberu alyachiGrikki lilaamuzeezo wakupambukania naakuti kusalala kuli Leza uusalala; kuba muchiimo chakusalwa kuti uchite mulimu waJehova. MuMagwalo aachiKkristu aachiGrikki, mabala akasandululwa kuti “kusalala” akuti “busalali,” alabelesegwa kwaamba kusalala mukulijata.—2Ko 7:1; 1Pe 1:15, 16.

  • Kusanduka.

    Kweendelana ambulibelesedwe muBbayibbili, bbala eeli lyaamba kuchincha mizeezo, kulisola akaambo kanzila muntu njaakali kuponaayo chiindi, michito mibi, naakuti akaambo kazimwi zintu nzyaakachilwa kuchita. Kusanduka kwachoonzyo kuzyala michelo, nkukwaamba kuchincha nzila muntu njaakali kuponaayo chiindi.—Mt 3:8; Mil 3:19; 2Pe 3:9.

  • Kusotoka mulawu.

    Ooku nkutyola mulawu uubikkidwe. Mabala aaya abelesedwe munzila iikozyenie alyakuti ‘kubisya’ muBbayibbili.—In 51:3; Ro 5:14.

  • Kutasalala.

    Kulakonzya kwaamba kuba aadoti aamubili naakuti kutyola milawu yakulijata. Nikuba oobo, muBbayibbili, chiindi chiingi bbala eeli lyaamba zintu zitatambuliki pe naakuti zintu zitasalali kweendelana aMulawu waMozesi. (Le 5:2; 13:45; Mt 10:1; Mil 10:14; Ef 5:5)—Langa KUSALALA.

  • Kwija.

    Aaya akali meja aabanyama aakali kubelesegwa kuba zinywido, zibikkilo zyamafuta, naakuti zibikkilo zya-inki azyamafuta aakulibotya, alubo akali kubelesegwa muli zyakwiimba naakuti kukuchenjezya. (1Sa 16:1, 13; 1Ba 1:39; Ezk 9:2) Bbala lyakuti “kwija” lilibelesedwe munzila yakukozyanisya kwaamba manguzu, kuzunda, aluzundo.—Dt 33:17; Mik 4:13; Lk 1:69.

L

  • Levi; MuLevi.

    Ooyu wakali mwana waJakkobo wachitatu kwiinda mumwanakazi wakwe Leya, alubo bbala eeli lyaamba musyobo wakawuzikwa zina lyakwe. Bana bakwe batatu, mbabo bakapanga nkamu mpati zitatu zyamaLevi. Chimwi chiindi, bbala lyakuti “maLevi,” lyaamba musyobo woonse wamaLevi, pesi chiindi chiingi, taliswaanizyi mpuli yabapayizi ya-Aroni. Musyobo waLevi teewakajana chaabilo pe Munyika Yachisyomezyo, pesi wakapegwa myuunzi iili 48, munyika yakapegwa imwi misyobo.—Dt 10:8; 1Mk 6:1; Heb 7:11.

  • Lubuwa.

    Eeyi yakali ndawu yakayakilidwe lubaya lwakali kuzyunguluka tente lyakukombela alubo mukuya kwachiindi yakali ndawu yakayakilidwe aamuduli wakali kuzyunguluka tempele. Chipayililo chazipayizyo zitentwa, chakabikkidwe mulubuwa lwaanze lwatente lyakukombela, pesi mukuya kwachiindi chakazoobikkwa mulubuwa lwamukati lwatempele. Alubo Bbayibbili lyaambuula atala aamwi mabuwa aamaanda aabaami.—Ku 8:13; 27:9; 1Ba 7:12; Mt 26:3; Mk 15:16; Chi 11:2.

  • Lugwalo; Magwalo.

    Aaya malembe aasalala aaJwi lyaLeza. Mabala aaya ajanika muMagwalo aachiKkristu aachiGrikki kupela.—Lk 24:27; 2Ti 3:16.

  • Lutuko.

    Ooku nkukonga naakuti kwaamba kuti umwi muntu naakuti chimwi chintu chichitikilwe zintu zibi. Bbala eeli talyaambi kusampula naakuti kunyema loko. Lutuko nkwaambilizya kwaantanganana kwazintu zibi zitazoochitike kunembo. Kuti kwachitwa aaLeza naakuti awumwi muntu uulaamanguzu, zyiiminina bupolofita naakuti zitondeezya kuti majwi aaya alaamanguzu.—Mtl 12:3; My 22:12; Mk 11:21; Mil 23:12; Ro 12:14; Ga 3:10.

  • Luzyalo lupati.

    Eeli ndibbala lyachiGrikki ligwisya muzeezo mupati wachintu chizuminika alubo chibotu. Chiindi chiingi, bbala eeli libelesegwa kwaamba chipo chibotu naakuti kupa munzila iilikabotu. Chiindi nilyaamba luzyalo lupati lwaLeza, bbala eeli lyaamba chipo chitabbadalwi nchapa Leza amoyo woonse, katalangilili kubbadalwa pe. Bbala eeli lipandulula kupa kwaLeza kwiingi, luyando lupati aluzyalo ndwalaalo kubantu. Alubo bbala eeli lyachiGrikki lisandululwa kuti ‘kutambulwa’ akuti ‘chipo chaluzyalo.’ Talupegwi aakaambo kakuti muntu walubelekela biya naakuti uleelela kulujana pesi akaambo kabuuya bwasikulupa.—2Ko 6:1; Ef 1:7.

  • Lwizi lwamulilo.

    Eeyi nindawu yakukozyanisya ‘iiyaka mulilo asalufa,’ alubo yaambwa kuti ‘ndufu lwachibili.’ Basizibi batasanduki, Dyabbulosi, niluba lufu aKabanda (naakuti Hadesi) zizoowaalilwa mukati. Kuwaalilwa kwachilenge chamuuya aHadesi, eezyo zitakonzyi kunyonyoonwa aamulilo, kutondeezya kuti lwizi oolu lwiiminina kunyonyoonwa kukabe kutamani, kutali kupenzegwa kukabe kutamani.—Chi 19:20; 20:14, 15; 21:8.

M

  • Madimoni.

    Eezi nzilenge zibi zyamuuya zitaboneki, zilaamanguzu aayinda aabantu. Muli Matalikilo 6:2 zyiitwa kuti, “bana ba Leza mwini-mwini” alubo muli Juda 6 zyiitwa kuti, “ngilozi,” teezyakalengwa kazili zibi pe, pesi zyakali ngilozi zyakalichita kuba basinkondonyina baLeza kwiinda mukutamuswiilila mumazuba aaNowa akuliswaanizya aaSaatani mukubukila Jehova.—Dt 32:17; Lk 8:30; Mil 16:16; Jak 2:19.

  • Makani mabotu.

    MuMagwalo aachiKkristu aachiGrikki, aaya makani mabotu aaBwaami bwaLeza amakani aalufutuko kwiinda mukuba aalusyomo muli Jesu Kkristu.—Lk 4:18, 43; Mil 5:42; Chi 14:6.

  • Makkedoniya.

    Eeyi nindawu iili kubbazu lyakunyika kwaGrisi yakazibinkene loko aansi aabweendelezi bwa-Alekizanda Mupati alubo yakayinkilila kunembo kayaangunukide kusikila niyakazundwa aamaRoma. Makkedoniya yakali chilikiti chaRoma chiindi mwaapostoli Pawulu naakaswaya ku-Europe kakusaanguna. Pawulu wakaswaya ndawu eeyi kwaziindi zitatu.—Mil 16:9.

  • Makkerubbi.

    Eezi ningilozi zisumpukide zichita milimu iiyandikana loko. Zilisiyene amaserafu.—Mtl 3:24; Ku 25:20; Is 37:16; Heb 9:5.

  • Malwazi mabi.

    Aaya malwazi aatabukila chakufwambaana aakonzya kujata bantu biingi akupa kuti bafwe.—Lk 21:11.

  • Mamanino aabwiime bwazintu.

    Eechi nchiindi chitola kumamanino aabwiime bwazintu bweendelezegwa aaSaatani. Chiindi eechi cheendaamwi akubawo kwaKkristu. Kwiinda mubuzuluzi bwaJesu, ngilozi ‘zizoopambula babi kuzwa kubaluleme’ akubanyonyoona. (Mt 13:40-42, 49) Basikwiiya baJesu bakali aachiyandisyo chakuziba naakali kuzoosika ‘mamanino.’ (Mt 24:3) Katanabweeda kujulu, wakasyomezya basikwiiya bakwe kuti wakali kuzooba aambabo kusikila kuchiindi eecho.—Mt 28:20.

  • MaMidiya.

    Aaba mbantu bakazwa kumwana waJafeti uutegwa Madayi, alubo bakakkala munyika yazilundu ya-Iran, eeyo yakazooba nyika yamaMidiya. MaMidiya bakaliwo kuJerusalema muPentekkoste yamu 33 C.E.—Mil 2:9.

  • Mana.

    Eechi chakali chakulya ma-Israyeli nchibakali kulya munkanda kwaminyaka iili 40. Bakali kuchipegwa aaJehova. Chakulya eechi chakali kuboneka munzila yachigambyo buzuba-abuzuba kuseeni loko kunsi aalume kunze kwamuSabata kupela. Ma-Israyeli nibakayibona kakusaanguna bakati, “Ino ncizi eeci?” naakuti muchiHebberu, “man huʼ?” (Ku 16:13-15, 35) Anguwe Jesu waambwa kuti nimana munzila yakukozyanisya.—Joh 6:49, 50.

  • Mapenzi mapati.

    Bbala lyachiGrikki lyakasandululwa kuti “mapenzi,” ligwisya muzeezo wakukataazikana akoomba kubawo akaambo kakuyuma kwazyiimo. Jesu wakaamba atala ‘amapenzi mapati’ aatanaba aabuzuba achitika aakali kuzoosikila Jerusalema, kuswaanizya aakali kuzoosikila bantu boonse ‘aakuza mubulemu bwakwe.’ (Mt 24:21, 29-31) Pawulu wakapandulula mapenzi aaya mbuli nzila iiluleme Leza njatazoobelesye kulwana “aabo batazi Leza abaabo bataswiilili makani mabotu” aali atala aJesu Kkristu. Chiyubunuzyo 19 itondeezya Jesu kalikuzulwida makamu aamasoja aakujulu kuti alwane “munyama abaami banyika amakamu aamasoja aabo.” (2Te 1:6-8; Chi 19:11-21) “Nkamu mpati” izoofutuka mapenzi aayo. (Chi 7:9, 14)—Langa AMAGEDONI.

  • MaSamariya.

    Kumatalikilo, bbala eeli lyakali kwaamba ma-Israyeli bakali kupanga bwaami bwamisyobo iili kkumi bwakunyika, pesi Samariya niyakazundwa aama-Asiriya mu 740 B.C.E., bbala eeli lyakazooswaanizya bamuzwakule bakeetwa aama-Asiriya. Mumazuba aaJesu, muchiindi chakuti lyaambe musyobo naakuti kabunga kazyapolitikisi, bbala eeli lyakali kwaamba bantu bakali mukabunga kachikombelo, kakali aafwiifwi aShekkemu yachiindi aSamariya. Bantu bakali mukabunga aako, bakali kusyoma njiisyo zisiyene loko azyachiJuda.—Joh 8:48.

  • Mayile.

    Oobu mbulamfu bwamusinzo bujanika kamwi kupela mumalembe aakusaanguna aaMagwalo aachiKkristu aachiGrikki muli Mateyo 5:41, alubo kuyeeyelwa kuti musinzo ooyu wakeelene aamayile lyamaRoma lyakali kulampa mamita aali 1 479.5. Bbala lyakuti mayile lilajanika amuli zimwi ndawu zitatu ziswaanizya Lukka 24:13; Johane 6:19, amuli Johane 11:18, kwaamba mamayile aali mumulawu aakachinchwa kuzwa kumastadiya aachiindi mumalembe aakusaanguna.

  • Mayina.

    MuMagwalo aachiKkristu aachiGrikki, mayina yakeelene aamadrakkima aali 100. Lyakali kulema magilemu aali 340.—Lk 19:13.

  • Mazuba aakumamanino.

    Mabala aaya aamwi mabala aakozyenie aangawo aali mbuli aakuti “kumamanino aamazuba,” alibelesedwe mubupolofita bwamuBbayibbili, kwaamba chiindi aawo zintu zilembedwe muBbayibbili nizinooli zyaba aafwiifwi kuzuzikizigwa. (Ezk 38:16; Da 10:14; Mil 2:17) Kweendelana abupolofita bulikwaambwa, chiindi eechi chilakonzya kwaamba minyaka miche naakuti myiingi. Alubo Bbayibbili lyaamba mabala aayo kwaamba ‘mazuba aakumamanino’ aabwiime bwachiindi oobuno, muchiindi chakubawo kwaJesu kutaboneki.—2Ti 3:1; Jak 5:3; 2Pe 3:3.

  • Mbungano.

    Aaka nkabunga kabantu babungenaamwi, bali aamakanze aamwi naakuti bayanda kuchita mulimu. Chiindi chiingi, muMagwalo aachiHebberu lyaamba chisi cha-Israyeli. MuMagwalo aachiKkristu aachiGrikki, lyaamba mbungano imwi ayimwi yamaKkristu, pesi chiindi chiingi libelesedwe kwaamba mbungano yachiKkristu.—1Ba 8:22; Mil 9:31; Ro 16:5.

  • Meja aachipayililo.

    Aaya akali meja aakali kujanika mumabazu aane aazimwi zipayililo.—Le 8:15; 1Ba 2:28; Chi 9:13.

  • Mesiya.

    Eeli ndibbala lizwa kubbala lyachiHebberu lyaamba kuti “uunanikidwe” naakuti “ooyo wakananikwa.” Bbala lyeendelana aandilyo ndyakuti “Kkristu,” lizwa kubbala lyachiGrikki.—Da 9:25; Joh 1:41.

  • Michelo yakusaanguna.

    Eeyi yakali michelo yakusaanguna yamuchiindi chakutebula; zintu zyakusaanguna zyakufumbwa zintu. Jehova wakali kuyanda kuti chisi chama-Israyeli chimupe michelo yakusaanguna, ibe yamuntu, yamunyama naakuti yazilimwa. Kabali chisi, ma-Israyeli bakali kupa Leza michelo yakusaanguna muchiindi chaPobwe lyaZinkwa Zitakwe Bumena amuchiindi chaPentekkoste. Alubo mabala aakuti “michelo yakusaanguna” akabelesegwa munzila yakukozyanisya kuli Kkristu akubatobeli bakwe bananikidwe.—1Ko 15:23; My 15:21; Tu 3:9; Chi 14:4.

  • Michito iitondwa.

    Mabala aaya azwa kubbala lyachiGrikki lyakuti a·selʹgei a, lyaamba michito mibi yakutyola milawu yaLeza achaali akubisya kutakwe bweeme naakuti kunyansya, muuya uutondeezya kutalemeka naakuti kunyansya bweendelezi, milawu azyeelelo. Mabala aaya taambi kubisya kuniini pe.—Ga 5:19; 2Pe 2:7.

  • Mizimu.

    Ooku nkusyoma kuti myuuya yabantu ilayinkilila kunembo kupona kuti muntu wafwa akuti ilakonzya kwaambuula aabantu bapona, kapati kwiinda mumuntu (naakuti kwiinda mulichimwi chintu) weendelezegwa aanjiyo. Bbala lyachiGrikki lyakuti phar·ma·kiʹa, lyakasandululwa kuti ‘kuchita zyamizimu,’ lyaamba “kubelesya misamu.” Bbala eeli lyakazoosaanguna kubelesegwa mulizyamizimu nkaambo chiindi, misamu iikola yakali kubelesegwa kuti bantu bakumbile manguzu aazwa kumadimoni kuchitila kuti bakonzye kuzunda.—Ga 5:20; Chi 21:8.

  • Molokki.

    Ooyu nguleza wama-Amoni, alubo kuyeeyelwa kuti nguMalikkamu, Milikkomu aMolekki.—Mil 7:43.

  • Moyo.

    Balembi baBbayibbili babelesya bbala lyakuti “moyo,” kwaamba chipanzi chamubili naakuti moyo wakukozyanisya. Chimwi chiindi, bbala lyakuti ‘moyo’ lyakasandululwa kubbala lyachiGrikki lyakuti sy·neiʹde·sis, lyaamba, luzibo. Muzyiimo zili boobu, moyo ubeleka kawuli kamboni wamukati naakuti mubetesi alubo ulanga-langa nzituchita, nzituyanda anzitusala. Ulakonzya kutugwasya kuti tusale kabotu naakuti kutuchenjezya kuti teetwasala kabotu.—Ro 2:14, 15; 9:1.

  • Mubelesi wambungano.

    Mabala aaya azwa kubbala lyachiGrikki lyakuti di·aʹko·nos, chiindi chiingi lisandululwa kuti “mubelesi.” Mabala aakuti “mubelesi wambungano,” aamba muntu uugwasilizya kabunga kabaalu mumbungano. Muntu weelela kubeleka mulimu ooyu, weelede kusisya zyeelelo ziyandikana zyamuBbayibbili.—1Ti 3:8-10, 12.

  • Mubi.

    Eeli ndizina lyaamba Saatani Dyabbulosi, ooyo uukazyania aaLeza azyeelelo zyakwe ziluleme.—Mt 6:13; 1Jo 5:19.

  • Mubumbi.

    Ooyu muntu uupanga mipika, ndido, zilongo azimwi zibelesyo kabelesya bulongo. Bbala lyachiHebberu lyakuti mubumbi lyaamba “sikupanga.” Manguzu ngalaawo mubumbi kubulongo zyakuti ulakonzya kuchita kufumbwa nzyayanda ambubo, chiindi chiingi akozyanisigwa aabweendelezi mbwalaabo Jehova kumuntu umwi awumwi akuzisi.—Is 64:8; Ro 9:21.

  • Mu-Itopiya.

    Ooyu muntu wakali kuzwa ku-Itopiya iili kumusanza aanyika ya-Ijipiti yachiindi, yakali kuswaanizya bbazu lyoonse lyakumusanza lyanyika ya-Ijipiti yamazubaano ahafu yabbazu yaSudani yamazubaano nkwiili kunyika.—Mil 8:27.

  • MuJuda.

    Eeli ndibbala libelesegwa kumuntu wamusyobo waJuda kuzwa kuchiindi bwaami bwamisyobo iili kkumi bwama-Israyeli nibwakawa. (2Ba 16:6) Nibakazwa kubuzike kuBbabbiloni, bbala eeli lyakali kubelesegwa kuma-Israyeli bakali kuzwa kumisyobo iisiyene-siyene, bakabweeda ku-Israyeli. (Ezr 4:12) Mukuya kwachiindi bbala eeli lyakazoobelesegwa munyika yoonse kusiyanisya ma-Israyeli abantu Bazisi. (Es 3:6) Bbala eeli lyakazoobelesegwa munzila yakukozyanisya amwaapostoli Pawulu, katondeezya kuti kuba wakuli chimwi chisi takukwe ndaba pe mumbungano yachiKkistu.—Ro 2:28, 29; Ga 3:28.

  • MuKkristu.

    Eeli ndizina Leza ndyaakapa batobeli baJesu Kkristu.—Mil 11:26; 26:28.

  • Mulangizi.

    Ooyu muntu uuli aamulimu kapati wakulanga-langa naakuti wakweembela mbungano. Muzeezo mupati wabbala eeli lyaChiGrikki lyakuti e·piʹsko·pos ngwakulanga-langa kwakukwabilila. Bbala lyakuti “mulangizi” alyakuti “mwaalu” (pre·sbyʹte·ros) aamba mulimu uukozyenie mumbungano yachiKkristu. Bbala lyakuti “mwaalu” litondeezya kuti muntu ooyu wasalwa ulaabuntu busimide, mpawo lyakuti “mulangizi” litondeezya kuti muntu ooyo wasalwa ubikkila maanu kumulimu ngwapegwa.—Mil 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Pe 5:2.

  • Mulawu.

    Kuti kalisaanguna aa-m mupati, chiindi chiingi bbala eeli lyaamba Mulawu waMozesi naakuti mabbuku aamuBbayibbili aakusaanguna aali musanu. Kuti kalisaanguna aa-m muniini, lilakonzya kwaamba mulawu umwi awumwi uuli muMulawu waMozesi, naakuti njiisyo yamulawu.—My 15:16; Dt 4:8; Mt 7:12; Ga 3:24.

  • Mulawu waMozesi.

    Ooyo Mulawu Jehova ngwaakapa ma-Israyeli munkanda yakuSinayi mu 1513 B.C.E. Mabbuku aakusaanguna aali musamu aamuBbayibbili, chiindi chiingi aambwa kuti Mulawu.—Mt 5:17; Lk 24:44.

  • Mulembi.

    Ooyu muntu wakali kukkopa maMagwalo aachiHebberu. Chiindi Jesu naakaza aanyika, bbala eeli lyakali lyabwaamba kabunga kabantu bakayiide Mulawu. Bakakazya Jesu.—Ezr 7:6, makani aamunsi; Mk 12:38, 39; 14:1.

  • Mulimu uusalala.

    Ooyu mulimu uusalala weendelana aabukombi bwamuntu kuli Leza.—Ro 12:1; Chi 7:15.

  • Mulindi.

    Ooyu muntu uulinda kuchitila kuti bantu batachitikilwi mapenzi naakuti kulinda zintu zyamuntu, chiindi chiingi ulinda mansiku, alubo ulakonzya kupa nchenjezyo kuti kwaamba kuchitika mapenzi. Chiindi chiingi, balindi bakali kubikkwa kumiduli yamyuunzi naakuti aangazi kuti balange bantu kabachili kule. Nibaba balindi masoja ambabo bakali kujanika.—Mt 27:65; 28:4.

  • Mulindi Uutagoli.

    Lizwa kubbala lyachiGrikki lyakuti aʹbys·sos, lyaamba “kubbila loko,” naakuti “kutamvwisisika, kutagola.” MuMagwalo aachiKkristu aachiGrikki, libelesedwe kwaamba ndawu naakuti chiimo chakuba mubusungwa. Lilakonzya kwaamba kabanda azimwi zintu.—Lk 8:31; Ro 10:7; Chi 20:3.

  • Mululwe.

    Ootu ntusamu twamisyobo iisiyene-siyene, tulula loko alubo tununkilila loko. Muli Chiyubunuzyo 8:11 bbala lyakuti “mululwe,” lyaamba chintu chilula alubo chijaya alubo waambwa kuti mbukande bukola loko alubo bulula loko.

  • MunaNazareta.

    Eeli ndizina lyaJesu, nkaambo wakali kuzwa mumuunzi waNazareta. Kuyeeyelwa kuti bbala eeli lyeendelana aabbala lyachiHebberu lyakabelesegwa muli Isaya 11:1 lyakuti ‘chisyuukila.’ Mukuya kwachiindi, lyakazoobelesegwa kwaamba batobeli baJesu.—Mt 2:23; Mil 24:5.

  • Munsamu wabuumi.

    Ooyu wakali munsamu wakali mumuunda wa-Edeni. Bbayibbili talitondeezyi pe kuti michelo yamunsamu ooyu yakali kupa buumi, pesi wakali kwiiminina chisyomezyo chaLeza chabuumi butamani kuli baabo mbaakali kuzoozumizya kuti balye michelo yawo. Mubbuku lyaChiyubunuzyo, munsamu ooyu wiiminina mabambe aaLeza aakupa bantu buumi.—Mtl 2:9; 3:22; Chi 2:7; 22:19.

  • Muntu waangunukide; Muntu wakaangununwa.

    Mubweendelezi bwamaRoma, ‘muntu waangunukide,’ngooyo wakazyalwa kaangunukide wakali aazyeelelo zikkwene zyabusichisi. Pesi ‘muntu wakaangununwa,’ ngooyo wakaangununwa kuzwa kubuzike. Muntu wakaangununwa zili mumulawu, wakali kupegwa busichisi bwakuba muRoma pesi taakali kuzumizigwa pe kuti atole lubazu mulizyapolitikisi muchisi eecho. Kwaangununwa kutali kwamumulawu, kwakali kwaangununa muntu kuzwa mubuzike pesi teekwakali kupa kuti muntu apegwe zyeelelo zikkwene zyabusichisi.—1Ko 7:22.

  • Muntu wakasandukila kubukombi bwachiJuda.

    Ooyu muntu wasanduka. MuMagwalo, ooyu muntu wakasandukila kubukombi bwachiJuda, alubo kuti kali mwaalumi, wakeelede kupalulwa.—Mt 23:15; Mil 13:43.

  • Mupati wabapayizi.

    Aaya ngaamwi mabala aabelesedwe kwaamba “mupayizi mupati” muMagwalo aachiHebberu. MuMagwalo aachiKkristu aachiGrikki mabala aakuti “bapati babapayizi” akali kwaamba baalumi balemekwa aakati kabapayizi, kuswaanizya abamwi bakatachili bapayizi, abapati abasilutwe batubanga twabapayizi bali 24.—2Mk 26:20; Ezr 7:5; Mt 2:4; Mk 8:31.

  • Mupayizi.

    Ooyu muntu wakasalidwe kuti ayiminine Leza kubantu kalikubayiisya atala aLeza amilawu yakwe. Alubo bapayizi bakali kwiiminina bantu kuli Leza, kabapa zipayizyo, akubakombelezezya kuli Leza. Mulawu waMozesi kawutanabawo, silutwe wampuli nguwe wakali kubeleka kali mupayizi mumpuli yakwe. MuMulawu waMozesi, bana bachaalumi bamumpuli ya-Aroni, wamusyobo waLevi, mbabo bakali kupanga kabunga kabapayizi. Bamwi bantu bachaalumi boonse maLevi bakali bagwasilizi babo. Nikwakapangwa chizuminano chipya, Israyeli wakumuuya wakaba chisi chabapayizi, Jesu Kkristu kali Mupayizi Mupati.—Ku 28:41; Heb 9:24; Chi 5:10.

  • Mupayizi mupati.

    MuMulawu waMozesi, ooyu wakali muzulwidi wabapayizi wakali kwiiminina bantu kunembo lyaLeza akulanga-langa bamwi bapayizi. Nguwe alikke wakali kuzumizigwa kunjila muNdawu Iisalalisya, nkukwaamba kaanda kakali mukati katente lyakukombela mpawo mukuya kwachiindi, katempele. Wakali kuchita oobo, kamwi biyo mumunyaka, muBuzuba Bwakumaninsya Milandu. Bbala lyakuti “mupayizi mupati,” lilabelesegwa akuli Jesu Kkristu.—Le 16:2, 17; 21:10; Mt 26:3; Heb 4:14.

  • Mure.

    Eeyi yakali nzuka iinunkilila yakali kujanika kumisyobo iisiyene-siyene yaziteyo zyamaamvwa naakuti kutusamu tuniini twaminsamu iitegwa Commiphora. Mure nchiimwi chazintu zyakali kuswaanizigwaamwi azimwi zintu kuti kupangwe mafuta aasalala aakunanika. Yakali kubelesegwa kuti zintu zili mbuli zigogo amalo zinunkilile, alubo yakali kuswaanizigwa mumafuta aakunana. Alubo yakali kuswaanizigwa kuti kupangwe chakunywa chilula. Alubo mure yakali kubelesegwa kukunanika mubili wamuntu uuyanda kuzikkwa.—Ku 30:23; Tu 7:17; Mk 15:23; Joh 19:39.

  • Musemu.

    Eechi nchintu chiimvwi chiyakidwe, chijisi mayake naakuti chimwi chintu chikozyenie aanchicho. Misemu iiyakidwe yakalibelesedwe mutempele amumaanda aabwaami aakayakwa aaSolomoni. Bbala eeli libelesedwe munzila yakukozyanisya kwaamba kugwasilizya, (1Ti 3:15) naakuti kukkalilila aachuuno (Chi 3:12) muMagwalo aachiKkristu aachiGrikki.—Bab 16:29; 1Ba 7:21.

  • Musondi 1.

    Ooyu muntu uubelesya manguzu aambwa kuti azwa kumyuuya mibi.—Mil 13:6.

  • Musondi 2.

    Ooyu muntu uulyaamba kuti ulakonzya kwaamba zitazoochitike kunembo. Bapayizi bachita zyamasalamusi, basondi babelesya nyenyeezi abamwi, muBbayibbili baambwa kuti mbasondi.—1Ko 15:23; My 15:21; Tu 3:9; Chi 14:4.

  • Muuya.

    Bbala lyachiHebberu lyakuti ruʹach alyachiGrikki lyakuti pneuʹma, aasandululwa kuti “muuya,” chiindi chiingi aamba zintu zyiingi. Mabala aaya woonse aamba zintu zitakonzyi kubonwa aabantu alubo zipa bukamboni bwakuti kuli manguzu aalikubeleka. Bbala eeli lyachiHebberu alyachiGrikki, lilibelesedwe kwaamba (1) luuwo, (2) manguzu aabuumi aali muzilenge zili aanyika, (3) chiyandisyo muntu nchalaacho mumoyo chipa kuti aambe zimwi zintu naakuti achite zimwi zintu munzila njachitaayo zintu, (4) majwi aakazulwidwa aamuuya aazwa kuzilenge zitaboneki, (5) zilenge zyamuuya, (6) amanguzu aaLeza aabeleka, naakuti muuya uusalala.—Ku 35:21; In 104:29; Mt 12:43; Lk 11:13.

  • Muuya Uusalala.

    Aaya manguzu aataboneki Leza ngabelesya kuti azuzikizye kuyanda kwakwe. Muuya ooyu ulasalala nkaambo uuzwa kuli Jehova ooyo uusalala alubo uululeme kwiinda zintu zyoonse, alubo akaambo kakuti nguwo Leza ngwabelesya kuti achite zintu zisalala.—Lk 1:35; Mil 1:8.

  • Muzibe.

    Bbala eeli lyaamba mwaalumi uuzibidwe. Chiindi chiingi baalumi bali boobu, bakali kusalwa kuti babeleke mumaanda aabwaami kabali babelesi naakuti basikulanga-langa namalelo abamwi banakazi bamwaami. Alubo bbala eeli talyaambi muntu wakazibidwe kupela, pesi lyaamba nkume-nkume yakasalidwe kuti ibeleke munkuta yamwaami. Bbala eeli lilibelesedwe munzila yakukozyanisya kwaamba muntu ‘uutakwati akaambo kaBwaami,’ kwaamba muntu uulinyona kuchitila kuti alipede chakumaninina kukubelekela Leza.—Mt 19:12; Es 2:15; Mil 8:27.

  • Muzulwidi Mupati.

    Bbala lyachiGrikki lyakasandululwa kuti “Muzulwidi Mupati,” lyaamba mulimu uuyandikana waJesu Kkristu wakwaangununa bantu basyomeka kumapenzi aayetwa aachibi akubatola kubuumi butamani.—Mil 3:15; 5:31; Heb 2:10; 12:2.

  • Mwaalu; Mupati.

    Bbala eeli lyaamba muntu wachaalumi wakomena, pesi muMagwalo libelesedwe kwaamba muntu uupedwe manguzu naakuti milimu yakuchita muchilawu naakuti muchisi. Bbala eeli libelesedwe kwaamba zilenge zyakujulu mubbuku lyaChiyubunuzyo. Bbala lyachiGrikki lyakuti pre·sbyʹte ros, lyakasandululwa kuti “mwaalu,” nikwaambwa aabo bali aamulimu wakuzulwida mumbungano.—Ku 4:29; Tu 31:23; 1Ti 5:17; Chi 4:4.

  • Mwaapostoli.

    Bbala eeli lyaamba “ooyo wakatumwa” alubo lilabelesegwa kuli Jesu akulibamwi bakatumwa kuti bakabelekele bamwi. Chiindi chiingi, libelesedwe kwaamba basikwiiya aabo Jesu mbaakasala kabali kabunga kabantu bali 12, kuti babe bayiminini.—Mk 3:14; Mil 14:14.

  • Mwanaamuntu.

    Bbala eeli lijanika kwaziindi zisika ku 80 muMabbuku Aamakani Mabotu. Bbala eeli lyaamba Jesu Kkristu alubo litondeezya kuti kwiinda mukuzyalwa kali aamubili wanyama, wakaba muntu akuti taakali chilenge chamuuya chakali aamubili wanyama. Alubo bbala eeli litondeezya kuti Jesu wakali kuzoozuzikizya bupolofita bulembedwe muli Daniele 7:13, 14. MuMagwalo aachiHebberu, bbala eeli lyakabelesegwa kuli Ezekkiyele akuli Daniyele kutondeezya musiyano uuliwo aakati kabayiminini aaba banyama bafwa, aLeza Sikubapa mulumbe wabo.—Ezk 3:17; Da 8:17; Mt 19:28; 20:28.

  • Mwana waDavida.

    Mabala aaya aamba Jesu, kutondeezya kuti nguSikukona wachizuminano chaBwaami, eecho chakali kuzoozuzikizigwa aawumwi wabana baDavida.—Mt 12:23; 21:9.

  • Mwana wakusaanguna.

    Ooyu wakali mwana mupati wachaalumi kuli wisi. Muchiindi chamuBbayibbili, mwana wakusaanguna wachaalumi wakali kupegwa chuuno chisumpukide mumpuli alubo wakali kuba silutwe wampuli kuti wisi wafwa. Jesu taakali mwana wakusaanguna kupela kuli Jehova, pesi wakali wakusaanguna kulengwa kuzintu zyoonse zyakalengwa alubo wakali wakusaanguna kubusigwa kuzwa kubafu.—Mtl 25:33; Ku 11:5; Kol 1:15; Chi 1:5.

  • Mweembo.

    Eechi chakali chibelesyo chakali kufulidwa chakapangidwe aansimbi, chakali kubelesegwa kuchenjezya bantu amuli zyakwiimba. Kulila kwamyeembo chiindi chiingi kweendaamwi akwaambilizigwa kwambeta zyaJehova, naakuti azimwi zintu zizwa kuli Leza.—1Ko 15:52; Chi 8:7–11:15.

  • Mweendelezi.

    Ooyu wakali mweendelezi mupati wachilikiti chakali kweendelezegwa aaBalupati-pati Bamilawu yamaRoma. Wakali aamanguzu aakubeteka aakweendelezya masoja, alubo nikuba kuti nzyaakali kuchita zyakali kulangwa-langwa aaBalupati-pati Bamilawu yamaRoma, taakwe muntu wakali aamanguzu kwiinda nguwe muchilikiti choonse.—Mil 13:7; 18:12.

N

  • Nadi.

    Aaya akali mafuta aasalala-salala aanunkilila alubo aadula loko, aakali kuzwa kukasamu kategwa (Nardostachys jatamansi). Akaambo kakuti nadi yakali kudula, chiindi chiingi yakali kuswaanizigwa aamafuta aansaansi, alubo chimwi chiindi teeyakali yachoonzyo pe. Muchikozyano, Makko aJohane bakalemba kuti, ‘nadi yachoonzyo’ yakabelesegwa aali Jesu.—Mk 14:3; Joh 12:3.

  • Ndawu Iisalala 1.

    Eeyi yakali ng’anda yakusaanguna mpati yatente lyakukombela naakuti yatempele alubo yakalisiyene akaanda kamukati kakali kutegwa Ndawu Iisalalisya. Mutente lyakukombela, Ndawu Iisalala yakali aachibikkilo chalambe changolida, chipayililo changolida chakutentela tununkilizyo, tebbulu lyazinkwa zyachitondeezyo azibelesyo zyangolida; mutempele yakali aachipayililo changolida, zibikkilo zyamalambe zyangolida zili kkumi amatebbulu aali kkumi aazinkwa zyachitondeezyo.—Ku 26:33; Heb 9:2.

  • Ndawu Iisalala 2.

    Eeyi nindawu iisalidwe yakukombela, ndawu iisalala. Nikuba oobo, chiindi chiingi yaamba tente lyakukombela naakuti tempele lyakali kuJerusalema. Alubo bbala eeli lilabelesegwa kwaamba ndawu yaLeza yakukkala iili kujulu.—Ku 25:8, 9; 2Ba 10:25; 1Mk 28:10; Chi 11:19.

  • Ndawu Iisalalisya.

    Aaka kakali kaanda kamukati kamutente lyakukombela amutempele, oomo mwakabikkidwe bbokesi lyachizuminano. Kweendelana aMulawu waMozesi, muntu wakali kuzumizigwa kunjila muNdawu Iisalalisya wakali mupayizi mupati kupela, alubo wakali kunjila kamwi kupela amunyaka muBuzuba Bwakumaninsya Milandu.—Ku 26:33; Le 16:2, 17; 1Ba 6:16; Heb 9:3.

  • Ngilozi.

    Bbala eeli lizwa kubbala lyachiHebberu lyakuti mal·ʼakhʹ alyachiGrikki lyakuti agʹge·los. Mabala aaya woonse aamba “mutumwa,” pesi asandululwa kuti “ngilozi” kuti kakulikwaambwa batumwa bali aamibili yamuuya. (Mtl 16:7; 32:3; Jak 2:25; Chi 22:8) Ngilozi nzilenge zyamuuya zilaamanguzu, zyakalengwa aaLeza bantu kabatanalengwa. MuBbayibbili zyaambwa kuti ‘makumi aazyuulu aasalala,’ ‘bana baLeza’ ‘anyenyeezi zyakubuchedo.’ (Dt 33:2; Job 1:6; 38:7; Jud 14) Ngilozi zilengedwe kazitakonzyi pe kuzyalana, pesi imwi ayimwi yakalengwa biya. Ngilozi ziliinda ku 100 miliyoni. (Da 7:10) Bbayibbili litondeezya kuti ngilozi zilaamazinaazyo, alubo zilaabuntu busiyene, nikuba oobo zilakaka kukombwa nikuba kuyubununa mazinaazyo. (Mtl 32:29; Lk 1:26; Chi 22:8, 9) Zipedwe zyuuno zisiyene-siyene amilimu iisiyene-siyene iiswaanizya kubeleka kunembo lyachuuno chaBwaami chaJehova, kutola milumbe yakwe, kugwasya bakombi baJehova bali aanyika, kutola lubazu mulubeta lwaLeza akugwasilizya mumulimu wakukambawuka makani mabotu. (2Ba 19:35; In 34:7; Mt 4:11; Lk 1:30, 31; Chi 5:11; 14:6) Muchiindi chili kunembo zizoogwasilizya Jesu mukulwana nkondo ya-Amagedoni.—Chi 19:14, 15.

  • Ngilozi mpati.

    Nkukwaamba “mupati wangilozi.” Bbala lyakuti “mpati” lyaamba “muzulwidi.” Bupanduluzi oobu, kuswaanizya akuti mabala aakuti “ngilozi mpati,” muBbayibbili aamba muntu uumwi, zitondeezya kuti kuli ngilozi mpati iimwi biyo. Bbayibbili lilalyaamba zina lyangilozi mpati eeyo kuti nguMikkayeli.—Da 12:1; Jud 9; Chi 12:7.

  • Ngolo.

    Eezi ningolo zyakali aamavili aabili, zyakali kukwelwa aamabbiza alubo zyakali kubelesegwa kukubweza zintu akunkondo.—Ku 14:23; Bab 4:13; Mil 8:28; Chi 9:9.

  • Nisani.

    MaJuda nibakazwa kubuzike kuBbabbiloni, eeli ndilyo lyakaba zina pya lya-Abbibbi, mweezi wakusaanguna mukkalenda iisalala yamaJuda alubo weendelana aamweezi wamusanu ayibili mukkalenda lyakunyika. Mweezi ooyu wakali kusaangunina aakati kaMarch kawumana aakati ka-April. (Ne 2:1) Pobwe lyaPasika lyamaJuda lyakali kusekelelwa muNisani 14, alubo Jesu Kkristu wakasaanguna Chilalilo chaMwaami mubuzuba mbuboobo. (Lk 22:15, 19, 20) Wakajayigwa aachisamu chakupenzezya mubuzuba mbuboobo.—Lk 23:44-46.

  • Nkoli yabwaami.

    Eeyi ninkoli yamweendelezi iitondeezya bulemu.—Mtl 49:10; Heb 1:8.

  • Nkuta Mpati yamaJuda.

    Eeyi ninkuta mpati yamaJuda yakali kuJerusalema. Muchiindi chaJesu, yakali kupangwa aabantu bali 71, kuswaanizya amupayizi mupati, abaabo bakabelekede kabali bapayizi bapati, bamumpuli yamupayizi mupati, baalu, basilutwe bamisyobo abampuli, abalembi.—Mk 15:1; Mil 5:34; 23:1, 6.

  • Nsiswa iisalala.

    Eechi nchipanzi chamakanze aaLeza chizwa kulinguwe, chisisidwe kusikila kuchiindi chakwe alubo uchiyubunwida aabo mbaasala kupela kuti bachizibe.—Mk 4:11; Kol 1:26.

  • Nsozi.

    Eeyi misyobo iisiyene-siyene yansozi zyeenda kazili zyiingi. Zyakali kubonwa kuti nchakulya chisalala muMulawu waMozesi. Nsozi zyiingi zilya zintu zyoonse muzyiinda, kazipa kuti kube lunyonyooko lupati, zyakali kubonwa kuti nchipenzyo.—Ku 10:14; Mt 3:4.

  • Ntembawuzyo.

    Oolu ndwiimbo lwakutembawula Leza. Ntembawuzyo zyakali kulizigwa akwiimbwa abakombi alubo zyakali kwiimbwa mubukombi bwaantanganana mubukombi bwaJehova Leza kutempele lyakwe kuJerusalema.—Lk 20:42; Mil 13:33; Jak 5:13.

  • Nyenyeezi yakubuchedo.

    Eeyi ninyenyeezi iimaninsizya kuzwa kubuzwezuba zuba kalitanazwa, iitondeezya kuti bwacha.—Chi 22:16; 2Pe 1:19.

  • Nzila; Banzila Eeyi.

    Eeli ndibbala libelesedwe muMagwalo munzila yakukozyanisya, kwaamba kuchita chimwi chintu naakuti kulijata munzila iiyandwa aaJehova naakuti njatayandi pe. Aabo bakazooba batobeli baJesu Kkristu bakali kwaambwa kuti, ‘Banzila Eeyi,’ zitondeezya kuti nzila njibakali kuponaayo yakali kutondeezya kuti bakali aalusyomo muli Jesu Kkristu, kabatobelezya chikozyano chakwe.—Mil 19:9.

P

  • Paradayizi.

    Eeyi nindawu mbotu, naakuti munda weebeka. Ndawu yakusaanguna yakali boobu, muunda wa-Edeni, eeyo Jehova njaakapangila bantu babili bakusaanguna. Jesu naakali kwaambuula awumwi wazigwebenga zyakagankamidwe kumbali lyakwe aachisamu chakupenzezya, wakatondeezya kuti nyika izooba paradayizi. Muli 2 Bakkorinte 2:4, bbala eeli kweelede lyaamba paradayizi iili kunembo alubo muli Chiyubunuzyo 2:7, lyaamba paradayizi yakujulu.—Lw 4:13; Lk 23:43.

  • Pasika.

    Eeli ndipobwe lyakali kuchitwa munyaka amunyaka mubuzuba bwachi 14 bwamweezi wa-Abbibbi (ooyo wakazooyitwa kuti Nisani) kuti ma-Israyeli basekelele kwaangununwa nkubakachitwa kuzwa ku-Ijipita. Buzuba oobu bwakali kubambwa kwiinda mukujaya kabelele (naakuti mpongo) akukayoka, aako kakali kuligwaamwi azisyu zilula achinkwa chitakwe bumena.—Ku 12:27; Joh 6:4; 1Ko 5:7.

  • Pentekkoste.

    Eeli lyakali pobwe lyachibili kumapobwe aatatu maJuda boonse bachaalumi ndibakeelede kusekelela kuJerusalema. Bbala lyakuti Pentekkoste lyaamba “(Buzuba) Bwachi 50” alubo ndiizina libelesedwe muMagwalo aachiKkristu aachiGrikki kwaamba Pobwe lyaButebuzi naakuti Pobwe lyaMviki muMagwalo aachiHebberu. Pobwe eeli lyakali kusekelelwa mubuzuba bwachi 50 katubala kuzwa muNisani 16.—Ku 23:16; 34:22; Mil 2:1.

  • Pobwe Lyakupeda Tempele.

    Ooku nkuyeeya kusalazigwa kwatempele kwakali kuchitwa kamwi amunyaka, kuzwa kukupambanisigwa nkulyakachitwa aa-Antiochus Epiphanes. Pobwe eeli lyakali kusaanguna mu 25 Chislev alubo lyakali kutola mazuba aali musanu aatatu.—Joh 10:22.

  • Pobwe lyaMatente.

    Lyaambwa kuti ndiPobwe lyaZivututu naakuti Pobwe Lyakubunganizya. Lyakali kuchitwa mumweezi wachiHebberu uutegwa Etanim kuzwa mu 15 kusika mu 21. Ma-Israyeli bakali kusekelela butebuzi bwabo nibamaninsya kulima alubo chakali chiindi chakubotelwa akulumba Jehova akaambo kazilyo nzyaakabapede. Mumazuba aapobwe, bantu bakali kukkala muzivututu naakuti mutusanza, kuchitila kuti bayeeye atala akulonga kwabo kuzwa ku-Ijipita. Pobwe eeli lyakali limwi lyamapobwe aatatu, aawo baalumi nibakeelede kuya kuJerusalema kuti bakalisekelele.—Le 23:34; Ezr 3:4; Joh 7:2.

  • Pobwe lyaZinkwa Zitakwe Bumena.

    Eeli ndipobwe lyakusaanguna kumapobwe aatatu mapati aakali kuchitwa munyaka amunyaka ama-Israyeli. Lyakali kusaanguna muNisani 15, buzuba bwakali kutobela Pasika alubo lyakali kwiinkilila kunembo kwamazuba aali musanu aabili. Bakali kulya chinkwa chitakwe bumena kupela, kabalikuyeeya Kulonga kwabo kuzwa ku-Ijipita.—Ku 23:15; Mk 14:1.

  • Pornea.

    Langa “BWAAMU.”

S

  • Saatani.

    Eeli ndibbala lyachiHebberu lyaamba “Sikukazya.” Chiindi chiingi mumalembe aakusaanguna, lyaamba Saatani Dyabbulosi, Sinkondonyina mupati waLeza.—Job 1:6; Mt 4:10; Chi 12:9.

  • Sabata.

    Bbala eeli lyakasandululwa kubbala lyachiHebberu lyaamba “kulyookezya; kuleka.” Oobu mbuzuba bwamusanu atubili bwamviki yamaJuda (kuzwa muli Bwasanu nilyabbila zuba kusika muMugibelo nilyabbila zuba). Amwi mazuba aamapobwe mumunyaka, kuswaanizya amunyaka wachi 7 awachi 50, angawo akali kwaambwa kuti masabata. Mubuzuba bwaSabata, taakwe mulimu wakali kuchitwa pe, kunze kwamilimu yabapayizi yakali kuchitwa mundawu iisalala kupela. Muminyaka yaSabata, nyika yakali kusiigwa kupela kayitalimwi pe, alubo maHebberu taakali kulangililwa kuti abbadale zikwelete kumaHebberunyina. MuMulawu waMozesi, zintu zyakatali kuzumizigwa kuchitwa muSabata zyakali kabotu, pesi beendelezi bazikombelo bakazooyungizya zimwi, zyakuti muchiindi chaJesu, kwakali kubayumina bantu kuti bazitobelezye.—Ku 20:8; Le 25:4; Lk 13:14-16; Kol 2:16.

  • Samariya.

    Ooyu wakali muunzi mupati wabwaami bwakunyika bwamisyobo iili kkumi yama-Israyeli kwaminyaka iili 200, alubo lyakali zina lyachilawu choonse. Muunzi ooyu wakayakilidwe aachilundu chitegwa Samariya. Muchiindi chaJesu, Samariya lyakali zina lyabbooma lyakali aakati kaGalili iili kunyika aJudiya iili kumusanza. Chiindi chiingi, Jesu taakali kukambawuka pe muchilawu eechi, pesi chimwi chiindi naakali kwiinda mumo, wakali kwaambuula aabantu bamuchilawu eecho. Petro wakabelesya kkii yaBwaami yachibili yakukozyanisya, chiindi maSamariya nibakatambula muuya uusalala.—1Ba 16:24; Joh 4:7; Mil 8:14.

  • Sikukazya Kkristu.

    Bbala eeli lyachiGrikki lilaabupanduluzi bubili. Lyaamba chintu chikazyania aaKkristu. Alubo lilakonzya kwaamba Kkristu wakubeja nkukwaamba ooyo uuli muchibaka chaKkristu. Bantu boonse, mbunga naakuti tubunga tulyaamba kuti twiiminina Kkristu, naakuti tulyaamba kuti nguMesiya naakuti tukazya Kkristu abasikwiiya bakwe, kuleelela kuti twaambwe kuti mbaasikukazya Kkristu.—1Jo 2:22.

  • Sikusonda uubelesya nyenyeezi.

    Ooyu muntu uulanga-langa mbulyeenda zuba, mweezi anyenyeezi kuchitila kuti aambilizye zitazoochitike muchiindi chilikunembo.—Mt 2:1.

  • Simwiimaakati.

    Ooyu muntu uupa kuti bantu babili batali kumvwanana bamvwanane lubo. MuMagwalo, Mozesi wakali simwiimaakati wachizuminano chaMulawu, alubo Jesu wakali simwiimaakati wachizuminano chipya.—Ga 3:19; 1Ti 2:5; Heb 12:24.

  • Siriya; MaSiriya.

    MuMagwalo aachiKkristu aachiGrikki, Siriya chakali chilikiti chaRoma alubo Antiyokki nguwo wakali muunzi mupati waSiriya. Ndawu zyamuchilikiti eechi, nzinzizyo zyakali muSiriya (eeyo yiitwa kuti Aramu) muMagwalo aachiHebberu. Mweendelezi waSiriya nguwe wakali kweendelezya Palestine yoonse.—Lk 2:2; Mil 18:18; Ga 1:21.

  • Sitisi.

    Eezi nindawu mpati zibili zilaamaanzi aatabbili loko zili kumbali aaLibya, iili kubbazu lyakunyika mu-Africa zyakali kuyoowegwa abasikweenzya maato bachiindi akaambo kamilwi yaseele yakali kuchincha-chincha akaambo kamayuwe mapati.—Mil 27:17.

T

  • Talenta.

    Oobu bwakali bulemu bwamamanino abupati bwiinda boonse bwamali yamaHebberu. Talenta lyakali kulema makkilogilamu aali 34.2. Talenta lyamaGrikki lyakali niini, kalilema makkilogilamu aali 20.4.—1Mk 22:14; Mt 18:24.

  • Tatarasi.

    MuMagwalo aachiKkristu aachiGrikki, eechi nchiimo chaansaansi, oomo ngilozi zitaswiilili muzyakawaalilwa mumazuba aaNowa. Muli 2 Petro 2:4, kubelesegwa kwabbala lyakuti tar·ta·roʹo (‘kuwaalilwa muTatarasi’) takutondeezyi kuti “ngilozi zyakabisya” zyakawaalilwa muTatarasi yabantu batakombi Leza, (nkukwaamba jele lili munyika andawu yamudima yabaleza baniini). Pesi kutondeezya kuti zyakagwisigwa aaLeza aazyuuno zyazyo zyakujulu akunyangwa zilongezyo nzizyakalaazyo akutolwa muchiimo chamudima uusiya mbi chakutakonzya kuziba makanze mabotu aaLeza. Alubo mudima, utondeezya mamanino aazyo, aayo Magwalo ngaamba kuti nkunyonyoonwa kukabe kutamani, aamwi amweendelezi wazyo Saatani Dyabbulosi. Nkinkaako, Tatarasi yiiminina chiimo chaansaansi, oomo muzibede ngilozi zitaswiilili. Tatarasi ilisiyene ‘amulindi uutagoli’ waambidwe muli Chiyubunuzyo 20:1-3.

  • Tempele.

    Eeyi ning’anda yakayakidwe kuJerusalema ooko nkubakali kuswaanana ma-Israyeli kuti bakombe, yakabweza ndawu yatente lyakukombela lyakali kulonzegwa-lonzegwa. Tempele lyakusaanguna lyakayakwa aaSolomoni mpawo lyazoonyonyoonwa aabantu bakuBbabbiloni. Lyachibili lyakayakwa aaZerubbabbeli nibakazwa kubuzike kuBbabbiloni mpawo lyakazooyakululwa aaHerodi Mupati. Chimwi chiindi, lyiitwa kuti “ng’anda.”—Mt 21:13; Lk 11:51; 1Mk 29:1; 2Mk 2:4; Mt 24:1.

  • Tete.

    Eeli ndibbala libelesegwa kwaamba masokwe aasiyene-siyene, aamena mundawu zilaamaanzi. Chiindi chiingi, sokwe linga lilikwaambwa litegwa Arundo donax.Mt 27:29; Chi 11:1.

  • Tununkilizyo.

    Eezi ninzuka zinunkilila ziswaanizidwe aabbalusamu yakali kupya mbichaani-mbichaani alubo kayigwisya bweema bununkilila. Tununkilizyo tuyandikana twakali kupangwa aazintu zine, twakali kubelesegwa kutente lyakukombela akutempele. Tununkilizyo ootu twakali kutentwa kuseeni amansiku aachipayililo chakutentela tununkilizyo muNdawu Iisalala, alubo muBuzuba Bwakumaninsya Milandu, twakali kutentwa muNdawu Iisalalisya. Twakali kwiiminina nkombyo zitambulika zyababelesi baLeza basyomeka. Kubelesya tununkilizyo teekwakali kuyandikana pe kumaKkristu.—Ku 30:34, 35; Le 16:13; Chi 5:8.

  • Tununkilizyo tutuba.

    Eeyi yakali nzuka njumu yakali kuzwa kumisamu akutusamu tuniini twamusyobo uutegwa Boswellia. Kuti yatentwa yakali kugwisya bweema bununkilila. Twakali kuswaanizigwa aazimwi zintu kuti kupangwe tununkilizyo tusalala twakali kubelesegwa mutente lyakukombela amutempele. Tununkilizyo ootu twakali kweendaamwi azilyo zyuumpwa alubo twakali kubikkwa mumabazu aabili aandawu yakali kubikkwa zinkwa zyachitondeezyo muNdawu Iisalala.—Ku 30:34-36; Le 2:1; 24:7; Mt 2:11.

W

  • Wuule.

    Ooyu muntu uuchita bwaamu kuti ajane mali. (Bbala lyachiGrikki lyakuti porʹne “wuule,” lizwa kubbala lyaamba “kuuzya.”) Chiindi chiingi, bbala eeli lyaamba muntu wachanakazi, nikuba oobo, mawuule aachaalumi alaambidwe muBbayibbili. Buwuule teebwakali kuzumizigwa pe muMulawu waMozesi alubo mali yachiwuule teeyakali kuzumizigwa pe kuti isangwe mundawu iisalala yaJehova, eezi zyakalisiyene azyakali kuchitwa mubukombi bwakubeja, ooko nkubakali kubelesya mawuule aatempele kuti bajane mali. (Dt 23:17, 18; 1Ba 14:24) Alubo Bbayibbili libelesya bbala eeli munzila yakukozyanisya, kwaamba bantu, zisi naakuti mbunga baliswaanizya mubukombi bwakubeja kumwi kabalyaamba kuti mbakombi baLeza. Muchikozyano, bukombi bwiitwa kuti “Bbabbiloni Mupati” mubbuku lyaChiyubunuzyo, bupandululwa kuti ndiwuule nkaambo bwakaliswaanizya aabeendelezi banyika eeyi kuti bujane manguzu abunoti.—Chi 17:1-5; 18:3; 1Mk 5:25.

Y

  • Yufurati.

    Ooyu mulonga mulamfu alubo uuyandikana loko uuli kumusanza kwa-Asiya nkwiili kububbila, alubo nguumwi wamilonga iibili mipati iili kuMesopotamiya. Usaanguna kwaambwa muli Matalikilo 2:14 kawuli umwi wamilonga iine yamu-Edeni. Chiindi chiingi waambwa kuti “Mulonga.” (Mtl 31:21) Wakali mugaanu wakunyika wachilawu nchibakapedwe ma-Israyeli.—Mtl 15:18; Chi 9:14; 16:12.

Z

  • Zewusi.

    Ooyu nguleza mupati aakati kabaleza biingi bamaGrikki. KuListra, Bbanabbasi bakabonaanga nguZewusi. Malembe aachiindi aakajanika aafwiifwi akuListra, aambuula atala “abapayizi baZewusi” akuti “Zewusi leza wazuba.” Bwaato mbwaakatanta Pawulu kuzwa kukasuwa kaMelita bwakalembedwe kuti “Bana Balombe baZewusi,” kwaamba Kkasita aPolokisi bakali mayanga.—Mil 14:12; 28:11.

  • Zigambyo; Milimu iigambya.

    Eeyi michito naakuti nzintu zitakonzyi kuchitwa aamanguzu aabantu, alubo zichitwa kwiinda mumanguzu aatali aabantu. Bbala lyakuti “chitondeezyo” alyakuti “chigambyo,” chimwi chiindi alabelesegwa kwaamba chintu chimwi muBbayibbili.—Mt 11:20; Mil 4:22; Heb 2:4.

  • Zigogo zyamasaka.

    Mulembo mulemu wakali kubelesegwa kupanga masaka naakuti zikwama mbuli zeezyo zyakali kubelesegwa kubikkila zilyo. Chiindi chiingi, zyakali kusumwa kakubelesegwa boya bwampongo busiya loko alubo nzizyo zigogo zyakali kuzwaatwa nikulilwa.—Mtl 37:34; Lk 10:13.

  • Zigogo zyankondo.

    Eezi zyakali zigogo zyakulikwabilila zyakali kuzwaatwa aamasoja. Zyakali kuswaanizya ngowani, chigogo chankondo, bbanti, chakulikwabilila kumyiindi antobo.—1Sa 31:9; Ef 6:13-17.

  • Zinkwa zyachitondeezyo.

    Eezi zyakali zinkwa zili kkumi azibili zyakali kubikkwa aatebbulu muNdawu Iisalala yatente lyakukombela ayatempele, kazili mumabazu aabili, bbazu limwi alimwi kalili aazinkwa zili musanu achimwi. Alubo zyaambwa kuti “zinkwa zyakwiilika.” Zipo eezi zyakali kupegwa kuli Leza, zyakali kugwisigwa mpawo kwabikkwa zipya muSabata imwi ayimwi. Chiindi chiingi, zinkwa zyakali kugwisigwa zyakali kuligwa abapayizi kupela.—2Mk 2:4; Ku 25:30; Le 24:5-9; Mt 12:4; Heb 9:2.

  • Zipo zyalweetelelo.

    Eezi nzipo zyakali kupegwa kuti kugwasigwe bantu bafwaba. Zipo eezi tazyaambidwe pe muMagwalo aachiHebberu pesi Mulawu wakali aamalayilile aakali kugwasya ma-Israyeli kuti bakeelede kugwasya muntu uufwaba.—Mt 6:2.

  • Zisamu zilemu.

    Eezi nzintu zyakali kwaangililwa kumuntu kuti amvwe kuchisa. Zimwi zyakali kubelesegwa kwaanga kumawulu kupela, kakuli zimwi zyakali kupa kuti mubili ugogomane, amwi kwiinda mukuswaanizya mawulu, maboko ansingo.—Je 20:2; Mil 16:24.

  • Zitentelo.

    Eezi zyakali zibelesyo zyakapangidwe aangolida, nsiliva, akkopa, zyakali kubelesegwa kutente lyakukombela akutempele kutentela tununkilizyo akugwisya makala kuzwa aachipayililo chakutentela zipayizyo adyota lyakali aazibikkilo zyamalambe. Alubo zyakali kwiitwa kuti zibikkilo zyamulilo.—Ku 37:23; 2Mk 26:19; Heb 9:4.

  • Ziyo.

    Eeli ndibbwe libulungene lyakali kubikkwa aajulu aabbwe likozyenie aandilyo alubo lyakali kubelesegwa kukuziya zilyo kuti zibe fulawa. Ziyo lyaansi lyakali aachimwi chintu aakati chakali kugaba ziyo lyaajulu, kuchitila kuti likonzye kuzyunguluka aalindilyo. Muchiindi chaBbayibbili, maziyo aamaboko aakali kubelesegwa aabanakazi, akali kubelesegwa mumyuunzi myiingi. Mbukunga mpuli imwi ayimwi yakali kubelesya ziyo kuti ijane chinkwa chabuzuba abuzuba, Mulawu waMozesi wakalikukasya kubweza ziyo naakuti bbwe lyaajulu lyaziyo kuti libe chijatisyo. Maziyo mapati aakali mbuli aaya, akali kuzyungulusigwa aabanyama.—Dt 24:6; Mk 9:42.

  • Ziyoni; Chilundu chaZiyoni.

    Eeli ndizina lyangazi yamaJebusi mumuunzi wamaJebusi, yakali kubbazu lyakumusanza nkwiili kubuzwezuba aachilundu chaJerusalema. Davida naakazunda muunzi ooyu, wakayaka muunzi wakwe wabwaami nkukooko, alubo wakazoowambwa kuti “Munzi wa Davida.” (2Sa 5:7, 9) Ziyoni chakazooba chilundu chisalala kuli Jehova, chiindi Davida naakalonzezya Bbokesi lyaChizuminano nkukooko. Mukuya kwachiindi, zina eeli lyakali kuswaanizya andawu yatempele yakali aaChilundu chaMoriya, alubo chimwi chiindi lyakali kwaamba muunzi woonse waJerusalema. Chiindi chiingi lilibelesedwe munzila yakukozyanisya muMagwalo aachiKkristu aachiGrikki.—In 2:6; 1Pe 2:6; Chi 14:1.