Asani masamu ngatikusuzgani, mungaŵanaŵana kuti mukhumbika kuŵikiyapu mtima. Asani mutondeka kuchita umampha masaza, mungaŵanaŵana so kuti mukhumbika kuyesere pafupipafupi. Kweni kugona mwakukwana ndiku kwakukhumbika ukongwa kuti mufiski kuchita vosi venivi. Wonani chifukwa chaki.

•  Ntchifukwa wuli mukhumbika kugona?

•  Ntchinthu wuli cho chichitiska kuti mutondekengi kugona?

•  Vo mungachita kuti mugonengi mwakukwana

•  Vo achinyamata anyinu akamba

 Akaswiri anyaki akamba kuti achinyamata anandi akhumbika kugona maora 8 pamwenga 10 usiku wewosi. Kumbi kugona mwakukwana nkhwakukhumbika wuli?

•   Kugona kutovya kuti munthu waŵanaŵanengi umampha. Kugona kutovya kuti wongu ugwirengi umampha ntchitu. Kungakuwovyani kuti muchitengi umampha kusukulu, masaza kweniso kuti mulekengi kusuzgika kumalana ndi masuzgu.

•   Kugona kuchitiska kuti munthu walekengi kusuzgika ukongwa maŵanaŵanu. Ŵanthu wo aleka kugona mwakukwana aswera cha kusintha mo achitiya vinthu, asuzgika maŵanaŵanu kweniso vitiŵasuzga kukoliyana ndi anyawu.

•   Kugona kutovya kuti mukhwechengi ngozi. Kafukufuku yo wanguchitika ku United States wangulongo kuti madilayiva nga vyaka vapakati pa 16 ndi 24 “achita ukongwa ngozi chifukwa chakusiwa” pakuyeruzgiya ndi madilayiva nga vyaka vapakati pa 40 ndi 59.

•   Kugona kutovya kuti mulekengi kutamatama. Kugona kutovya kuti liŵavu linu lipangengi maselu nganyaki kweniso misipi ya ndopa. Kutovya so kuti muleki kututuŵa ukongwa, mukhwechi matenda nga shuga kweniso sitiroku.

 Chinanga kuti kugona kutovya ukongwa, kweni achinyamata anandi agona mwakukwana cha. Mwakuyeruzgiyapu, Elaine yo we ndi vyaka 16 wangukamba kuti:

 “Asambizi ŵidu angufumba weyosi kuti wakambi nyengu yo wagone. Ŵana anandi angukamba kuti agona cha m’ma 2 koloku usiku. Anyaki angukamba kuti agona cha m’ma 5 koloku ndi mulenji. Kweni yumoza pe ndiyu wangukamba kuti wagona 9:30 usiku.”

 Ntchinthu wuli cho chingachitiska kuti mulekengi kugona mwakukwana?

 Vakusangaluska. “Ntchipusu kugona mwakuswera, ukongwa asani ndaluta kuchicheza ndi anyangu usiku.”—Pamela.

 Vakuchita vinandi. “Ndikhumbisiska kuti ndigonengi mwakukwana kweni suzgu ndakuti nditangwanika ukongwa.”—Ana.

 Vipangizu va mazuŵa nganu. “Foni ndiyu yitindichitiska kuti nditondekengi kugona mwakukwana. Vitindisuzgu kuti ndiyisiyi pasi asani ndigona.”—Anisa.

•   Muwonengi kuti kugona mwakukwana nkhwakukhumbika. Bayibolu likamba kuti: “Kupumuwa kamanavi nkhwamampha kuluska kugwira ntchitu mwaphamphu ndi kutchimbiza mphepu.” (Wakutaula 4:6) Kugona nkhwakukhumbika ukongwa. Asani muleka kugona mwakukwana, mungakondwa cha pakugwira ntchitu kweniso muwonengi kuti chechosi ntchakubowa.

•   Ziŵani vinthu vo vitikuchitiskani kuti mutondekengi kugona. Mwakuyeruzgiyapu, kumbi mucheza ndi anyinu mpaka usiku pakati? Kumbi mutangwanika ukongwa ndi homuweki kweniso ntchitu zinyaki zapanyumba? Kumbi foni yinu yitikuchitiskani kuti mugonengi mwakuswera kweniso kuti muyukengi luŵi?

 Ŵanaŵaniyani fundu iyi: Chinanga kuti mungasuzgika kumalana ndi vinthu vo vitikutondekesani kugona mwakukwana, kweni vinthu vingakuyendiyani umampha ukongwa asani mungamalana navu. Lemba la Nthanthi 21:5 likamba kuti: “Vinthu vo munthu waphamphu waŵanaŵana vichitiska kuti vinthu viyendi umampha.”

 Mbuneneska kuti vinthu vo vingawovya munthu munyaki kuti wayambi kugona mwakukwana, munyaki vingamuwovya cha. Mwakuyeruzgiyapu, ŵanthu anyaki akamba kuti kugonapu kamanavi ndi musana kutovya kuti agonengi umampha ukongwa usiku. Penipo anyaki akamba kuti kugona musana kwe ndi masuzgu ngaki. Ziŵani nthowa zo yimwi zingakuwovyani. Masachizgu yanga ngangakuwovyani:

•   Musaniyengi nyengu yakupumuliya. Tulu tiswera cha kuza asani musaniya nyengu yakupumuliya mwechendaluti kuchigona.

   “Mbumampha kumaliza mwaliŵi ntchitu zapanyumba kweniso zinyaki. Venivi vingawovya kuti muleki kuziŵanaŵaniya asani mugona.”—Maria.

•   Mugaŵengi nyengu mwazeru. Mumalu mwakuzomereza kuti vo muchita vikulamuliyeningi, mukhumbika kupanga ndondomeku yakuchitiya vinthu. Venivi vikuwovyeningi kuti mugonengi mwakukwana.

   “Zuŵa lelosi ndikhumbika kugona maora pafufupi 8. Mwaviyo, asani ndaziŵa kuti ndiyukengi luŵi, ndigona so luŵi.”—Vincent.

•   Mungasinthangasinthanga cha nyengu yakugone. Liŵavu linu lingaziŵiliya nyengu yakugone kweniso yakuyukiya pijapija asani mwalisambiza. Akaswiri anyaki akamba kuti vingaŵa umampha kugona kweniso kuyuka nyengu yakuyanana waka zuŵa lelosi. Yesani kuchita venivi kwa mwezi umoza ndipu muwoni mo viŵiyengi.

   “Asani mugona nyengu yakuyanana zuŵa lelosi, vitovya kuti muŵanaŵanengi umampha. Venivi vingakuwovyani kuti mugwirengi umampha ntchitu zinyaki.”—Jared.

•   Mujiŵikiyengi mphaka. Bayibolu likamba kuti mukhumbika kuja “wakujiko pakuchita vinthu.” Mukhumbika kuchita venivi chinanga mphanyengu yo muchita vakusangaluska.—1 Timote 3:2, 11.

   “Mazuŵa nganu nditijiŵikiya mphaka yakucheze usiku kweniso yakuchitiya vakusangaluska. Asani ndaleka pe kuŵikiya limu nyengu yakumaliziya vakusangaluska, nditondeka kugona mwakukwana!”—Rebecca.

•   Muyipumuzgengeku foni yinu! Asani kwaja ora limoza kuti mugoni, mukhwechengi kusere pa intaneti kweniso kutumiziyana mameseji ndi anyinu. Akaswiri anyaki akamba kuti ukweru wa foni, TV, pamwenga tabuleti ungachitiska kuti munthu wasuzgiki kugona.

   “Ŵanthu akhumba kuti muchezengi nawu nyengu yeyosi, ndi usiku viyo. Kweni kuti mufiski kugona mwakukwana, mukhumbika kuyisiya patali foni.”—Julissa.