Skip to content

Skip to table of contents

Ntlhamuxelo Wa Mazritu Ya Le Bibeleni

A B D E F G H I K L M N O P S T V W X Y Z

A

  • Akaya.

    Ka Matsralwa ya Wukriste ya Xigriki, i xifundzra xa le Roma lexi kumekaka a nyingitimu wa le Grikiya, a tsindzra wa xifundzra xolexo i Korinte. A xifundzra lexi xa Akaya xi patsra muganga hinkwawu lowu vitaniwaka Peloponezu kun’we ni mbangu wa le xikazri lowu vitaniwaka tikonkulu dzra Grikiya.—Min 18:12.

  • Alabaxta.

    I vito dzra xigadzrana xa xitsrongo xa ku txhela mafuzra ya ku nun’hwela lexi xi hambiwaka hi zribye dzra kukazri ledzri kumekaka kusuhi ni Alabaxtron, a Egipta. Hi ntolovelo, a swigandzrana leswi a swi hambiwa swi va ni nkolo wa ku leha wu tlhela wu lala, lowu a swi koteka kuva wu lemiwa akuva a mafuzra lawo ya lisima ma nga luziwi. Na dzrone zribye ledzro dzri game dzri vitaniwa hi vito dzra xigadzrana lexo.—Mr 14:3.

  • Alfa na Omega.

    I vito dzra letra dzra ku sungula ni dzra wugamu ka maletra ya Xigriki; Omega hi dzrone dzra wugamu dzra kone. A mavito lawa ma tizrisiwe makhambi mazrazru ka buku dzra Mpfuletelo swanga ndlela ya ku vitana Xikwembu Nkulukumba. Ka mongo lowu a ntlamuxelo wa mazritu lawa wa fana ni wa zritu “wa ku sungula ni wa wugamu” kun’we ni zritu dzra ku “masungulo ni magamu”.—Mpf 1:8; 21:6; 22:13.

  • Altari.

    I ntxhumu wa ku tlakuka lowu hambiwiki hi misava, mazribye, mabiloko lama hambiwiki hi mazribye, kumbe mapulangu lama namaketiwiki nsimbi ka matlhelo hinkwawu, lowu a ku nyikeliwa magandzrelo ka wone kumbe muzri wa ku nun’hwela swanga ndlela ya ku gandzrela. Ka sala dzra ku sungula dzra tabernakela ni tempele a ku ni altari dzra dzritsrongo dzra woru akuva ku nyikeliwa muzri wa ku nun’hwela ka dzrone. A altari ledzro a dzri hambiwe hi mapulangu lawa ma namaketiwiki woru ka matlhelo hinkwawu. A altari dzra dzrikulu dzra kobre, ledzri a dzri tizriseliwa ku nyikela magandzrelo ya ku hisiwa, a dzri kumeka hi le handle. A maaltari a ma tizrisiwa ni ka wugandzreli bya madzrimi.—Eks 39:38, 39; 1Th 6:20; Mt 5:23, 24; Lk 1:11; Min 17:23.

  • Amen.

    “A swi vi hi ndlela yoleyo”, kumbe “nakunene”. A zritu ledzri, dzri pfa hi ka zritu dzra Xiheberu ledzri liki ʼa·manʹ, ledzri tlhamuxelaka leswaku “ku va lweyi a dumbekiki”. Zritu dzra ku “Amen” a dzri hlayiwa swanga ndlela ya ku pfumelelana ni xihlambanyu xa kukazri, xikhongoto kumbe mhaka ya kukazri. Ka buku dzra Mpfuletelo, a zritu ledzri dzri tizrisiwe swanga ndlela ya ku vitana Yesu.—Dt 27:26; 1Mk 16:36; Ro 1:25; Mpf 3:14.

  • Antikriste.

    A zritu ledzri dzra Xigriki dzri ni mintlhamuxelo yibidzri. Wa ku sungula, dzri hlaya mhunu lweyi a lwisanaka na Kriste. Wa wubidzri, dzri hlaya mhunu mun’wana ni mun’wana lweyi a hembaka a ku hi yene Kriste, leswi liki, mhunu lweyi a tibekaka a mbangwini wa Kriste. Vhanu hinkwavu, tinhlengeletanu hinkwatu, kumbe mintlawa leyi hembaka yi hlaya leswaku yi yimela Kriste, kumbe yi hlaya leswaku hi yone Mesiya, kumbe yi lwisanaka na Kriste ni vadondzrisiwa vake, yi nga vitaniwa vaantikriste.—1Yh 2:22.

  • Areka dzra xipfumelelanu.

    I bokisi dzra kukazri ledzri hambiwiki hi mapulangu ya nsinya wa munga dzri gama dzri pambeliwa kumbe ku bamekeliwa hi woru, a dzri bekiwa Mbangwini wa ku Xwengisisa wa tabernakela kambe hi ku famba ka nkama dzri bekiwe a Mbangwini wa ku Xwengisisa wa tempele ledzri yakiwiki hi Solomoni. A dzri ni xifuneketo xa ku tiya lexi hambiwiki hi woru, na henhla ka xone xi ni makerubimi mabidzri lama lavisaniki. A mintxhumu ya ntshima leyi a yi li ndzreni ka dzrone a ku li mazribye mabidzri lawa a ma ni 10 wa Milawu.—Dt 31:26; 1Th 6:19; Hb 9:4.

  • Areyopago.

    I mbangu wa kukazri wa ganga lowu tsrhamiki ingiki i nhava, lowu kumekaka a Atena a n’walungu wa Akropolisi hi tlhelo dzra mpeladambu. Vito ledzri liki Areyopago, a dzri tlhela dzri va vito dzra (huvo) leyi a yi khoma mintlhanganu a mbangwini wolowo. Pawulo a yisiwe a Areyopago hi Vastoyiki ni Vaepikuri lava a va li tintivi ta filozofiya akuva a ya tlhamuxela leswi a a pfumela ka swone.—Min 17:19.

  • Armagedoni.

    I zritu ledzri pfaka ka zritu dzra Xiheberu dzraku Har Meghid·dohnʹ, ledzri tlhamuxelaka leswaku “Nhava ya Megido”. A zritu ledzri dzri yelana ni “yimpi ya siku ledzrikulu dzra Xikwembu Nkulukumba wa Ntamu Hinkwawu” lani a “tihosi ta misava hinkwayu ti taka hlengeletana” akuva ti lwa yimpi na Yehovha. (Mpf 16:14, 16; 19:11-21)—Vona ntlhamuxelo wa NHLOMULO LOWUKULU.

  • Asélgeia.

    Vona ntlhamuxelo wa MAHANYELA YA KU BIHA.

  • Aziya..

    Ka Matsralwa ya Wukriste ya Xigriki, i vito dzra xifundzra xa le Roma lexi a xi patsra tlhelo ledzri namunhla ku nga mpeladambu wa Turkiya, ni swihlala swa kukazri leswi nga kusuhi ni nkinga wa lwandle, ku fana ni xihlala xa Samosi ni xa Patmosi. A ntsindzra wa xifundzra xolexo a ku li Efesa.—Min 20:16; Mpf 1:4.

B

  • Babatiso; Ku babatisa.

    Zritu ledzri dzri tlhamuxela “ku nyuveta”, kumbe ku peta ndzreni ka mati hi ku helela. Yesu a lelete valandzreli vake kuva va babatisiwa. A Matsralwa ma tlhela ma khanela hi babatiso dzra Yohane, ku babatisiwa hi moya wa ku xwenga, ku babatisiwa hi ndzrilo ni mababatiso man’wana.—Mt 3:11, 16; 28:19; Yh 3:23; 1Pe 3:21.

  • Bali.

    I xikwembu xa Vakanana lexi va pfumelaka leswaku xone i n’winyi wa tilo, munyiki wa timpfula, nakone xi yentxa vhanu va pswala. A swikwembu swin’wana leswitsrongo swa le mbangwini wolowo na swone a swi vitaniwa hi vito dzra ku “Bali”. A zritu ledzro dzra Xiheberu dzri tlhamuxela leswaku “N’winyi”.—1Th 18:21; Ro 11:4.

  • Bandla.

    I ntlawa wa vhanu lowu hlengeletaniki hi nkongometo wun’we kumbe akuva wu yentxa ntizro wa kukazri. Ka Matsralwa ya Xiheberu hi ntolovelo ku va na ku hlayiwa tiko dzra Israyele. Ka Matsralwa ya Wukriste ya Xigriki, ku va na ku hlayiwa bandla dzra kukazrihi dzra Wukriste hi ku kongoma, kambe hakanyingi ku va na ku hlayiwa bandla hinkwadzru dzra Wukriste.—1Th 8:22; Min 9:31; Ro 16:5.

  • Belzebule.

    I vito dzrin’wana ledzri nyikiwiki Sathana, muzrangeli, kumbe hosi ya mademona. Swi nga yentxeka vito ledzri dzri huma ka vito dzra ku Bali-zebule, ku nga Bali xikwembu lexi a xi gandzreliwa hi Vafilista a Ekroni.—2Th 1:3; Mt 12:24.

  • Buku; Buku ledzri yentxaka hi ku songiwa.

    I papela dzra ku leha dzra ku hambiwa hi xikhumba kumbe dzra papiro, ledzri a dzri tsraliwa ka tlhelo dzrin’we nakone hi ntolovelo a dzri tsrondzriyeliwa ka nhonga. A Matsralwa ma tsraliwe ma tlhela ma kopiyariwa ka mabuku wolawo, ku nga mabuku lawa a ma tolovelekile nkameni lowu a ku tsraliwa Bibele.—Lk 4:17-20; 2Tm 4:13.

D

  • Denari.

    I mali ya nsimbi ya prata ya le Roma leyi a yi bindzra kolomu ka 3,85 wa magrama, leyi a yi ni xifaniso xa khezari ka tlhelo dzrin’we. A ku li muholo lowu mutizri a a wu kuma hi siku nakone a ku li mali ya tinemba leyi a Varoma a va djula leswaku a Vayuda va yi nyikela.—Mt 22:17; Lk 20:24.

  • Diyavulosi.

    I vito ledzri Sathana a vitaniwaka ha dzrone ka Matsralwa ya Wukriste ya Xigriki, ledzri dzri tlhamuxelaka swaku “Mulumbeti”. Sathana a nyikiwe vito dzra ku Diyavulosi hi leswi a nga mulumbeti lwenkulu wa Yehovha, wa zritu ledzrinene dzra Yehovha, ni wa vito dzra Yehovha ledzri xwengiki.—Mt 4:1; Yh 8:44; Mpf 12:9.

  • Drakma.

    Ka Matsralwa ya Wukriste ya Xigriki, a zritu ledzri dzri hlaya mali ya nsimbi ya prata ya Vagriki, leyi a nkameni wolowo a yi bindzra 3,4 wa magrama.—Mt 17:24.

E

  • Ewufrata.

    I nambu wa ku leha nakone wu nga wa lisima ngopfu swinene ku tlula milambu hinkwayu leyi kumekaka a nyingitimu wa le mpeladambu wa tikonkulu dzra Aziya, nakone i wun’we wa milambu yibidzri leyikulu ya le Mezopotamiya. Ku khaneliwa hi wone hi khambi dzra ku sungula ka Genesis 2:14 swanga wun’we wa mune wa milambu ya le Edeni. Wu talisa ku vitaniwa hi vito dzra ku “Nambu”. (Gn 31:21) Wone a wu li ndzrilakanu wa le n’walungu wa mbangu lowu nyikiwiki Vaisrayele.—Gn 15:18; Mpf 9:14; 16:12.

F

  • Faro.

    I vitanela ledzri a dzri tizriseliwa ku vitana tihosi ta le Egipta. A Bibeleni ku khaneliwa hi ntlhanu wa Vafaro ku nga (Xixaki, So, Tiraka, Neko, na Hofra), kambe lavan’wana lava hanyiki a masikwini ya Abrahamu, Moxe na Yosefa, a Bibele a dzri hlayi mavito yavu.—Eks 15:4; Ro 9:17.

  • Fatomu.

    I mpimu lowu tizriseliwaka ku pima ku yenta ka mati, a mpimu wolowo wu ni 1,8 wa mametru.—Min 27:28.

  • Fermentu kumbe Handzrelo.

    I mintxhumu ya kukazri leyi txheliwaka ka mbila akuva yi kukumuka kumbe ka mati akuva ma bila; ngopfungopfu ku hlayiwa mbila leyi zrangiki yi hambiwa yi va yi kukumuka yi gama yi bekiwa akuva yi ta djuntiwa ni leyi taka hambiwa. A Bibeleni a fermentu kumbe handzrelo dzri talisa ku tizrisiwa akuva dzri fanelisela xidoho ni ku bola; dzri tlhela dzri tizrisiwa akuva ku kombisiwa ku kula loku kalaka ku nga tekeli ku voneka kumbe ku hangalakaka.—Eks 12:20; Mt 13:33; Ga 5:9.

G

  • Gandzrelo dzra ku hisiwa.

    I gandzrelo ledzri a dzri nyikeliwa ka Xikwembu Nkulukumba hi ku helela, lani a ku hisiwa xihazri a altarini; lweyi a a humesa gandzrelo ledzro a a nga phawuli kumbe ku teka ntxhumu ka xihazri xolexo (ku nga ha va nkuzi, hamba ya duna, xiphongo, guguzrwana, kumbe xituvana).—Eks 29:18; Lv 6:9; Mr 12:33; Hb 10:6.

  • Gandzrelo dzra swakunwa.

    Ka gandzrelo ledzri a ku nyikeliwa vhinyu dzri yentxa hi ku txhululiwa a altarini nakone a dzri nyikeliwa kun’we ni magandzrelo man’wana ya ku siyanasiyana. Pawulo a khanele hi gandzrelo ledzri hi ndlela ya ku fanekisela akuva a kombisa leswaku a a tiyimisele ku tikazrata hi lani a nga kotaka ha kone hi kola ka vakristekulobye.—Tin 15:5, 7; Flp 2:17.

  • Gandzrelo dzra xidoho.

    I gandzrelo ledzri a dzri nyikeliwa loko mhunu a nga yentxanga xidoho hi maxivomu kambe a yentxi xidoho hi kola ka ku tsrana loku a nga na kone hi leswi a kalaka a nga hetisekanga. A magandzrelo lawo a ma hambiwa hi ku tizrisa swihazri swa ku siyanasiyana, ku sukela ka homu ku ya tlhasa ka xituvana, a swi ya hi xiyimu xa mhunu lweyi a kombeleliwaka ku dzrivaleliwa.—Lv 4:27, 29; Hb 10:8.

  • Gandzrelo.

    I xihanano lexi a xi nyikeliwa ka Xikwembu Nkulukumba swanga ndlela ya ku kombisa ku tlangela, ku pfumela nandzru, ni ku tlhela u pfuxeta wuxaka lebyinene na yene. Ku sukela a masikwini ya Abele vhanu va nyikele magandzrelo ya ku siyanasiyana hi ku swi zrandzra, man’wana ya wone a ma hambiwa hi ku tizrisa swihazri, ku ya tlhasa lani a xipfumelelanu xa Nawu wa Moxe xi hlayiki leswaku i mfanelo kuva va ma nyikela. Ku sukela nkama lowu Yesu a nyikeliki wutomi byake swanga gandzrelo ledzri hetisekiki, a magandzrelo lawa a ma nyikeliwa hi ku tizrisa swihazri a ma nga ha vileleki nambileswi a vakriste va ha yaka mahlweni va nyikela magandzrelo ya moya ka Xikwembu Nkulukumba.—Gn 4:4; Hb 13:15, 16; 1Yh 4:10.

  • Gehena.

    I vito dzra Xigriki dzra Nkova wa Hinomu lowu kumekaka a nyingitimu wa mpeladambu wa Yerusalema wa khale. (Yr 7:31) A wuprofeta byi khanela hi mbangu wolowo swanga mbangu lowu a mintsrumbu a yi ta txukumeteliwa ka wone. (Yr 7:32; 19:6) A ku na wumboni bya leswaku ka ke ku txukumeteliwa swihazri kumbe vhanu a Gehena akuva va hisiwa na va ha hanya kumbe ku xanisiwa. Xileswo a swi twali ku hlaya leswaku mbangu wolowo wu nga fanekisela mbangu lowu wu kalaka wu nga voniwi lani a mahika ya vhanu ma xanisiwaka hi lani ku nga helikiki hi ndzrilo wa kakunene. Ku hambana ni leswo, Yesu ni vadondzrisiwa vake va khanele hi Gehena akuva va fanekisela a xikhatiso lexi nga helikiki xa “lifu dzra wubidzri”, ku nga ku heliseliwa wugamu.—Mpf 20:14; Mt 5:22; 10:28.

  • G’eke.

    I mbangu wa ku pfuleka lowu a wu biyeliwile, a wu kumeka a matlhelweni ka tabernakele, hi ku famba ka nkama a ku li mbangu lowu a wu pfulekile lowu a wu biyeliwe hi muru lowu a wu kumeka a matlhelweni ka muyaku wa tempele lowu a wu ni Mbangu wa ku Xwengisisa ni Mbangu wa ku Xwenga. A altari dzra magandzrelo ya ku hisiwa a dzri kumeka a g’ekeni kumbe a mbangwini wa le handle wa tabernakela ni le ndzrenindzreni ka g’eke dzra tempele. A Bibele dzri tlhela dzri khanela hi g’eke na dzri hlaya mbangu lowu nga mahlweni ka tiyindlu kumbe a mahlweni ka tiyindlu ta wuhosi.—Eks 8:13; 27:9; 1Th 7:12; Mt 26:3; Mr 15:16; Mpf 11:2.

H

  • Hayidesi.

    I zritu dzra Xigriki ledzri nga ni ntlhamuxelo lowu fanaka ni wa zritu dzra Xiheberu dzra ku “Xeyoli”. Dzri ndzruluteliwa hi zritu “Sizra” (na letra dzra ku sungula dzri li dzra dzrikulu), swanga ndlela ya ku khanyisa leswaku dzrone i sizra ledzri tolovelekiki dzra vhanu.—Vona ntlhamuxelo wa zritu SIZRA.

  • Hermisi.

    I xikwembu xa Mugriki, n’wana wa Zewusi. A Listra, hi mphazamu Pawulo a vitaniwe leswaku i Hermisi ku nga vito dzra xikwembu xolexo lexi ku yanakanyiwaka leswaku i muzrumiwa wa swikwembu nakone xi ni wuswikoti bya ku vulavula.—Min 14:12.

  • Heroda.

    I vito dzra tihosi leti a ti hlawuliwe hi mfumu wa Roma akuva ti fuma Vayuda. A wa ku sungula ku ve Heroda Lwenkulu, lweyi a a dume hi ku pfuxeta tempele dzra le Yerusalema nakone a leletiki leswaku ku dlayiwa vatsrongwana na a zama ku helisa Yesu. (Mt 2:16; Lk 1:5) Heroda Arkelawu na Heroda Antipasi, vana va Heroda Lwenkulu, va nyikiwe xiyenge xa kukazri a mfun’wini wa papayi wavu. (Mt 2:22) Antipasi a a fuma xiyenge xa kukazri, nakone a a tiviwa swanga “hosi” leyi fumiki ku dzringana malembe mazrazru ya wutizreli bya Kriste ku ya tlhasa ka nkama lowu ku vulavuliwaka ha wone ka Mintizro ndzrima 12. (Mr 6:14-17; Lk 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Min 4:27; 13:1) Ntsrhaku ka leswo, Heroda Agripa I, ntukulu wa Heroda Lwenkulu, a dlayiwe hi ntsrumi ya Xikwembu Nkulukumba ntsrhaku ka loko a fume ku dzringana nkamanyana. (Min 12:1-6, 18-23) A n’wanake wa djaha, Heroda Agripa II, a fume ku ya tlhasa nkama lowu a Vayuda va lwisaniki ni mfumu wa Roma.—Min 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.

  • Hika.

    I ntlhamuxelo wa zritu dzra Xiheberu dzra ku neʹphesh ni wa zritu dzra Xigriki dza ku Loko ku kambisisiwa ndlela leyi xiga lexi xi tizrisiwiki ha yone Bibeleni, swi va livaleni leswaku a xiga lexi, xi hlaya 1) vhanu, 2) swihazri ni 3) wutomi bya mhunu kumbe bya xihazri. (Gn 1:20; 2:7; Tin 31:28; 1Pe 3:20; vona ni ntlhamuxelo wa le hansi.) Ku hambana ni ndlela leyi a wukhongoti byinyingi byi dzri tizrisaka ha yone zritu “hika”, a Bibele dzri kombisa leswaku mayelanu ni swivumbiwa swa le misaveni, a mazritu lawa ha mabidzri, dzra ku neʹphesh ni dzra ku psy·kheʹ, ma hlaya mintxhumu leyi khumbekaka, mintxhumu leyi vonekaka, ni mintxhumu leyi faka. Ka wundzruluteli lebyi, hakanyingi dzri ndzruluteliwe hi ku ya hi mongo wa dzrone ka ntlhamuxelo wa kukazri, kun’wana ku tizrisiwe swa ku “wutomi,” “xivumbiwa,” “mhunu,” ni “leswi u nga xiswone”, (hi xikombiso kun’wana ka zritu ledzri liki “hika dzranga” ku hlayiwe swa ku “mine”). Ka mimbangu yinyingi a ntlhamuxelo wa le hansi wu nyikela zritu dzrin’wana ledzri tlhamuxelaka swa ku “hika”. Loko xiga lexi xi tizrisiwa, ku nga ha va ka tsralwa kumbe ka ntlhamuxelo wa le hansi, xi fanele xi twisisiwa hi ku ya hi leswi kutani swi tlhamuxeliwiki lani henhla. Loko ku khaneliwa hi ku yentxa ntxhumu hi hika hinkwadzru, swi tlhamuxela ku yentxa ntxhumu hi ku swi zrandzra, hi mbilu hinkwayu kumbe hi wutomi hinkwabyu. (Dt 6:5; Mt 22:37) Ka mimbangu yin’wana hi ku ya hi mongo, a zritu ledzri dzri nga tizrisiwa na ku hlayiwa ku navela ka xivumbiwa lexi xi hanyaka, dzri nga ha tlhela dzri hlaya mhunu lweyi a fiki kumbe ntsrumbu.—Tin 6:6; Pr 23:2; Eza 56:11; Hg 2:13.

  • Hisopa.

    I xinsinyana lexi nga ni swizrwavana ni makamba ya ku lala, lexi tizriseliwaka ku xwanya ngati kumbe mati ka minkhuvu ya ku tibasisa. Swi nga yentxeka ku li xinsinyana lexi vitaniwaka manjerona (Origanum maru; Origanum syriacum). A hisopa lweyi ku vulavuliwaka hi yene ka Yohane 19:29, swi nga yentxeka ku li xone xinsinyana lexi xi vitaniwaka manjerona, lexi a xi tsrimbiwe ka nhonga ya muxaka wa kukazri wa maphila lama tolovelekiki (Sorghum vulgare), swanga hi leswi xinsinyana lexi xi nga ha va ka ni nhonga ya ku leha akuva ku tlakuliwa hi yone a xipontxhi lexi nga ni vhinyu dzra ku bava dzri yisiwa non’wini wa Yesu.—Hb 9:19.

I

  • Iliriya.

    I xifundzra xa tiko dzra Roma lexi kumekaka a n’walungu wa Grikiya. Pawulo a wu yendzrelile mbangu lowo hi nkama wa wutizreli byake, kambe a swi tiveki leswaku a nga va a zrezrile a Iliriya kumbe im-him.—Ro 15:19.

  • Israyele.

    I vito ledzri Xikwembu Nkulukumba a dzri nyikiki Yakobe. Hi ku famba ka nkama dzri ndzruluke vito dzra lixaka hinkwadzru dzra ka kwake. A vatukulu lava pfiki hi ka 12 wa vana va Yakobe a va talisa ku vitaniwa vana va Israyele, yindlu ya Israyele, vhanu va Israyele, kumbe Vaisrayele. A vito dzra ku Israyele a dzri tlhela dzri tizrisiwa swanga vito dzra mfumu wa le n’walungu wa 10 wa tinxaka lowu tihambanisiki ni mfumu wa Yuda, ku nga mfumu wa le nyingitimu, nakone hi ku famba ka nkama dzri ve vito dzra vakriste lava totiwiki, “Israyele wa Xikwembu Nkulukumba”.—Ga 6:16; Gn 32:28; Min 4:10; Ro 9:6.

K

  • Kangi kumbe Mpinga.

    I ntxhumu lowu tlhantekiwaka ka makatla ya mhunu lani ka matlhelo ha mabidzri a ku hayekiwa mintsrhwalu, ku nga ha va mhandzri leyi tlantekiwaka a nkolweni wa swihazri swibidzri leswi nga ni ntamu akuva swi koka gedjo kumbe n’qolo (hakanyingi swi yentxeliwa ka tihomu). Swanga hi leswi minkama yinyingi a swikazrawa a swi tizrisa kangi akuva swi zrwala mintsrhwalu ya ku bindzra, a kangi dzri tizriseliwe ku fanekisela wukazrawa, ku va hansi ka mhunu mun’wana, ku bindzriseliwa ni ku xaniseka. Ku susa kumbe ku tsrhova kangi a swi tlhamuxela ku ntsrhunxeka a wukazrawini, a ku xanisekeni, ni le ka ku xololiwa.—Lv 26:13; Mt 11:29, 30.

  • Khezari.

    I vito dzra ndangu wa kukazri wa Roma ledzri gamiki dzri tizriseliwa ku vitana tihosi ta Roma. A Bibeleni, Aguxtu, Tiberiyu, na Klawudiyu, va vitaniwa hi vito ledzri. Nambileswi Nero a kalaka a nga vitaniwi ha dzrone, na yene a a li Khezari. Ka Matsralwa ya Wukriste ya Xigriki, a vitanela ledzri liki “Khezari” dzri tlhela dzri tizriseliwa ku yimela wuhosi kumbe mfumu.—Mr 12:17; Min 25:12.

  • Kortina.

    Ku hlayiwa panu ya ku xonga leyi a yi ni swifaniso swa makerubimi, leyi a yi tsravukanisa Mbangu wa ku Xwenga ni Mbangu wa ku Xwengisisa a tabernakeleni ni le tempeleni.—Eks 26:31; 2Mk 3:14; Mt 27:51; Hb 9:3.

  • Kriste.

    I vitanela ledzri lumbaka Yesu ledzri pfaka hi ka zritu dzra Xigriki ledzri liki Khri·stosʹ, dzrone dzri fana ni zritu dzra Xiheberu ledzri ndzruluteliwiki dzri ku “Mesiya,” kumbe “Mutotiwa”.—Mt 1:16; Yh 1:41.

  • Ku bava.

    Ku hlayiwa swinsinyana swa ku siyanasiyana swa ku bava swi tlhela swi nun’hwa ngopfu swinene. Ka Mpfuletelo 8:11, “ku bava” ku hlayiwa ntxhumu wa ku bava wu tlhela wu va ni vhenene.

  • Ku hehezra; Mbangu wa ku hehezrela ka wone.

    A ku hehezra i ku tsravukanisa tinhleke ka nsinya wa tone kumbe ka makamba ya tone (ku nga ha va switsrama, trigu kumbe tinhleke tin’wana). A mbangu wa ku hehezrela ka wone hi lani a ntizro lowo a wu yentxeliwaka kone. Loko ntsrengo wa leswi swi djulaka ku hehezriwa wu li wutsrongo a va hehezra hi ku tizrisa nhonga, kambe loko ntsrengo wu li wunyingi a ku ni switizro swa ku hlawuleka leswi a swi tizrisiwa, leswi a swi yentxa hi ku kokiwa hi swihazri. A switizro leswo a swi gindla a tinhleke leti a ti hangalasiwa a mbangwini wa ku hehezrela ka wone, hi ntolovelo a ntizro lowo a wu yentxiwa ka mbangu wa redondu wa ku dzringanana lowu a wu kumeka mbangwini wa le henhla lani a ku ba moya.—Lv 26:5; Eza 41:15; Mt 3:12.

  • Ku hela ka xiyimu xa misava.

    Ku hlayiwa nkama lowu yisaka a ku heleni ka xiyimu lexi xa misava kumbe ndlela leyi mintxhumu yi tsrhamisisiki xiswone, ku nga xiyimu lexi fumiwaka hi Sathana. Ndzreni ka nkama lowo Kriste a va na a fuma. Hi ku kongomisiwa ha yene a tintsrumi ti ta “hambanisa lava ku biha ka lava ku lulama” ti va ti va helisa. (Mt 13:40-42, 49) A vadondzrisiwa va Yesu a va swi djula ngopfu ku swi tiva leswaku a xiyimu xa misava a xi ta “hela” siku muni. (Mt 24:3) Na Yesu a nga si na tlhelela a tilweni a dumbise valandzreli vake leswaku a a ta va na vone ku ya tlhasa nkameni wolowo.—Mt 28:20.

  • Ku huma ka n’weti.

    I siku dzra ku sungula dzra hweti yin’wana ni yin’wana ka kalendariyu dzra Xiyuda, ledzri a dzri tlangeliwa swanga siku dzra ku hlengeletana ni ku tikholisa kun’we ni ku nyikela magandzrelo ya ku hlawuleka. Hi ku famba ka nkama, a siku ledzro dzri ndzruluke siku dzra nkhuvu wa lisima ngopfu a tikweni nakone vhanu a va nga tizri hi siku ledzro.—Tin 10:10; 2Mk 8:13; Kl 2:16.

  • Ku nyama; Ku va lweyi a nga basangakiki.

    Swi nga ha hlaya ku ntxhima a mizrini kumbe ku tsrhova milawu ya mahanyela. Nambitanu a Bibeleni minkama yinyingi a swiga leswi, swi tizriseliwa ku vulavula hi leswi kalaka swi nga yamukeleki kumbe swi kalaka swi nga basanga hi ku ya hi Nawu wa Moxe. (Lv 5:2; 13:45; Mt 10:1; Min 10:14; Ef 5:5)—Vona ntlhamuxelo wa zritu KU BASA.

  • Ku pfuxiwa ka vafi.

    I ku pfuxiwa ku feni. A zritu dzra Xigriki ledzri liki a·naʹsta·sis hi ku kongoma dzri tlhamuxela “ku pfuka; ku sekeleka”. A Bibele dzri vulavula hi 9 wa vhanu lava pfuxiwiki ku feni, ku patsra na Yesu lweyi a pfuxiwiki ha Yehovha Xikwembu Nkulukumba. Nambileswi vhanu vambenyani va pfuxiwiki ku feni ha Eliya, Elixa, Yesu, Petro, na Pawulo, ku khanyisiwa leswaku a mahlolana lawo ma yentxiwe hi ntamu wa Xikwembu Nkulukumba. A ku pfuxiwa ka vafi ka lani misaveni ka “lava lulamiki ni lava kalaka va nga lulamanga” i ka lisima ngopfu swinene ka nkongometo wa Xikwembu Nkulukumba. (Min 24:15) A Bibele dzri tlhela dzri vulavula hi ku pfuxeliwa tilweni, ku nga ku pfuxiwa ka vafi ka “ku sungula” lani ku pfuxiwaka vamakwavu va Yesu lava totiwiki hi moya wa ku xwenga.—Flp 3:11; Mpf 20:5, 6; Yh 5:28, 29; 11:25.

  • Ku soka.

    I ku susa xiyenge xa kukazri xa xikhumba ka xizro xa limbewu xa wanuna. Leswo hi leswi Abrahamu ni vanake va leletiwiki ku yentxa swone, kambe a vakriste a va nyikiwanga xileleto lexo. A ku soka ku tlhela ku tizra hi ndlela ya ku fanekisela ka swiyimu swa ku siyanasiyana.—Gn 17:10; 1Ko 7:19; Flp 3:3.

  • Ku ta kwake.

    Ka timhaka ta kukazri ka Matsralwa ya Wukriste ya Xigriki, a zritu ledzri dzri hlaya ku ta ka Yesu Kriste swanga Hosi ku sukela ka nkama lowu a bekiwiki a xiluvelweni hi ndlela leyi kalaka yi nga voneki swanga Hosi ya Wumesiya ku ya tlhasa masikwini ya wugamu ya xiyimu lexi xa misava. A ku ta ka Kriste a hi ka ku va a ta a gama a hantla a tlhela; ku hambana ni leswo, ku teka nkama wa ku leha.—Mt 24:3.

  • Ku tibasisa.

    A Bibeleni a zritu ledzri a dzri hlayi ntsena ku va mhunu a nga vi na nsila a mizrini, kambe ni kuva a nga vi na bati kumbe ntxhumu lowu wu mu ntxhimisaka a mahanyelweni yake kumbe hi tlhelo dzra moya. Ka nawu wa Moxe, a zritu ledzri dzri tizriseliwa ku vulavula hi xihena xa ku tibasisa.—Lv 10:10; Ps 51:7; Mt 8:2; 1Ko 6:11.

  • Ku tinyiketela ka Xikwembu Nkulukumba.

    I ku hlonipha, ku gandzrela, ni ku yentxela ntizro Yehovha Xikwembu Nkulukumba, hi ku dumbeka ka wuhosi byake lebyi tlakukiki a wuyakweni hinkwabyu.—1Tm 4:8; 2Tm 3:12.

  • Ku tisola.

    A Bibeleni ku hlayiwa ku txintxa miyanakanyu, u tilaya na swi sukela mbilwini mayelanu ni ndlela leyi a wu hanya ha yone, mintxhumu ya ku biha leyi u yi yentxiki, kumbe mintxhumu leyi u hlulekiki ku yi yentxa. A ku tisola ka kakunene ku pswala mihandzru, ku nga ku txintxa ndlela leyi a wu yentxa mintxhumu ha yone.—Mt 3:8; Min 3:19; 2Pe 3:9.

  • Ku titsrona swakuda.

    I ku tsrhika ku da swakuda hinkwaswu ku dzringana nkama wa kukazri. A Vaisrayele a va titsrona swakuda hi Siku dzra ku Kombela ku Dzrivaleliwa, hi nkama wa ku kazrateka ni loko va vilela nkongomiso wa Xikwembu Nkulukumba. A Vayuda va beke mune wa masiku ndzreni ka lembe akuva va titsrona swakuda, ku yentxela leswaku va dzrimuka minkama ya ku kazrateka leyi va viki na yone a matin’wini. A swi vileli kuva vakriste va titsrona swakuda.—Ezr 8:21; Eza 58:6; Mt 4:2; 9:14; Lk 18:12; Min 13:2, 3; 27:9.

  • Ku tlhantekiwa mavoko.

    A mhunu a a tlhantekiwa mavoko loko a hlawuleliwa ntizro wa ku hlawuleka, loko a tovokisiwa, a hanyisiwa, kumbe loko a nyikiwa nyiko ya kukazri ya moya wa ku xwenga.—Tin 27:18; Min 19:6; 1Tm 5:22.

  • Ku tlula nawu.

    I ku yentxa mintxhumu leyi lwisanaka ni nawu. A Bibeleni a ku tlula nawu ku fanisiwa ni “xidoho”.—Ps 51:3; Ro 5:14.

  • Ku tota.

    Hi Xiheberu a zritu ledzri dzri tlhamuxela “ku tota hi mintxhumu ya ku tsrhama ingiki i mati”. A mafuzra a ma tizriseliwa ku tota mhunu kumbe ntxhumu, leswi fanekiselaka ku nyikeliwa ka ntizro wa ku hlawuleka. Ka Matsralwa ya Wukriste ya Xigriki, a zritu ledzri, dzri tlhela dzri tizriseliwa ku txhululeliwa ka moya wa ku xwenga ka lava va hlawuleliwiki dumbo dzra le tilweni.—Eks 28:41; 1Sa 16:13; Lk 4:18; Min 10:38; 2Ko 1:21.

  • Ku xwenga; Wuxwengi.

    I tsrhamela dzra Yehovha; ku nga xiyimu xa ku va lweyi a basiki a mahanyelweni hi ku helela a tlhela a xwengisisa. (Eks 28:36; 1Sa 2:2; Yh 17:11) Loko ku khaneliwa hi vhanu (Mr 6:20; Min 3:21), mintxhumu (Ro 7:12; 11:16; 2Tm 3:15), mimbangu (Mt 4:5; Min 7:33; Hb 9:1), ni mintizro (Eks 36:4), a mongo wa zritu dzra Xiheberu ni dzra Xigriki wa zritu ledzri wu tlhamuxela ku tsravukanisa kumbe ku xwengisiwa, swi yentxeliwa Xikwembu Nkulukumba lweyi a xwengiki; wu tlhela wu tlhamuxela ku hlawuleliwa ntizro wa Yehovha. Ka Matsralwa ya Wukriste ya Xigriki, a zritu ledzri liki “ku xwenga” ni ledzri liki “wuxwengi” ma tlhela ma tizriseliwa ku vulavula hi ku basa ka mavulavulela ya mhunu.—2Ko 7:1; 1Pe 1:15, 16.

  • Ku zruka.

    I ku txhavisela kumbe ku navelela mhunu wa kukazri kumbe ntxhumu wa kukazri swa ku biha. Swi hambanile ni ku vulavula ku biha kumbe ku hlundzruka ngopfu. A ku zruka minkama yinyingi i ku hlaya mintxhumu ya ku biha akuva yi yentxeka, nakone loko xizruku xi pfa hi ka Xikwembu Nkulukumba kumbe hi ka mhunu lweyi a nga ni mfanelo ya ku xi yentxa, xi ni ntamu nakone xi nga ha ndzruluka wuprofeta.—Gn 12:3; Tin 22:12; Mr 11:21; Min 23:12; Ro 12:14; Ga 3:10.

L

  • Leptoni.

    Hi nkama wa ku tsraliwa ka Matsralwa ya Wukriste ya Xigriki, a ku li mali ya nsimbi ya yitsrongo ya kone ya Vayuda leyi a yi li ya kobri kumbe bronzi.—Mr 12:42; Lk 21:2; mintlhamuxelo ya le hansi.

  • Levhi; Valevhi.

    Levhi i n’wana wa wuzrazru wa Yakobe lweyi a mu pswaliki na Leya; nakone a vito ledzro dzri tlhela dzri va vito dzra lixaka dzrake (Levhi). A vanake vazrazru va game va va mintlawa yizrazru ya ntshima leyi tiviwaka swanga wuprista bya Valevhi. Minkama yin’wana a zritu ledzri liki ‘Valevhi’ dzri tizriseliwa ku hlaya lixaka hinkwadzru, kambe hakanyingi na ku nga patsriwi ndangu wa wuprista wa Aroni. A lixaka dzra Levhi a dzri yaveliwanga mbangu a Tikweni dzra Xidumbiso, dzri nyikiwe 48 wa madoropa lama nga mindzrelekanwini ya matiko lama nyikiwiki tinxaka letin’wana.—Dt 10:8; 1Mk 6:1; Hb 7:11.

  • Lihlanga.

    I xiga lexi tizrisiwaka akuva ku hlayiwa swimilamilana leswi hi ntolovelo swi milaka a mimbangwini ya ku tsrakama. A nhlanga lowu hakanyingi ku khaneliwaka ha wone hi lowu wu vitaniwaka Arundo donax.Mt 27:29; Mpf 11:1.

  • Limhondzro.

    Ku hlayiwa timhondzro ta xihazri leti a ti tizrisiwa swanga switizro swa ku nwa hi swone, swibya swa ku txhela mafuzra, swibya swa ku txhela tinta ni swibya swa ku txhela mintxhumu ya ku tolatola, a dzri tlhela dzri tizrisiwa swanga xitizro xa ku txhaya hi xone kumbe xa ku ba hi xone mpepo. (1Sa 16:1, 13; 1Th 1:39; Ezk 9:2) A “limhondzro” a dzri talisa ku tizrisiwa hi ndlela ya ku fanekisela ntamu ni ku hlula.—Dt 33:17; Mik 4:13; Lk 1:69.

M

  • Mademona.

    I swivumbiwa swa moya leswi kalaka swi nga voniwi, leswi nga ni ntamu wa ku tlula wa vhanu. Ka Genesis 6:2 a swivumbiwa leswo swi vitaniwa ‘vana va Xikwembu Nkulukumba’ wa ntiyiso, ka Yuda 6, swi vitaniwa “tintsrumi”. A tintsrumi leto a ti vumbiwanga na ti li tintsrumi ta ku biha kambe te tiyentxa valala va Xikwembu Nkulukumba hi ku va ti tsrhike ku mu yingiseta a masikwini ya Nowa ti va ti tipatsra na Sathana ka ku pfukela Yehovha.—Dt 32:17; Lk 8:30; Min 16:16; Yk 2:19.

  • Madukwa.

    I ntlawa wa vhanu lowu namazrelaka dondzro ya kukazri kumbe muzrangeli wa kukazri wu va wu landzrela tidondzro ta wone ntsena. A zritu ledzri dzri tizriseliwa ku vitana mintlawa yibidzri leyi dumiki ngopfu ya wukhongoti bya Xiyuda, ku nga Vafarisi ni Vasaduki. Lava a va nga li vakriste na vone a va vitana vakriste va ku i “madukwa” kumbe “ntlawa wa madukwa ya Vanazareta”, kumbexana na va yanakanya leswaku a vakriste vo titsravuxa ka Xiyuda. Hi ku famba ka nkama ku humelele mintlawa ya madukwa a bandleni dzra wukriste; wun’we wa kone i “ntlawa wa Nikolawu” lowu ku vulavuliwaka hi wone hi ku kongoma ka buku dzra Mpfuletelo.—Min 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Mpf 2:6; 2Pe 2:1.

  • Madzrungula lamanene.

    Ka Matsralwa ya Wukriste ya Xigriki, ku hlayiwa madzrungula lamanene ya Mfumu wa Xikwembu Nkulukumba ni huluku ledzri tisiwaka hi ku kombisa lipfumelo ka Yesu Kriste.—Lk 4:18, 43; Min 5:42; Mpf 14:6.

  • Mahanyela ya ku biha.

    Xiga lexi xi pfa hi ka zritu dzra Xigriki ledzri liki a·selʹgei·a, ku hlayiwa swidoho leswikulu leswi lwisanaka ni milawu ya Yehovha, nakone swi kombisaka leswaku mhunu wa kone a nga na mhaka kumbe a nga txhavi ku yentxa mintxhumu yoleyo; i moya wa ku va mhunu a dzrela kumbe a nga hloniphi wulawuli ni milawu. A xiga lexi a xi hlayi swidoho leswitsrongo.—Ga 5:19; 2Pe 2:7.

  • Mahlolana; Mintizro ya ku hlamalisa.

    I mintizro kumbe mintxhumu ya ku hlamalisa leyi yentxekaka ya ku tlula mintxhumu hinkwayu leyi mhunu a nga yi yentxaka nakone yi yentxiwa hi mhunu lweyi a nga ni ntamu lowu kalaka wu nga tolovelekanga. Minkama yimbenyani Bibele dzri tizrisa mazritu lama yelanaka ni wolawo, ku fana ni zritu dzra ku “swihlamaliso”.—Mt 11:20; Min 4:22; Hb 2:4.

  • Makedoniya.

    I muganga lowu kumekaka a n’walungu wa Grikiya lowu sunguliki ku va ni ndhuma nkama lowu a ku fuma Alexandri Lwenkulu nakone wu tame wu tifuma ku ya tlhasa loko wu hluliwa hi Varoma. A nkama lowu mupostola Pawulo a yendzreliki a Ewuropa hi khambi dzra ku sungula, a Makedoniya a ku li xifundzra xa Roma. Pawulo a yendzrele muganga lowo makhambi mazrazru.—Min 16:9.

  • Makerubimi.

    I tintsrumi ta xiyimu xa le henhla leti yentxaka mintizro ya ku hlawuleka. Tone ti hambanile ni maserafimi.—Gn 3:24; Eks 25:20; Eza 37:16; Hb 9:5.

  • Mana.

    I swakuda swa ntshima leswi Vaisrayele va swi diki ku dzringana 40 wa malembe a mananga. I Yehovha lweyi a a va nyika swone. A ma kumeka hi hlolana siku dzrin’wana ni dzrin’wana a ximixweni na ma funeketiwe hi mbezre, handle ka siku dzra Savata. A nkama lowu Vaisrayele va nga ma vona hi khambi dzra ku sungula va te: “I yini leswi?” kumbe hi Xiheberu, “man huʼ?” (Eks 16:13-15, 35) Yesu na yene a vulavule hi mana hi ndlela ya ku fanekisela.—Yh 6:49, 50.

  • Mapawu ya magandzrelo.

    I 12 wa mapawu lawa a ma bekiwa hi tinyandzra tibidzri, nyandzra ha yin’we a yi ni 6 wa wone. A ma tlhantekiwa henhla ka menza lowu a wu li mbangwini wa ku Xwenga a tabernakeleni ni le tempeleni. A mapawu lawo lawa a ma nyikeliwa swanga gandzrelo ka Xikwembu Nkulukumba, hi Savata mun’wana ni mun’wana a ma txintxiwa ku bekiwa lawa a ma ha ka ku hambiwa. A mapawu lawa a ma txintxiwa, hi ntolovelo a ma diwa ntsena hi vaprista.—2Mk 2:4; Eks 25:30; Lv 24:5-9; Mt 12:4; Hb 9:2.

  • Masiku ya wugamu.

    Ka wuprofeta bya Bibele, a xiga lexi ni swiga swin’wana swa ku fana na xone, swi tizriseliwa ku hlaya nkama lowu a swiyentxakalu swa kukazri swa matimu a swi ta tlhasa wugan’wini bya swone. (Ezk 38:16; Dn 10:14; Min 2:17) A nkama wolowo wu nga ha teka malembenyana kumbe malembe ya manyingi hi ku ya hi wuprofeta bya kone. A Bibele ngopfungopfu dzri tizrisa xiga lexi akuva dzri hlaya ‘masiku ya wugamu’ ya xiyimu lexi xa mintxhumu, ku nga nkama lowu Yesu a taka va na a sungule ku fuma a tilweni.—2Tm 3:1; Yk 5:3; 2Pe 3:3.

  • Mativula.

    Hi ntolovelo ku hlayiwa n’wana wa djaha wa ku sungula ka papayi ku nge ka mamana. A minkameni ya Bibele a n’wana wa mativula a a nyikiwa xintsrhuti a ndangwini nakone loko papayi wake a fa a a nyikiwa a wunhloko a ndangwini. Handle ka ku va mativula ya Yehovha, Yesu a tlhela a va mativula ka swivumbiwa hinkwaswu ni ka lava fiki.—Gn 25:33; Eks 11:5; Kl 1:15; Mpf 1:5.

  • Mbangu wa ku kombela lidzrivalelo.

    I ka tampa ya areka dzra xipfumelelanu, lani a muprista lwenkulu a a thoneketela ngati ya magandzrelo ya swidoho hi Siku dzra ku Kombela ku Dzrivaleliwa. A xiga lexi xa Xiheberu xi pfa hi ka zritu dzra ntshima ledzri tlhamuxelaka leswaku ku “funeketa (xidoho)” kumbexana “ku susa (xidoho)”. A tampa yoleyo a yi hambiwe hi woru dzra ku tiya, na yi ni makerubimi mabidzri, dzrin’we na dzri bekiwe ka wugamu bya tlhelo dzrin’we na ledzrin’wana dzri bekiwe ka wugamu bya tlhelo dzrin’wana. Minkama yin’wana a mbangu wolowo wu vitaniwa hi vito dzra ku “tampa” ntsena.—Eks 25:17-22; 1Mk 28:11; Hb 9:5.

  • Mbangu wa ku pfuvela vhinyu ka wone.

    Hakanyingi a ku kovotliwa swikhele swibidzri ka zribye, xin’we xi va xa ku tlakuka ku tlula xin’wana, swi gama swi tlhavinyetiwa hi musele wa wutsrongo. A nkama lowu mawuvha ma pfuviwaka ka xikhele xa ku tlakuka xa kone, a mati ya kone a ma khuluka ma ya ka xikhele xa xitsrongo xa kone. A xiga lexi xi tizrisiwe hi ndlela ya ku fanekisela akuva ku vulavuliwa hi yavanyiso dzra Xikwembu Nkulukumba.—Mpf 19:15.

  • Mbangu wa ku xwenga.

    I sala dzra ku sungula dzra dzrikulu dzra tabernakela kumbe tempele, a sala ledzri dzri hambanile ni sala ledzri a dzri kumeka ndzrenindzreni ka tabernakela ni ka tempele, ku nga Mbangu wa ku Xwengisisa. A Mbangu wa ku Xwenga lowu a wu kumeka a tabernakeleni a wu ni motsre wa woru, altari dzra woru dzra muzri wa ku nun’hwela, menza wa mapawu ya magandzrelo, ni swibya swa woru; kasi ke, a Mbangu wa ku Xwenga lowu a wu kumeka a tempeleni a wu ni a altari dzra woru, 10 wa mimotsre ya woru, ni 10 wa mimenza ya mapawu ya magandzrelo.—Eks 26:33; Hb 9:2.

  • Mbangu wa ku Xwengisisa.

    I sala dzra le ndzrenindzreni ledzri a dzri kumeka a tabernakeleni ni le tempeleni; a areka dzra xipfumelelanu a dzri bekiwa ka sala dzroledzro. Handle ka Moxe, mhunu mun’wana lweyi a a pfumeleliwa ku nghena Mbangwini wa ku Xwengisisa, a ko va ntsena muprista lwenkulu, nakone ndzreni ka lembe a a fanela ku nghena kan’we ntsena, ku nga hi Siku dzra ku Kombela ku Dzrivaleliwa.—Eks 26:33; Lv 16:2, 17; 1Th 6:16; Hb 9:3.

  • Mesiya.

    I zritu ledzri humaka ka zritu dzra Xiheberu ledzri tlhamuxelaka swa ku “mutotiwa” kumbe lweyi a “totiwiki”. A makwavu wa dzrone i zritu dzra ku “Kriste” ledzri pfaka hi ka Xigriki.—Dn 9:25; Yh 1:41.

  • Mfumu wa Xikwembu Nkulukumba.

    I zritu ledzri tizriseliwaka ntsena akuva ku vulavuliwa hi wuhosi bya Xikwembu Nkulukumba lebyi yimeliwaka hi Mfumu wa N’wanake, ku nga Kriste Yesu.—Mt 12:28; Lk 4:43; 1Ko 15:50.

  • Mhandzri.

    I mhandzri ya ku lulama leyi mhunu wa kukazri a a gongondzreliwa ka yone. A matikweni man’wana a mhandzri a yi tizriseliwa ku dlaya ni ku hayeka ntsrumbu swanga xibasopiso ka vhanu van’wana kumbe akuva a danisiwa a vhanwini. A Vaasiriya lava a va dume hi tiyimpi ta tihanyi a va dlaya swikazrawa hi ku swi hayeka a mhandzrini, va yentxa hi ku swi tlhava hi mhandzri ya n’qidji ka khuzri, a mhandzri yi huma hi ka xifuva. A nawini wa Xiyuda, lava a va voniwa nandzru wa swidoho leswikulu, swa ku fana ni ku zruka Xikwembu Nkulukumba kumbe ku gandzrela swithombe, a va sungula hi ku dlayiwa hi ku khandliwa hi mazribye kumbe hi ndlela yin’wana kutani a mintsrumbu yavu yi hayekiwa mhandzrini kumbe a minsinyeni swanga xibasopiso ka vhanu van’wana. (Dt 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9) Minkama yin’wana a Varoma a vo yentxa hi ku tsrimba mhunu ka mhandzri, lani a a hanya ku dzringana masiku manyingi a nga si na fa hi ku twa ku vavisa, tozra, ndlala kumbe hi ku pshwa hi mumu. Ka swiyimu swin’wana, ku fana ni ka ku dlayiwa ka Yesu, a va gongondzrela mavoko ni minkondzro ya mhunu lweyi a voniwiki nandzru ka mhandzri. (Lk 24:20; Yh 19:14-16; 20:25; Min 2:23, 36)—Vona ntlhamuxelo wa MHANDZRI YA NXANISA.

  • Mhandzri ya nxanisa.

    I zritu ledzri pfaka hi ka zritu dzra Xigriki dzra ku stau·rosʹ, ledzri tlhamuxelaka swa ku mhandzri ya ku lulama, ku nga mhandzri ya ku fana ni leyi Yesu a dlayiweliki ka yone. A ku na xitiyisekiso xa leswaku zritu ledzro dzra Xigriki dzri hlaya xihambana, xa ku fana ni lexi vahedeni va xi tizrisiki swanga mfungu wa wukhongoti ku dzringana madzana manyingi ya malembe na Kriste a nga si na ta misaveni. Swa ku “mhandzri ya nxanisa” swi ni mongo lowu wu nga wone wa zritu dzra ntshima dzra ku stau·rosʹ swanga hi leswi Yesu na yene a tizrisiki zritu dzra ku stau·rosʹ akuva a khanela hi ku xanisiwa, ku xaniseka ni tingana leti a vadondzrisiwa vake a va ta khomisiwa tone. (Mt 16:24; Hb 12:2)—Vona ntlhamuxelo wa MHANDZRI.

  • Mhunu lweyi a ntsrhunxekiki; Mhunu lweyi a ntsrhunxiwiki.

    Hi nkama wa mfumu wa Varoma, a “mhunu lweyi a ntsrhunxekiki” a ku li mhunu lweyi a pswaliwiki na a ntsrhunxekile, lweyi a a ni timfanelo hinkwatu ta ku va muyakitiko. Kasi ke, a mhunu lweyi a ntsrhunxiwiki a ku li mhunu lweyi a a ntsrhunxiwe a wukazraweni. Loko mhunu lweyi a nga xikazrawa a ntsrhunxiwa hi nawu a a kuma mfanelo ya ku va Muroma, kambe a a nga na mfanelo ya kuva a nyikiwa xitsrhamu xa kukazri a timhakeni ta politika. Kambe loko a nga ntsrhunxiwi hi nawu a a nga nyikiwi timfanelo hinkwatu ta ximhunu.—1Ko 7:22.

  • Mintete.

    Ku hlayiwa mintete ya ku siyanasiyana leyi hahaka na yi li hi ntlawa lowukulu yi ya tsrhamisa a mbangwini wumbeni. A Nawini wa Moxe a swi nga soleki kuva mintete yi diwa, a yi voniwa yi li swakuda leswi basiki. A mintlawa leyikulu ya mintete leyi a yi da xin’wana ni xin’wana lomu yi fambaka kone, nakone yi honaka ngopfu swinene, a yi voniwa na yi li ntungu.—Eks 10:14; Mt 3:4.

  • Mira.

    I nhome ya ku nun’hwela leyi kumiwaka ka minsinya ya ku siyanasiyana leyi nga ni mitwa kumbe ka swinsinyana swa muxaka wa nsinya lowu vitaniwaka Commiphora. A Mira a ku li wun’we wa mintxhumu leyi a yi txheliwa ka mafuzra ya ku xwenga, lawa a ma tizriseliwa ku tota kumbe ku hlawula vhanu. A dzri tizriseliwa ku nun’hwelisa mintxhumu ya ku fana ni mpahla kumbe mibede nakone a dzri txheliwa ka mafuzra ya ku tlema hi wone ni ya ku tola. A dzri patsriwa ni vhinyu akuva dzri popswisana. A dzri tlhela dzri tizriseliwa ku lulamisela mintsrumbu akuva yi lahliwa.—Eks 30:23; Pr 7:17; Mr 15:23; Yh 19:39.

  • Moloki.

    I xikwembu xa Vaamoni, lexi kumbexana a xi tlhela xi vitaniwa Malkamu, Milkomu na Moleki.—Min 7:43.

  • Moya.

    A zritu dzra Xiheberu dzra ku ruʹach ni dzra Xigriki dzra ku pneuʹma, lawa hi ntolovelo ma ndzruluteliwaka ma va “moya,” ma ni mintlhamuxelo yinyingi. Hinkwawu ma tlhamuxela ntxhumu lowu vhanu va kalaka va nga swi koti ku wu vona. Ma kombisa leswaku ku ni ntamu lowu tizraka. A mazritu lawa ya Xiheberu ni ya Xigriki ma tizriseliwa ku hlaya 1) moya, 2) ntamu lowu yentxaka leswaku a swivumbiwa swa le misaveni swi hanya, 3) ntamu lowu pfaka hi ka mbilu ya ku fanekisela ya mhunu, wu va wu mu susumetela ku hlaya kumbe ku yentxa mintxhumu hi ndlela ya kukazri, 4) mazritu lama huhuteliwiki lama pfaka hi ka ntxhumu lowu kalaka wu nga voneki, 5) swivumbiwa swa moya ni 6) ntamu lowu Xikwembu Nkulukumba a wu tizrisaka kumbe moya wa ku xwenga.—Eks 35:21; Ps 104:29; Mt 12:43; Lk 11:13.

  • Moya wa ku xwenga.

    I ntamu lowu kalaka wu nga voniwi lowu Xikwembu Nkulukumba a wu tizriselaka ku yentxa ku zrandzra kwake. Wu xwengile hikusa wu pfa hi ka Yehovha lweyi a basiki nakone a lulamiki hi ndlela leyikulu ngopfu swinene, futsrhi wu xwengile hikusa Xikwembu Nkulukumba a wu tizrisela ku yentxa mintxhumu leyi xwengiki.—Lk 1:35; Min 1:8.

  • Mpahla ya xidzrilo.

    Ku hlayiwa mpahla ya ku hambiwa hi masaka ya nkoni, a nkoni wu nga tizrisiwa akuva ku hambiwa masaka kumbe mapaxta, ya ku fana ni lawa ma tizriseliwaka ku txhela tinhleke. Hi ntolovelo mpahla leyo a yi lukiwa hi mavoya ya ntima ya mbuti nakone a ku li mpahla leyi a yi fambisana ni nkosi.—Gn 37:34; Lk 10:13.

  • Mubihi.

    I vitanela ledzri tizriseliwaka Sathana Diyavulosi lweyi a lwisanaka na Xikwembu Nkulukumba kun’we ni milawu yeke leyi lulamiki.—Mt 6:13; 1Yh 5:19.

  • Muheberu; Xiheberu.

    I vito ledzri ku sungula dzri tizrisiwiki ka Abramu (Abrahamu), akuva a hambanisiwa ni vayakelani vake va Vaamori. Hi ku famba ka nkama dzri tizrisiwe na ku hlayiwa lixaka dzra Abrahamu ledzri viki kone hi kola ka ntukulu wake Yakobe nakone a lidzrimi dzravu a dzri vitaniwa Xiheberu. A nkameni wa Yesu a lidzrimi dzra Xiheberu a dzri patsra mazritu manyingi ya Xiyaramayika nakone Kriste ni vadondzrisiwa vake a va vulavula lidzrimi ledzro.—Gn 14:13; Eks 5:3; Min 26:14.

  • Mulaviseli.

    I wanuna lweyi a wutiyanguleli byake bya ku sungula a nga ku vonelela ni ku byisa bandla. A mongo wa zritu dzra Xigriki ledzri liki e·piʹsko·pos i wa ku vonelela hi nkongometo wa ku sizrelela. A zritu dzra ku “mulaviseli” ni dzra ku “nkulu” (pre·sbyʹte·ros) ma tlhamuxela xiyimu xolexi xa xin’we a bandleni dzra wukriste. A zritu dzra ku “nkulu” dzri hlaya matsrhamela lamanene lawa mhunu lweyi a hlawuliwiki a nga na wone, kasi ke, ledzri liki “mulaviseli” dzri tshimisisa ntizro lowu a nga na wone a xiyavelweni lexi.—Min 20:28; 1Tm 3:2-7; 1Pe 5:2.

  • Muloyi.

    I mhunu lweyi a tizrisaka ntamu lowu ku tiviwaka leswaku wu pfa hi ka mademona.—Min 13:6.

  • Munazareta.

    I vito dzra Yesu swanga hi leswi a pfaka hi doropeni dzra Nazareta. Swi nga yentxeka dzri yelana ni zritu dzra Xiheberu ledzri tlhamuxelaka swaku ‘xihluki’, ledzri tizrisiwiki ka buku dzra Ezaya 11:1. Hi ku famba ka nkama dzri tizrisiwe ni ka vadondzrisiwa va Yesu.—Mt 2:23; Min 24:5.

  • Mungoma lweyi a tizraka hi tinyeleti.

    I mhunu lweyi a kambisisaka dambu, n’weti ni tinyeleti, akuva a ta kota ku vhumbata mayelanu ni wumundzruku.—Mt 2:1.

  • Mupfhumbi kumbe Muvhumbi.

    I mhunu lweyi a hlayaka leswaku a ni wuswikoti bya ku hlaya mintxhumu leyi taka yentxeka. A vayentxi va masalamusi, vangoma lava tizraka hi tinyeleti ni van’wana, a Bibele dzri va peta ka ntlawa wa vapfhumbi kumbe vavhumbi.—Lv 19:31; Dt 18:11; Min 16:16.

  • Mupostola.

    A zritu ledzri dzri tlhamuxela swaku “mhunu lweyi a zrumeliwiki”, nakone dzri tizrisiwe ka Yesu ni ka vhanu va kukazri lava zrumeliwiki ku tizrela van’wana. Dzri talisa ku tizrisiwa loko ku khaneliwa hi 12 wa vadondzrisiwa lava Yesu a va hlawuliki ha wuswake swanga vayimeli vake.—Mr 3:14; Min 14:14.

  • Muprista.

    I wanuna lweyi a bekiwiki hi Nawu akuva a yimela Xikwembu Nkulukumba ka vhanu lava a va tizrelaka, a va dondzrisa mayelanu na Xikwembu Nkulukumba ni milawu yake. A vaprista a va tlhela va yimela vhanu a mahlweni ka Xikwembu Nkulukumba, va nyikela magandzrelo, va vulavulisana na Xikwembu Nkulukumba ni ku va kombelelela. Na Nawu wa Moxe wu nga si na simekiwa a nhloko ya ndangu a yi tizra swanga muprista a ndangwini wa yone. A Nawini wa Moxe a va xinuna vandangu wa Aroni lava a va li va lixaka dzra Levhi, va tizre swanga vaprista. A Valevhi lavan’wana va xinuna a va li vapfunisi vavu. A ku khanguliweni ka xipfumelelanu leximpshwa a Israyele wa moya a ve tiko dzra vaprista, Yesu Kriste a tizra swanga Muprista Lwenkulu ka xipfumelelanu xolexo.—Eks 28:41; Hb 9:24; Mpf 5:10.

  • Muprista lwenkulu.

    A hansi ka Nawu wa Moxe, a muprista lwenkulu a ku li muprista lweyi a a vulavulela vhanu a mahlweni ka Xikwembu Nkulukumba a tlhela a vonelela vaprista lavan’wana. A ko va yene ntsena lweyi a a pfumeleliwa ku nghena a Mbangwini wa ku Xwengisisa, ku nga mbangu wa le ndzrenindzreni wa tabernakela nakone hi ku famba ka nkama wu kumekiki a tempeleni. Ndzreni ka lembe a a nghena a Mbangwini wa ku Xwengisisa ntsena hi Siku dzra ku Kombela ku Dzrivaleliwa. A zritu “muprista lwenkulu” dzri tizrisiwe ni ka Yesu Kriste.—Lv 16:2, 17; 21:10; Mt 26:3; Hb 4:14.

  • Muprista lwenkulu.

    Ka nawu wa Moxe a “muprista lwenkulu” a ku li muprista lweyi a a yimela vhanu mahlweni ka Xikwembu Nkulukumba nakone a a vonelela mintizro leyi yentxiwaka hi vaprista lavan’wana. Hi yene ntsena lweyi a a pfumeleliwa ku nghena Mbangwini wa ku Xwengisisa wa tabernakela ni wa tempele, a a nghena kan’we hi lembe hi Siku dzra ku Kombela ku Dzrivaleliwa. Yesu Kriste na yene a vitaniwa muprista lwenkulu. (Lv 16:2, 17; 21:10; Mt 26:3; Hb 4:14) Ka Matsralwa ya Wukriste ya Xigriki, a xiga “vaprista lavakulu” xi hlaya vavanuna lava zrangelaka ka wuprista, swi tikomba na ku patsreka ni lava samiki va va vaprista lavakulu kun’we ni vazrangeli va 24 wa mintlawa ya wuprista.—2Mk 26:20; Ezr 7:5; Mt 2:4; Mr 8:31.

  • Muproselita.

    I mhunu lweyi a ndzrulukiki. A Matsralweni ku hlayiwa mhunu lweyi a khomeleliki ka Xiyuda, leswi ka va xinuna swi patsraka ku va va sokisiwa.—Mt 23:15; Min 13:43.

  • Mutlhanganisi.

    I mhunu lweyi a tlhanganisaka vhanu vabidzri akuva va kota ku twanana. A Matsralweni, Moxe a vitaniwa mutlhanganisi wa xipfumelelanu xa Nawu, Yesu a vitaniwa mutlhanganisi wa xipfumelelanu leximpshwa.—Ga 3:19; 1Tm 2:5; Hb 12:24.

  • Mutsrali.

    Ku hlayiwa mhunu lweyi a a kopiyara Matsralwa ya Xiheberu. Hi nkama lowu Yesu a a li lani misaveni, a xiyavelo lexo a xi nyikiwe vavanuna lava a va tiva Nawu. A vatsrali va kanete Yesu.—Ezr 7:6; Mr 12:38, 39; 14:1.

  • Mutsrheniwa.

    Hi ku kongoma ku hlayiwa wanuna lweyi a tsrheniwiki. Vavanuna va ku tasu a va talisa ku va va bekiwa ndlwini ya wuhosi akuva va va valaveleli kumbe vapfunisi va hosi ya xisati ni vasati lavatsrongo. A zritu ledzri liki mutsrheniwa dzri tlhela dzri tizrisiwa akuva ku hlayiwa wanuna lweyi a yaveliwiki ku yentxa mintizro ya kukazri a ndlwini ya hosi nambiloko a nga li mutsrheniwa. A zritu ledzri dzri tlhela dzri tizra hi ndlela ya ku fanekisela loko ku khaneliwa hi mhunu lweyi a nga mutsrheniwa hi kola ka Mfumu, lweyi a tikhomaka akuva a tinyiketela hi lani a nga kotaka ha kone a ntizrweni wa Xikwembu Nkulukumba.—Mt 19:12; Est 2:15; Min 8:27.

  • Muvumbi.

    I mhunu lweyi a hambaka tinhlembetu, maparatu, ni swibya swin’wana hi ku tizrisa vumba. A wulawuli lebyi a muvumbi a nga na byone ka vumba byi talisa ku tizriseliwa ku fananisa a wulawuli lebyi Yehovha a nga na byone ka vhanu ni ka matiko.—Eza 64:8; Ro 9:21.

  • Muyuda.

    I zritu ledzri tizrisiwiki na ku hlayiwa mhunu lweyi a nga wa lixaka dzra Yuda ntsrhaku ka loko a mfumu wa 10 wa tinxaka ta Israyele wu wile. (2Th 16:6) Ntsrhaku ka loko va yisiwe a Babilona a wukazraweni, a zritu ledzri dzri tizrisiwe akuva ku vitaniwa tinxaka hinkwatu ta Israyele leti tlheleliki a Israyele. (Ezr 4:12) Hi ku famba ka nkama, dzri tizrisiwe a misaveni hinkwayu akuva ku hambanisiwa Vaisrayele ni lava va nga va matiko. (Eza 3:6) A zritu, Yuda, dzri tlhele dzri tizrisiwa hi mupostola Pawulo hi ndlela ya ku fanekisela loko a khanyisa leswaku lomu mhunu a pfaka hi kone kumbe lixaka dzra mhunu a dzri na lisima bandleni.—Ro 2:28, 29; Ga 3:28.

  • Muzrangeli wa wutomi.

    I ndlela yin’wana leyi Yesu Kriste a vitaniwaka ha yone hi kola ka xiyavelo xa lisima lexi a nga na xone xa ku ntsrhunxa vhanu lava dumbekaka ka mihandzru leyi dlayaka ya xidoho a va nyika wutomi lebyi nga helikiki.—Min 3:15; 5:31; Hb 2:10; 12:2.

  • Muzrindzri.

    Ku hlayiwa mhunu lweyi a vonelelaka vhanu kumbe mintxhumu, hakanyingi a swi yentxa a wusikwini nakone a nga ha ba mpepo loko ku tsrhindzrekela khombo. A vazrindzri a va talisa ku yima henhla ka mimuru ya doropa ni ka swihondzro akuva va vona lava tsrhindzrekelelaka doropa na va ha li kule. A ku ni masotxha lawa a ma tizra swanga vazrindzri.—Mt 27:65; 28:4.

  • Muzri wa ku nun’hwela.

    I muzri wa ku nun’hwela ngopfu swinene lowu djuntiwiki ni swin’wana kun’we ni mabalsamu, lowu pshwaka ha katsrongokatsrongo na wu humesa ku nun’hwela ka ku nyonxisa. A ku hambiwa muzri wa ku nun’hwela wa ku hlawuleka hi mune wa mintxhumu akuva wu tizrisiwa a tabernakeleni ni le tempeleni. A wu hisiwa mixweni ni wusikwini a altarini dzra muzri wa ku nun’hwela ledzri a dzri kumeka a Mbangwini wa ku Xwenga nakone hi Siku dzra ku Kombela ku Dzrivaleliwa a wu hisiwa a ndzreni ka Mbangu wa ku Xwengisisa. A muzri wa ku nun’hwela a wu fanekisela ku yamukeliwa ka swikhongoto swa malandzra ya ku dumbeka ya Xikwembu Nkulukumba. A vakriste a swa ha sindzrisi leswaku va wu hisa muzri lowu.—Eks 30:34, 35; Lv 16:13; Mpf 5:8.

N

  • Nandzra wa wutizreli.

    A xiga lexi xi pfa hi ka zritu dzra Xigriki dzra ku di·aʹko·nos, ledzri minkama yinyingi loko dzri ndzruluteliwa dzri tlhamuxelaka swa ku “mutizri” kumbe “nandzra”. “Nandzra wa wutizreli” ku hlayiwa mhunu lweyi a tizraka swanga mupfunisi wa huvo ya vakulu a bandleni. Akuva mhunu a tizra swanga nandzra wa wutizreli a fanela ku tlhaselela leswi laviseliwiki ka malandzra ya wutizreli hi ku ya hi Bibele.—1Tm 3:8-10, 12.

  • Narda.

    I mafuzra ya ku nun’hwela ya ku dula ya muvala wa ku pshwukanyana, lawa ma kumiwaka ka xinsinyana xa narda (Nardostachys jatamansi). Leswi a narda a dzri dula, a dzri talisa ku patsriwa ni mafuzra ya xiyimu xa le hansi, nakone minkama yin’wana a ku nga xavisiwi narda dzra dzrinene. Swa twisiseka leswi Marka na Yohane va hlayiki leswaku Yesu a totiwe “narda dzra dzrinene”.—Mr 14:3; Yh 12:3.

  • Nawu.

    Loko zritu ledzri dzri sungula hi letra dzra dzrikulu, hakanyingi dzri va na dzri hlaya Nawu wa Moxe kumbe ntlhanu wa mabuku ya ku sungula ya Bibele. Kambe loko dzri sungula hi letra dzra dzritsrongo, dzri nga ha hlaya wun’we wa milawu ya Moxe kumbe nsinya wa kukazri wa nawu.—Tin 15:16; Dt 4:8; Mt 7:12; Ga 3:24.

  • Nawu wa Moxe.

    I Nawu lowu Yehovha a wu nyikiki Vaisrayele hi ku tizrisa Moxe a mananga ya Sinayi hi 1513 M.N.Y. A ntlhanu wa mabuku ya ku sungula ya Bibele hakanyingi ma vitaniwa Nawu.—Mt 5:17; Lk 24:44.

  • Ndlela.

    I xiga lexi tizrisiwaka hi ndlela ya ku fanekisela a Matsralweni akuva ku vulavuliwa hi mahanyela lama yamukelekaka kumbe ma kalaka ma nga yamukeleki ka Yehovha. Lava viki valandzreli va Yesu Kriste a ku hlayiwa leswaku va lumba “Ndlela”, ku nga leswaku a va ni mahanyela lama tiseketeliki ka ku va ni lipfumelo ka Yesu Kriste, a va landzrela xikombiso xake.—Min 19:9.

  • Ndlela ya Solomoni.

    A masikwini ya Yesu, a ku ni koredori ledzri a dzri fuleliwile hi tlhelo dzra le wuxeni dzra tempele, vhanu vanyingi a va kholwa leswaku a koredori ledzro a dzri li kone ka tempele dzra Solomoni. Yesu a fambile hi koredori ledzro hi nkama wa wuxika, nakone a vakriste va ku sungula a va tlhangana kolanu akuva va gandzrela.—Yh 10:22, 23; Min 5:12.

  • Nghwavana.

    I mhunu lweyi a yentxaka swa tinkuku ni mhunu lweyi a kalaka a nga txhatanga na yene, ngopfungopfu hi ku djula mali. (A zritu dzra Xigriki dzra ku porʹne, ledzri tizriseliwaka ku hlaya “nghwavana” dzri pfa hi ka zritu dzra ntshima ledzri tlhamuxelaka “ku xavisa”.) Hi ntolovelo a zritu ledzri dzri hlaya va xisati, nambileswi tinghwavana ta xinuna na tone ku vulavuliwaka ha tone Bibeleni. A wunghwavana a byi yilisiwa a Nawini wa Moxe, nakone a muholo lowu a wu kumiwa hi kola ka wunghwavana a wu nga yamukeleki a tempeleni dzra Yehovha ku hambana ni wukhongoti bya madzrimi lebyi a byi bindzrula hi ku tizrisa tinghwavana ta le tempeleni. (Dt 23:17, 18; 1Th 14:24) A Bibele dzri tlhela dzri tizrisa zritu nghwavana hi ndlela ya ku fanekisela, akuva dzri khanela hi vhanu, matiko, kumbe tinhlengeletanu leti a ti tipatsra ka wugandzreli bya swithombe nakasi ti hlaya leswaku ti gandzrela Xikwembu Nkulukumba. Hi xikombiso, a wukhongoti lebyi vitaniwaka “Babilona Lwenkulu”, ka Mpfuletelo byi vitaniwa nghwavana hikusa byi tipatsra ni tihosi ta misava leyi akuva byi kuma ntamu ni wukosi.—Mpf 17:1-5; 18:3; 1Mk 5:25.

  • Nhlokonho.

    I mavabyi ya ku txhavisa lama hlaselaka xikhumba. A mavabyi ya nhlokonho lawa ku vulavuliwaka ha wone a Matsralweni, ma tlula mavabyi ya nhlokonho lawa ma tiviwaka namunhla, hikusa a ma nga hlaseli vhanu ntsena kambe a ma hlasela ni mpahla kun’we ni tiyindlu.—Lv 14:54, 55; Lk 5:12.

  • Nhlomulo lowukulu.

    A zritu dzra Xigriki ledzri ndzruluteliwiki dzri ku, “nhlomulo” dzri tlhamuxela ku kazrateka kumbe ku xanisela loku vangiwaka hi ku kamiwa hi swiyimu. Yesu a vulavule hi “nhlomulo lowukulu” wa ku a wu ngi ngi sama wu va kone lowu a wu ta tela Yerusalema, ngopfungopfu a tlhele a vulavula hi nhlomulo lowukulu, lowu a wu ta gama wu wela vhanu hi ‘nkama wa ku ta kwake na a ni ku phatima’ a nkameni lowu taka. (Mt 24:21, 29-31) Pawulo a vulavule hi nhlomulo lowu swanga ndlela ya ku lulama leyi Xikwembu Nkulukumba a taka yi tizrisa akuva a dzrihisela “lava va kalaka va nga mu tivi Xikwembu Nkulukumba ni lava va kalaka va nga ma yingiseti madzrungula lamanene” mayelanu na Yesu Kriste. A Mpfuletelo 19 yi kombisa Yesu na a zrangela makhandzra ya le tilweni akuva va lwisana ni “xihazri xa nhova ni tihosi ta misava kun’we ni makhandzra ya tone”. (2Te 1:6-8; Mpf 19:11-21) “A xitsrhungu lexikulu” xi kombisiwa na xi huluka ka nhlomulo wolowo. (Mpf 7:9, 14)—Vona ntlhamuxelo wa ARMAGEDONI.

  • Nhonga.

    I ndhuku kumbe nkhavi, lowu khomiwaka hi hosi swanga xifanekiselo xa wulawuli bya yone.—Gn 49:10; Hb 1:8.

  • Nisani.

    Ledzri i vito dzra nyiwana ledzri nyikiwiki hweti ya Abibi ntsrhaku ka loko ku humiwe a wukazraweni a Babilona. A hweti leyo i hweti ya ku sungula ka kalendariyu dzra wukhongoti bya Xiyuda nakone i ya wu 7 ka makalendariyu man’wana. A yi sukela xikazri ka hweti ya Marsu ku ya tlhasa xikazri ka hweti ya Abrili. (Neh 2:1) A Paxkwa dzra Vayuda a dzri tlangeliwa hi 14 ka Nisani, nakone Yesu Kriste a simeke Xilalelo xa Hosi hi siku dzroledzro. (Lk 22:15, 19, 20) Futsrhi ku ve hi siku dzroledzro a dlayiwiki a mhandzrini ya nxanisa.—Lk 23:44-46.

  • Nkhuvu wa ku Khangula Tempele.

    I nkhuvu lowu a wu yentxiwa lembe ni lembe akuva ku dzrimukiwa ku basisiwa ka tempele loku ku yentxiwiki ntsrhaku ka loko yi ntxhimisiwile hi Antíoco Epifânio. A nkhuvu lowu a wu sungula ku tlangeliwa hi 25 ka hweti ya Kijlewu, nakone a wu heta 8 wa masiku.—Yh 10:22.

  • Nkhuvu wa Mapawu lawa ma kalaka ma nga txheliwanga Fermentu.

    I nkhuvu wa ku sungula ka minkhuvu yizrazru leyikulu leyi a Vaisrayele a va yi tlangela hi lembe. A wu sungula hi 15 ka hweti ya Nisani, ku nga siku ledzri a dzri landzrela siku dzra Paxkwa nakone a va tama va wu tlangela ku dzringana 7 wa masiku. Hi masiku lawo, a Vaisrayele a va fanela ku da ntsena mapawu lawa ma kalaka ma nga txheliwanga a fermentu, swanga ndlela ya ku dzrimuka ku huma kwavu a tikweni dzra Egipta.—Eks 23:15; Mr 14:1.

  • Nkhuvu wa Mintsronga.

    Wu tlhela wu vitaniwa Nkhuvu wa Matabernakela kumbe Nkhuvu wa ku Hlengeleta. A nkhuvu lowo a wu hambiwa hi 15 ku ya ka 21 ka hweti ya Xiheberu leyi vitaniwaka Etanimi. Ka nkhuvu lowu a ku tlhangeliwa ntsrhovelo a ku heleni ka lembe dzra ku byala dzra Vaisrayele nakone a wu li nkama wa ku nyonxa ni wa ku tlangela Yehovha hi leswi a tovokisiki leswi va swi byaliki. Hi masiku ya nkhuvu wolowo, vhanu a va tsrhama ka mintsronga kumbe ka mintxhatxha akuva va dzrimuka ku huma kwavu a Egipta. Lowo i wun’we wa minkhuvu yizrazru leyi a ku djuleka leswaku vavanuna va Israyele va ya a Yerusalema akuva va ya yi tlangela.—Lv 23:34; Ezr 3:4; Yh 7:2.

  • Nkono.

    I mpimu wa ku sukela ka tsrolo dzra voko ku ya tlhasa a wugan’wini ka litihu dzra xikazri dzra voko. A Vaisrayele a va talisa ku tizrisa mpimu lowu wa nkono, lowu a wu ni kolomu ka 44,5 wa masentimetru, kambe a va tlhela va tizrisa mpimu wun’wana wa nkono lowu a wu lehilenyana, lowu a wu ni 51,8 wa masentimetru.—Gn 6:15; Mt 6:27; Lk 12:25; Mpf 21:17.

  • Nkosi.

    I ku xukuvala loku mhunu a va ka na kone hi ku va a feliwile kumbe hi ku va a kumana ni makhombo man’wana. A minkameni ya Bibele a swi tolovelekile kuva mhunu a ba nkosi ku dzringana nkama wa kukazri. Handle ka ku va va dzrila hi zritu ledzri tlakukiki a ku ni mpahla ya kukazri leyi lava a va li ku beni ka nkosi a va yi yambala. A va titxhela nkuma a tinhlokweni, va handzrula timpahla tavu, va tiba ni swifuva. Lava a va ni wuswikoti ka ku ba nkosi, minkama yin’wana a va zrambiwa a swilahlwini.—Est 4:3; Mt 11:17; Mr 5:38; Yh 11:33; Mpf 21:4.

  • Nkulu; Wanuna lweyi a kuliki hi ntanga.

    Ku hlayiwa mhunu lweyi a wupfiki lweyi a kuliki hi ntanga, kambe a Matsralweni ngopfungopfu ku hlayiwa mhunu lweyi a nga ni wutiyanguleli lweyi a zrangelaka ntlawa kumbe tiko. Ka buku dzra Mpfuletelo a zritu ledzri dzri tlhela dzri tizrisiwa na ku vulavuliwa hi swivumbiwa swa le tilweni. A zritu dzra Xigriki ledzri liki pre·sbyʹte·ros dzri ndzruluteliwa dzri tlhamuxela swaku “nkulu” loko ku vulavuliwa hi lava nga ni wutiyanguleli bya ku zrangela a bandleni.—Eks 4:29; Pr 31:23; 1Tm 5:17; Mpf 4:4.

  • N’qolo.

    I ntxhumu wa kukazri lowu a wu ni maroda mabidzri lowu a wu kokiwa hi kavhalu, a wu tizrisiwa a yimpini kumbe ku tizriseliwa ku pakela vhanu ni mintxhumu.—Eks 14:23; Abaṭ. 4:13; Min 8:28; Mpf 9:9.

  • Nsika kumbe Pilari.

    I ntxhumu lowu yimisiwiki akuva wu tiyisa muyaku kumbe ntxhumu wun’wana. A tempele ni miyaku yin’wana leyi yakiwiki hi Solomoni a yi ni tinsika. Ka Matsralwa ya Wukriste ya Xigriki a nsika wu tizrisiwe swanga mfungu wa xiseketelo (1Tm 3:15) kumbe wa ku tama u va ka xiyimu xa kukazri (Mpf 3:12).—Va 16:29; 1Th 7:21.

  • Nsinya wa wutomi.

    I nsinya lowu nga xizrambeni xa Edeni. A Bibele a dzri hlayi leswaku a mihandzru ya nsinya wolowo a yi nyikana wutomi, ku hambana ni leswo, a wu fanekisela xitiyisekiso xa Xikwembu Nkulukumba xa ku nyika wutomi lebyi nga helikiki vhanu lava a a ta va pfumelela ku da mihandzru ya nsinya wolowo. Ka buku dzra Mpfuletelo a nsinya lowo wu fanekisela lulamiselo dzra Xikwembu Nkulukumba dzra ku hlayisa wutomi.—Gn 2:9; 3:22; Mpf 2:7; 22:19.

  • Ntizro wa ku xwenga.

    I wutizreli kumbe ntizro wa ku xwenga lowu fambisanaka hi ku kongoma ni wugandzreli lebyi mhunu a byi yentxelaka Xikwembu Nkulukumba.—Ro 12:1; Mpf 7:15.

  • Ntlawa wa valandzreli va Heroda.

    A ntlawa lowu a wu tlhela wu tiviwa swanga Vaherodiya. A valandzreli va Heroda a ku li ntlawa wa politika lowu a wu seketela a mfumu wa Heroda lowu a wu li hansi ka mfumu wa Roma. Swi nga yentxeka van’we va Vasaduki a va lumba ntlawa wolowo. A valandzreli va Heroda va tipatsre ni Vafarisi akuva va lwisana na Yesu.—Mr 3:6.

  • Ntsrumi Leyikulu.

    Swa ku ntsrumi leyikulu, swi tlhamuxela leswaku “muzrangeli wa tintsrumi”. A zritu “ntsrumi leyikulu” a Bibeleni dzri tizrisiwa swanga zritu dzrin’we, ku kombisa leswaku ko va ni ntsrumi yin’we ntsena leyikulu. Bibele dzri hlaya leswaku a vito dzra ntsrumi yoleyo leyikulu i Mikayele.—Dn 12:1; Yd 9; Mpf 12:7.

  • Ntungu.

    I mavabyi hinkwawu lama tlulelanaka lama hangalakaka hi ku kahlula nakone ma kotaka ku hlasela mbangu wa kukazri kumbe tiko futsrhi ma dlayaka.—Lk 21:11.

  • N’wana Davhida.

    A zritu ledzri hi ntolovelo dzri tizrisiwa ka Yesu, akuva ku tsimisisiwa leswaku hi yene Madapfindla wa xipfumelelanu xa Mfumu lexi a xi ta hetisisiwa hi mhunu wa kukazri lweyi a nga wa lixaka dzra Davhida.—Mt 12:23; 21:9.

  • N’wana wa mhunu.

    I xiga lexi kumekaka kolomu ka 80 wa makhambi ka tievhangeli (Matewu, Marka, Luka na Yohane). A xiga lexi xi hlaya Yesu Kriste, nakone xi kombisa leswaku hi ku va a pswaliwile misaveni, a ve mhunu wa nyama, a hi leswaku i xivumbiwa xa moya xe ke titxintxa xi voneka ingiki i mhunu wa nyama. A xiga lexo xi tlhela xi kombisa leswaku Yesu Kriste a a ta hetisisa wuprofeta lebyi kumekaka ka Daniyele 7:13, 14. Ka Matsralwa ya Xiheberu a xiga lexo xi tizrisiwe ka Ezekiyele na Daniyele, akuva xi khanyisa ku hambana loku nga kone a xikazri kwavu na Xikwembu Nkulukumba Lweyi a va nyikiki madzrungula lawa va ma zrezriki.—Ezk 3:17; Dn 8:17; Mt 19:28; 20:28.

  • Nyeleti ya mixo.

    Vona ntlhamuxelo wa NYELETI YA WUXA.

  • Nyeleti ya wuxa.

    A nyeleti leyi yi tlhela yi vitaniwa “nyeleti ya mixo”. Leyi i nyeleti leyi humelelaka hi wugamu ka tlhelo dzra le wuxeni na dambu dzri nga si na huma. Nyeleti leyi yi kombisa leswaku byi kusuhi ni ku xa.—Mpf 22:16; 2Pe 1:19.

O

  • Olibanu.

    I nhome ya ku woma ya minsinya ni ya swinsinyana swa kukazri swa muxaka wa nsinya lowu vitaniwaka Boswellia. Loko a olibanu dzri hisiwa dzri humesa a nun’hwelo wa ku nyonxisa. A olibanu a ku li wun’we wa mintxhumu leyi a yi txheliwa ka muzri wa ku nun’hwela wa ku xwenga lowu a wu tizrisiwa a tabernakeleni ni le tempeleni. A dzri tlhela dzri nyikeliwa ni magandzrelo man’wana nakone a dzri bekiwa ka nyandzra yin’wana ni yin’wana ya mapawu ya magandzrelo lawa a ma kumeka a Mbangwini wa ku Xwenga.—Eks 30:34-36; Lv 2:1; 24:7; Mt 2:11.

P

  • Paradeyisi.

    I mbangu wa wukulu wa ku xonga kumbe jardim dzra dzrikulu. A paradeyisi dzra ku sungula a ku li dzra Edeni, ledzri Yehovha a a dzri lulamiselele vatekani va ku sungula. Loko Yesu a khanela ni swigevengu leswi a swi li matlhelweni kwake a mhandzrini ya nxanisa, a kombise leswaku a misava a yi ta va paradeyisi. Ka 2 Vakorinte 12:4, a zritu paradeyisi swi tikomba na dzri tizrisiwa hi ndlela ya ku fanekisela, nakone ka Mpfuletelo 2:7 swi tikomba na ku hlayiwa paradeyisi dzra le matilweni.—Lis 4:13; Lk 23:43.

  • Paxkwa.

    I nkhuvu lowu a wu tlangeliwa kan’we hi lembe, hi 14 ka hweti ya Abibi (leyi hi ku famba ka nkama yi tiviwiki swanga hweti ya Nisani). Ka nkhuvu lowu, a ku tlangeliwa ku huma ka Vaisrayele a tikweni dzra Egipta. A va wu tlangela hi ku dlaya hamba va woxa (kumbe mbuti), leswi a swi diwa ni matsavu ya ku bava kun’we ni mapawu lama kalaka ma nga txheliwanga fermentu.—Eks 12:27; Yh 6:4; 1Ko 5:7.

  • Pentekoxta.

    Lowu i nkhuvu wa wubidzri ka minkhuvu yizrazru leyikulu leyi a Vayuda hinkwavu va xinuna a va fanela ku yi tlangela a Yerusalema. Swa ku Pentekoxta swi tlhamuxela swa ku “(Siku) dzra wu 50”, i vito ledzri tizrisiwiki ka Matsralwa ya Wukriste ya Xigriki akuva ku hlayiwa nkhuvu lowu vitaniwaka Nkhuvu wa Ntsrhovelo lowu ka Matsralwa ya Xiheberu wu vitaniwaka Nkhuvu wa Mavhiki. A wu tlangeliwa hi siku dzra wu 50 loko ku konteliwa masiku ku sukela ka 16 ka Nisani.—Eks 23:16; 34:22; Min 2:1.

  • Porneía.

  • Psalma.

    I lisimu dzra ku dzrumisa Xikwembu Nkulukumba. A mapsalma a ma hambiwa akuva ma va tinsimu nakone a ma yimbeleliwa hi vagandzreli va Xikwembu Nkulukumba, ku patsra ni loko va gandzrela Yehovha Xikwembu Nkulukumba a tempeleni dzrake a Yerusalema.—Lk 20:42; Min 13:33; Yk 5:13.

S

  • Samariya.

    I ntsindzra wa doropa dzra mfumu wa 10 wa tinxaka ta Israyele lowu a wu kumeka a n’walungu, lowu viki kone ku dzringana 200 wa malembe nakone a muganga wolowo hinkwawu a wu vitaniwa hi vito dzroledzro. A doropa ledzro a dzri yakiwe nhaveni leyi a yi vitaniwa hi vito dzra ku Samariya. A masikwini ya Yesu, Samariya a ku li vito dzra muganga wa Roma lowu a wu kumeka a xikazri ka tlhelo dzra n’walungu wa Galileya ni tlhelo dzra nyingitimu wa Yudeya. Hi ntolovelo ka mayendzro yake, Yesu a a nga swi djuli ku wu zrezrela muganga lowo, kambe makhambi man’wana a khalute hi ka wone a va a vulavula ni vahanyi va muganga wolowo. Petro a tizrise mpfungulu wa wubidzri wa ku fanekisela wa mfumu wa matilo loko a vulavula ni Vasamariya lava yamukeliki moya wa ku xwenga.—1Th 16:24; Yh 4:7; Min 8:14.

  • Sanedri.

    I tribunali ledzrikulu dzra Vayuda ledzri a dzri kumeka a Yerusalema. A masikwini ya Yesu, a dzri vumbiwa hi 71 wa vhanu, lava patsraka vaprista lavakulu ni van’wana lava samiki va va vaprista lavakulu, swizro swa mindangu ya vaprista lavakulu, vakulukumba, vazrangeli va tinxaka, tinhloko ta mindangu, ni vatsrali.—Mr 15:1; Min 5:34; 23:1, 6.

  • Sathana.

    I zritu dzra Xiheberu ledzri tlhamuxelaka swa ku “Mukaneti”. Hakanyingi ku hlayiwa Sathana Diyavulosi, Nala lwenkulu wa Xikwembu Nkulukumba.—Yb 1:6; Mt 4:10; Mpf 12:9.

  • Savata.

    I zritu ledzri pfaka hi ka zritu dzra Xiheberu ledzri tlhamuxelaka swa ku “ku wisa; ku yima ku yentxa ntxhumu wa kukazri”. I siku dzra wu 7 dzra vhiki dzra Xiyuda (a dzri sungula madambyeni ya Wawuntlhanu dzri ya hela madambyeni ya Mugqivela). A masiku man’wana ya minkhuvu leyi a yi yentxiwa ndzreni ka lembe ku fana ni nkhuvu wa lembe dzra wu 7 kun’we ni wa lembe dzra wu 50, na yone a yi vitaniwa Masavata. Hi siku dzra Savata a ku nga tizriwi a ko va muprista ntsena lweyi a a tizra a tempeleni. Hi malembe ya Savata a masimu a ma nga dzrimiwi nakone a Vaheberukulobye a va nga ha sindzriseki ku hakela swikweneti swavu. A swipimelo leswi a swi bekiwile ka Nawu wa Moxe mayelanu ni siku dzra Savata a swi twisiseka, kambe a vazrangeli va wukhongoti va va yengeselele swin’wana ha katsrongokatsrongo, lakakuva a masikwini ya Yesu a milawu leyo yi bindzra ku yi landzrela.—Eks 20:8; Lv 25:4; Lk 13:14-16; Kl 2:16.

  • Siku dzra ku kombela ku dzrivaleliwa.

    I siku dzra lisima ngopfu swinene ledzri xwengiki ka Vaisrayele, siku ledzro dzri tlhela dzri vitaniwa Yom Kippur, (a vito ledzro dzri pfa hi ka vito dzra Xiheberu dzra ku yohm hak·kip·pu·rimʹ, leswi liki, “siku dzra ku funeketa”), ledzri a dzri tlangeliwa hi 10 ka hweti ya Etamini. Ka Matsralwa ya Xiheberu, dzri vitaniwa Siku dzra ku Kombela ku Dzrivaleliwa. Ndzreni ka lembe a ko va ntsena hi siku ledzri, lani a muprista lwenkulu a a nghena a Mbangwini wa ku Xwengisisa a tabernakeleni akuva a nyikela ngati ya magandzrelo ya swidoho swake, swidoho swa Valevhi lavan’wana kun’we ni ya swidoho swa vhanu van’wana. A magandzrelo lawa, a ma fanekisela gandzrelo dzra Yesu ledzri a dzri ta dzrivalela swidoho swa vhanu hi ku helela, kan’we swi helela kolanu, hi ndlela leyo a nyika vhanu mukhandlu wa kuva va tlhelelana na Yehovha. A wu li nkama wa ku va ni nhlengeletanu leyikulu leyi xwengiki ni ku titsrona swakuda, handle ka leswo a ku li savata, ku nga nkama wa kuva ku nga yentxiwi mintizro ya siku ni siku.—Lv 23:27, 28; Min 27:9; Kl 1:20; Hb 9:12.

  • Siku dzra ku Lulamisela.

    I siku ledzri landzraka siku dzra Savata ledzri ka dzrone a Vayuda a va yentxa malulamiselo ya leswi a swi ta vileleka hi Savata. A siku ledzro a dzri hela madambyeni ya siku ledzri namunhla dzri vitaniwaka Wawuntlhanu, ku nga nkama lowu a Savata a dzri ta sungula ha wone. A siku dzra Vayuda a dzri sungula madambyeni ya siku dzrin’wana dzri ya hela madambyeni ya siku dzrin’wana.—Mr 15:42; Lk 23:54.

  • Siku dzra Wuyavanyisi.

    I siku kumbe nkama, leswi bekisiwiki, akuva ntlawa wa kukazri, matiko kumbe vhanu hinkwavu, va vitaniwa akuva va ya tihlamulela ka Xikwembu Nkulukumba. Wu nga ha va nkama wa leswaku lava va yavanyiseliwiki lifu va dlayiwa, a yavanyiso ledzro dzri nga ha nyika van’we mukhandlu wa kuva va huluxiwa va va va kuma wutomi lebyi nga helikiki. Yesu Kriste ni vapostola vake va vulavule hi “Siku dzra Wuyavanyisi” ledzri dzra ha taka, swanga siku ledzri ku taka yavanyisiwa vhanu lava hanyaka ni lava va fiki khale.—Mt 12:36.

  • Sinagoga.

    I zritu ledzri tlhamuxelaka “ku hlengeleta, nhlengeletanu”, kambe ka matsralwa manyingi dzri tlhamuxela muyaku kumbe mbangu lowu a Vayuda a va hlengeletana ka wone akuva va dondzra Matsralwa, va nyikana minkongomiso, va zrezra ni ku khongota. A masikwini ya Yesu, doropa dzrin’wana ni dzrin’wana dzra dzrikulunyana a Israyele a dzri ni sinagoga, ni madoropa lamakulu a ma ni masinagoga lama tlulaka dzrin’we.—Lk 4:16; Min 13:14, 15.

  • Siriya; Vasiriya.

    Ka Matsralwa ya Wukriste ya Xigriki, a Siriya a ku li xifundzra xa Roma lexi a ntsindzra wa xone a ku li Antiyokiya. A xifundzra lexo a xi patsra mimbangu yinyingi ya Siriya lweyi ku vulavuliwaka hi yene ka Matsralwa ya Xiheberu (lweyi a tlhelaka a vitaniwa hi vito dzra ku Aramu). A govhernadori wa Siriya a a tlhela a lavisela muganga hinkwawu wa le Palextina.—Lk 2:2; Min 18:18; Ga 1:21.

  • Sirti.

    I milambu yibidzri ya ku yanama ya ku a yi yentanga, leyi a yi kumeka a Libiya, a N’walungu wa Afrika. A vaweti va maboti va le minkameni ya khale a va yi txhava mimbangu yoleyo, hikusa a misava ya le mabankweni (swidulu swa misava leswi humelelaka xikazri ka mati loko mati ma pshwa a nambyeni) ka mimbangu yoleyo a yi tsrhamela ku txintxantxintxa loko mati ma tala ni loko ma pshwa.—Min 27:17.

  • Siyoni; Nhava ya Siyoni.

    I vito dzra doropa ledzri tiyiki dzra Vayebusi ledzri a dzri kumeka ka ganga ledzri a dzri li nyingitimu wa le wuxeni wa Yerusalema. Ntsrhaku ka loko Davhida a hlule doropa ledzri a va a dzri teka, a yake yindlu yake ya wuhosi ka dzrone nakone doropa ledzro dzri game dzri vitaniwa “doropa dzra Davhida”. (2Sa 5:7, 9) A nhava ya Siyoni yi ve leyi xwengiki ka Yehovha ntsrhaku ka loko Davhida a zruzrise a areka dzri yisiwa kone. Hi ku famba ka nkama a mbangu lowu tempele a dzri li ka wone a Nhaveni ya Moriya, wu sungule ku vitaniwa hi vito dzroledzro nakone minkama yin’wana doropa hinkwadzru dzra Yerusalema a dzri vitaniwa hi ndlela leyi fanaka. Minkama yinyingi ka Matsralwa ya Wukriste ya Xigriki a vito ledzri dzri tizrisiwa hi ndlela ya ku fanekisela.—Ps 2:6; 1Pe 2:6; Mpf 14:1.

  • Sizra.

    Loko zritu ledzri dzri sungula hi letra dzra dzritsrongo, dzri va na dzri hlaya sizra ledzri mhunu wa kukazri a lahliwiki ka dzrone; kambe loko dzri sungula hi letra dzra dzrikulu, a ntlhamuxelo wa dzrone wu va na wu fana ni wa zritu dzra Xiheberu dzra ku “Xeyoli” ni wa zritu dzra Xigriki dzra ku “Hayidesi”. A Bibeleni dzri tlhamuxeliwa swanga mbangu wa ku fanekisela kumbe xiyimu lexi mhunu loko a li ka xone a kalaka a nga koti ku yentxa ntxhumu nakone a kalaka a nga tivi ntxhumu.—Gn 47:30; Ekl 9:10; Mt 27:61; Min 2:31.

  • Swa wukhume; (wukhume).

    I xiyenge xa wu 10 (10%) xa leswi swi nyikeliwaka kumbe ku hakeliwa ngopfungopfu ka swa wukhongoti. Swi tlhela swi vitaniwa wukhume nakone loko swi nyikeliwa swi vitaniwa ku nyikela “swa wukhume”. (Mlk 3:10; Dt 26:12; Mt 23:23; Hb 7:5) Ka Nawu wa Moxe a swa wukhume swa ntsrhovelo wa swa le masin’wini, swa tihomu ni swa tihamba, lembe ni lembe a swi nyikiwa Valevhi akuva va tiwundla ha swone. Na vone Valevhi a va fanela ku teka wukhume bya leswi a va nyikiwa swone va swi nyika vaprista va lixaka dzra Aroni akuva va tiwundla ha swone. A ku ni swihanano swin’wana swa swa wukhume leswi a swi fanela ku humesiwa. A vakriste a va sindzriseki ku humesa swa wukhume.

  • Swibya swa ku hisela ka swone muzri wa ku nun’hwela.

    A swi li swibya leswi a swi hambiwa hi woru, prata kumbe kobri, leswi a swi tizrisiwa a tabernakeleni ni le tempeleni akuva ku hiseliwa ka swone muzri wa ku nun’hwela, ku susiwa makhala a altarini ledzri a ku hambiwa magandzrelo ka dzrone ni ngoti leyi pshwiki ka mimotsre ya woru. A swi tlhela swi vitaniwa swa ku khoma ndzrilo ha swone.—Eks 37:23; 2Mk 26:19; Hb 9:4.

  • Swigodo.

    TI xitizro xa kukazri xa ku khiyela mhunu akuva a khatisiwa. A switizro swimbenyani a swo khiyela ntsena a minkondzro, nakasi swin’wana a swo djula mizri wa mhunu wu yentxa hi ku gotsrhiwa, kumbexana a swi khiyela minkondzro, mavoko, ni nkolo.—Yr 20:2; Min 16:24.

  • Swihanano swa timpswalu.

    I swihanano leswi nyikeliwaka akuva ku pfuniwa mhunu lweyi a nga ku vileleni. Ka Matsralwa ya Xiheberu a swihanano leswi a ku khaneliwi hi swone hi ku kongoma, kambe a Nawu wu nyike Vaisrayele swileletu leswi kongomiki mayelanu ni wutiyanguleli lebyi a va li na byone bya ku hlayisa swisiwana.—Mt 6:2.

  • Swiyambalu swa yimpi.

    I swiyambalu leswi masotxha ma swi yambalaka akuva ma tivhikela, ku nga kapaseti, bandhi, xitlhangu ni swin’wana.—1Sa 31:9; Ef 6:13-17.

  • Swiyentxo swa tingana hi tlhelo dzra tinkuku.

    A xiga lexi xi pfa hi ka xiga xa Xigriki xa ku por·neiʹa, ku nga xiga lexi tizrisiwaka ka Matsralwa akuva ku vulavuliwa hi muxaka wa kukazri wa swiyentxo swa tinkuku lowu Xikwembu Nkulukumba a wu yilisaka. A swiyentxo swa tingana hi tlhelo dzra tinkuku swi patsra wumbuye, wunghwavana, timhaka ta tinkuku leti yentxiwaka hi vhanu vabidzri lava kalaka va nga txhatanga, vavanuna lava yentxaka swa tinkuku ni vavanunakulobye, kumbe vavasati lava yentxaka swa tinkuku ni vavasatikulobye, ni ku yentxa swa tinkuku ni xihazri. Ka buku dzra Mpfuletelo a zritu ledzri dzri tizrisiwe hi ndlela ya ku fanekisela loko ku vulavuliwa hi wunghwavana lebyi yentxiwaka hi wukhongoti bya madzrimi lebyi vitaniwaka “Babilona Lwenkulu” hikusa byi tipatsra ni tihosi ta misava leyi akuva byi kuma ntamu ni wukosi. (Mpf 14:8; 17:2; 18:3; Mt 5:32; Min 15:29; Ga 5:19)—Vona ntlhamuxelo wa zritu NGHWAVANA.

  • Swizrangana.

    I mihandzru ya ku sungula ya nguva ya ntsrhovelo; kumbe mihandzru ya ku sungula ya ntxhumu wun’wana ni wun’wana. Yehovha a a djula leswaku tiko dzra Israyele dzri mu nyika mihandzru ya dzrone ya ku sungula, ku nga ha va mihandzru ya vhanu, ya swihazri kumbe ya mintxhumu leyi byaliwiki. Swanga tiko, a Vaisrayele a va nyikela mihandzru ya ku sungula ka Xikwembu Nkulukumba hi nkama wa Nkhuvu wa Mapawu lawa ma kalaka ma nga txheliwanga Fermentu ni ka Pentekoxta. A zritu ledzri liki “swizrangana” dzri tlhele dzri tizrisiwa hi ndlela ya ku fanekisela ka Kriste ni ka valandzreli vake lava totiwiki.—1Ko 15:23; Tin 15:21; Pr 3:9; Mpf 14:4.

T

  • Talenta.

    Ka mimpimu ya Vaheberu ya ku pima ntxhumu ha wun’we ha wun’we, a talenta a ku li mpimu lowukulu wa ku tlula hinkwayu nakone a wu fambisana ni mali, a talenta dzrin’we a dzri ni 34,2 wa makilu. A talenta dzra Vagriki a dzri li dzritsrongo ka dzra Vaheberu, dzrone a dzri ni kolomu ka 20,4 wa makilu.—1Mk 22:14; Mt 18:24.

  • Tartaru.

    Ka Matsralwa ya Wukriste ya Xigriki, i xiyimu xa le hansi xa ku fana ni djele lexi a tintsrumi leti tsrhikiki ku yingiseta a masikwini ya Nowa ti txukumeteliwiki ka xone. Ka 2 Petro 2:4, a zritu ledzri liki tar·ta·roʹo (ku ‘txukumeteliwa Tartaru’) a dzri tlhamuxeli swone leswaku a “tintsrumi leti dohiki” ti txukumeteliwe ka Tartaru ledzri a vahedeni va liki dzri kone (vone va li i djele ledzri kumekaka hansi ka misava, ku nga mbangu wa munyama wa swikwembu leswitsrongo). Kambe a matsrhan’wini ya leswo, dzri tlhamuxela leswaku Xikwembu Nkulukumba a ti susile mimbangwini ya tone a tilweni a ti susela ni swiyavelo swa tone a ti txukumetela ka munyama lowukulu ngopfu wa ku kala ti nga ma tivi makungu ya ku hlamalisa ya Xikwembu Nkulukumba. A munyama wu tlhela wu kombekisa leswi taka ti yentxekela. A Matsralwa ma kombisa leswaku ti ta heliseliwa wugamu, tone kun’we ni mufumi wa tone Sathana Diyavulosi. Xileswo Tartaru i xiyimu xa le hansi ngopfu swinene lexi a tintsrumi leti xandzrukiki ti nga ka xone. A zritu ledzri a dzri fani ni ledzri liki “xikhele xa ku yenta” ledzri ku vulavuliwaka ha dzrone ka Mpfuletelo 20:1-3.

  • Tempele.

    I muyaku lowu a wu kumeka a Yerusalema lowu a wu siva tabernakela ledzri a dzro yentxa hi ku tlakuliwa dzri yisiwa hala ni hala. A muyaku lowo a wu li ntsindzra wa wugandzreli bya Vaisrayele. A tempele dzra ku sungula dzri yakiwe hi Solomoni dzri gama dzri hohlotiwa hi Vababilona. A tempele dzra wubidzri dzri yakiwe hi Zerubabele ntsrhaku ka loko va tlhelile hi le wukazraweni a Babilona nakone hi ku famba ka nkama dzri tlhele dzri yakiwa hi Heroda Lwenkulu. Minkama yimbeni dzri vitaniwa “yindlu”.—Mt 21:13; Lk 11:51; 1Mk 29:1; 2Mk 2:4; Mt 24:1.

  • Timhondzro leti nga ka altari.

    I mintxhumu ya ku fana ni timhondzro leyi bekiwiki ka mune wa makhona ya maaltari ya kukazri, a timhondzro toleto ti bekiwe ti lavisa handle ka altari.—Lv 8:15; 1Th 2:28; Mpf 9:13.

  • Timpswalu letikulu.

    I zritu dzra Xigriki ledzri nga ni mongo wa ntxhumu lowu nga wunene nakone wu navetisaka. Minkama yinyingi dzri tizriseliwa ku vulavula hi xihanano xa wunene kumbe ndlela leyinene leyi mhunu a hananaka ha yone. Loko ku vulavuliwa hi timpswalu ta Xikwembu Nkulukumba, a zritu ledzri dzri hlaya xihanano lexi Xikwembu Nkulukumba a xi nyikelaka hi mahala ni hi mbilu hinkwayu na a nga yimeli ku tlheliseliwa ntxhumu. Xileswo dzri tlhamuxela ku hanana lokukulu ka Xikwembu Nkulukumba, lizrandzru dzrake ledzrikulu ni wunene lebyi a byi yentxelaka vhanu. A xiga lexi xa Xigriki xi tlhela xi ndzruluteliwa xi ku “ku siza” ni “nyiko ya timpswalu”. A mhunu a nga nyikiwi nyiko leyi hikuva swi mu fanela kambe hi kola ka leswi lweyi a mu nyikaka a nga mhunu lweyi a hananaka.—2Ko 6:1; Ef 1:7.

  • Tinhlolo.

    I swizribyana kumbe swipulangwana kumbe mazribye lawa a ma tizrisiwa ka ku teka swiboho. A ma tsrondzriyeliwa hi xiyambalu kumbe ma bekiwa ka xibya xa kukazri ma gama ma hlakahliwa. A nhlolo leyi waka kumbe yi humesiwaka hi yone leyi a yi hlawuliwa. A ku yentxiwa leswo na ku sunguliwe hi ku khongotiwa swi phela.—Mt 27:35; Min 1:26.

  • Tintivi ta filozofiya leti vitaniwaka vastoyiki.

    I tintivi ta filozofiya ta xikole xa Vagriki, leti a ti kholwa leswaku akuva mhunu a hanya na a nyonxile a fanela ku tizrisa wuswikoti byake bya ku yanakanya akuva a twisisa ni ku hanya hi ku pfumelelana ni milawu ya ntumbuluku. Hi ku ya hi vone, a wanuna lweyi a tlhazrihiki hi kakunene a nga na mhaka ni ku twa ku vavisa kumbe ku nyonxisa.—Min 17:18.

  • Tintsrumi.

    A zritu ledzri liki tintsrumi dzri pfa hi ka zritu dzra Xiheberu ledzri liki mal·ʼakhʹ ni dzra Xigriki ledzri liki agʹge·los. A mazritu lawa ha mabidzri ma tlhamuxela leswaku “muzrumiwa” kambe loko lweyi a zrumiwaka a pfa hi tilweni ku tizrisiwa zritu “ntsrumi” akuva ku ndzruluteliwa zritu ledzri. (Gn 16:7; 32:3; Yk 2:25; Mpf 22:8) A tintsrumi i swivumbiwa swa moya leswi nga ni ntamu leswi tumbuluxiwiki hi Xikwembu Nkulukumba khale swinene na a nga si na tumbuluxa vhanu. A Bibeleni ti tlhela ti vitaniwa “mamiriyadi ya ku xwenga”, ‘vana va Xikwembu Nkulukumba’ ni “tinyeleti ta mixo”. (Dt 33:2; Yb 1:6; 38:7; Yd 14) A tintsrumi a ti hambiwanga na ti ni wuswikoti bya kuva ti pswalana, kambe ti hambiwe hi yin’weyin’we. A nhlayu ya tone yi tlula madzana ya mamiliyoni. (Dn 7:10) A Bibele dzri hlaya leswaku a tintsrumi ti ni mavito ni matsrhamela ya ku siyanasiyana, nambitanu ta titsrongahata a ti pfumeli ku gandzreliwa, nakone ntalu wa tone ti yala nambi ku hlaya mavito ya tone. (Gn 32:29; Lk 1:26; Mpf 22:8, 9) A tintsrumi ti ni wutiyanguleli bya ku siyanasiyana nakone ti yaveliwe mintizro ya ku hambanahambana, ku patsra ni ku tizra a xiluvelweni xa Yehovha, ku heketa madzrungula yake, ku pfuna malandzra ya Yehovha ya le misaveni, ku tisa yavanyiso dzra Xikwembu Nkulukumba, ni ku seketela ntizro wa ku zrezra madzrungula lamanene. (2Th 19:35; Ps 34:7; Mt 4:11; Lk 1:30, 31; Mpf 5:11; 14:6) A nkameni lowu taka ti ta seketela Yesu a ku lweni ka yimpi ya Armagedoni.—Eks 28:41; 1Sa 16:13; Lk 4:18; Min 10:38; 2Ko 1:21.

  • Tiva dzra ndzrilo.

    I mbangu wa ku fanekisela lowu “pfuzraka ndzrilo ni xivavula”, a tiva dzra ndzrilo dzri tlhela dzri vitaniwa “lifu dzra wubidzri”. A vadohi lava kalaka va nga tisoli, Diyavulosi, nambi ku li lifu ni Sizra (kumbe, Hayidesi) swi txukumeteliwa ka dzrone. Ku va swivumbiwa swa moya ni lifu kun’we ni Hayidesi, hinkwaswu swa ku a swi nge pshwi hi ndzrilo swi txukumeteliwile ka tiva ledzri, swi kombisa leswaku a tiva ledzri dzro fanekisela, a hi mbangu wa ku ya xanisiwa hi lani ku nga helikiki, kambe dzri fanekisela ku helisiwa hi lani ku nga helikiki.—Mpf 19:20; 20:14, 15; 21:8.

  • Tsralwa; Matsralwa.

    I mazritu ya ku xwenga lama tsraliwiki a zritwini dzra Xikwembu Nkulukumba. A xiga lexi xo kumeka ntsena ka Matsralwa ya Wukriste ya Xigriki.—Lk 24:27; 2Tm 3:16.

V

  • Vaepikuri.

    I tintivi ta filozofiya leti a ti landzrela Epikuri lweyi a a li ntivi ya filozofiya ya Mugriki (341-270 M.N.Y.). A dondzro yavu ya filozofiya a yi tiseketele ka mavonela ya leswaku mhunu a fanela ku hanyela ku tinyonxisa ntsena.—Min 17:18.

  • Vafarisi.

    I ntlawa wa wukhongoti bya ndhuma bya Xiyuda bya le dzaneni dzra ku sungula N.Y. A Vafarisi a va nga li va lixaka dzra wuprista, kambe a va landzra Nawu hi wunyaminyami, nakone a va vona swihena swavu na swi ni lisima dzra ku fana ni ledzri a Nawu a wu li na dzrone. (Mt 23:23) A va nga swi djuli nikutsrongo ku va ni mahanyela ya Vagriki, nakone leswi a va wu tiva ha hombe Nawu ni swihena a va ni wulawuli lebyikulu a vhanwini. (Mt 23:2-6) Van’we vavu a va tlhela va va swizro swa Sanedri, a va talisa ku kanetana na Yesu mayelanu ni ku bekisa Savata, swihena kun’we ni ku titlhanganisa ni vadohi ni vahakelisi va tinemba. Van’we va ndzruluke vakriste, ku patsra na Sawulo wa le Tarsu.—Mt 9:11; 12:14; Mr 7:5; Lk 6:2; Min 26:5.

  • Vakaldeya.

    I vhanu lava a va tsrhama kusuhi ni nambu wa Tigri ni wa Ewufrata. A ku sunguleni, a doropa ledzrikulu dzra le tikweni dzra Vakaldeya a dzri vitaniwa Uri, ku nga doropa ledzri Abrahamu a a huma ka dzrone.—Min 7:4.

  • Vakriste.

    I vito ledzri Xikwembu Nkulukumba a dzri nyikiki valandzreli va Yesu Kriste.—Min 11:26; 26:28.

  • Vamedo.

    I lixaka ledzri pfaka hi ka Madayi n’wana wa Yefta; a va tsrhama mugangeni wa tinhava wa le Irawu, lowu hi ku famba ka nkama wu tiviwiki swanga tiko dzra Vamedo. A Vamedo va ve kone a Yerusalema hi nkama wa Pentekoxta dzra 33 N.Y.—Min 2:9.

  • Vasaduki.

    I ntlawa lowu a wu dumile wa wukhongoti bya Xiyuda, lowu a wu vumbiwa hi vhanu lava ganyiki nakone va tivekaka, kun’we ni Vaprista lava a va ni wutiyanguleli byikulu ka mintizro ya le tempeleni. A va yala swihena swinyingi leswi a swi landzriwa hi Vafarisi ku patsra ni mintxhumu yin’wana leyi a va pfumela ka yone. A va nga kholwi ka ku pfuxiwa ka vafi ni ka leswaku a tintsrumi ti kone. A vasaduki va kanete Yesu.—Mt 16:1; Min 23:8.

  • Vasamariya.

    A zritu ledzri a ku sunguleni a dzri hlaya Vaisrayele lava a va li mfumu wa 10 wa tinxaka, wa le n’walungu. Kambe ntsrhaku ka loko Samariya a hluliwile hi Vaasiriya hi 740 M.N.Y., ku patsreke ni vhanu van’wana lava a va nga li Vasamariya lava tisiwiki hi Vaasiriya. A masikwini ya Yesu, a matsrhan’wini ya kuva a vito ledzri dzri va ni mongo lowu fambisanaka ni nhlonge ya vhanu kumbe wa swa politika, hi ntolovelo a dzri hlaya vhanu lava a va lumba ntlawa wa wukhongoti lowu a wu kumeka kusuhi ni doropa dzra khale dzra Sikeme ni dzra Samariya. A ntlawa lowu a wu pfumela ka tidondzro leti a ti hambane ngopfu swinene ni tidondzro ta Xiyuda.—Yh 8:48.

  • Vaseketeli va ntlawa wa Heroda.

    Vona ntlhamuxelo wa NTLAWA WA VALANDZRELI VA HERODA.

  • Vazrindzri va Yindlu ya Wuhosi.

    I ntlawa wa masotxha ya Roma lama bekiwiki akuva ma zrindzra mufumi wa Roma. A ntlawa wolowo wu ndzruluke ntlawa lowu nga ni ntamu ka swa politika lakakuva wu nga seketela kumbe ku susa mufumi.—Flp 1:13.

W

  • Wudukwa.

    A zritu ledzri hi Xigriki dzri liki (a·po·sta·siʹa) dzri pfa hi ka zritu ledzri hi ku kongoma dzri tlhamuxelaka swaku “ku yima kule ni”. Dzri ni mongo wa “ku hambuka, ku tsrhika kumbe ku xandzruka”. Ka Matsralwa ya Wukriste ya Xigriki, zritu “wudukwa” ngopfungopfu dzri tizriseliwa akuva ku khaneliwa hi lava va tsrhikaka wugandzreli bya ntiyiso.—Pr 11:9; Min 21:21; 2Te 2:3.

  • Wululami.

    A Matsralweni ku hlayiwa leswi lulamiki hi ku ya hi milawu ya Xikwembu Nkulukumba ya leswi lulamiki ni leswi kalaka swi nga lulamanga.—Gn 15:6; Dt 6:25; Tsf 2:3; Mt 6:33.

  • Wumbuye.

    Hi loko wanuna kumbe wansati lweyi a txhatiki a yentxa timhaka ta tinkuku ni mhunu lweyi a kalaka a nga txhatanga na yene, hi ku swi djula.—Eks 20:14; Mt 5:27; 19:9.

  • Wungoma.

    I ku kholwa leswaku loko mhunu a fa a moya a wu fi ko fa nyama, ni leswaku a moya wake wu nga kota ku vulavulisana ni vhanu lava hanyaka ngopfungopfu hi ku tizrisa mhunu wa kukazri (mungoma) lweyi a hlohloteliwaka hi wone. A zritu dzra Xigriki dzra ku phar·ma·kiʹa, ledzri ndzruluteliwaka dzri va wungoma, leswi tlhamuxelaka swa ku “munyiki wa mbangi.” A zritu ledzri dzri twananisiwi ni wungoma hi mhaka leswi a minkameni ya khale a ku tizrisiwa mbangi akuva ku kombeliwa ntamu ka mademona akuva va kota ku loya.—Ga 5:20; Mpf 21:8.

  • Wuprofeta.

    I dzrungula ledzri huhuteliwiki, dzri nga va dzra ku paluxa ku zrandzra ka Xikwembu Nkulukumba kumbe ku tivisa vhanu mayelanu na kone. Wuprofeta ku nga ha va dondzro leyi huhuteliwiki ya mahanyela lamanene, xileleto kumbe yavanyiso ledzri pfaka hi ka Xikwembu Nkukukumba, nakone a wuprofeta ku nga ha va xitiviso xa mintxhumu leyi taka yentxeka.—Mt 13:14; 2Pe 1:20, 21.

  • Wuwoswani.

X

  • Xidumbiso.

    I ku va mhunu a dumbisa Xikwembu Nkulukumba leswaku a ta yentxa ntxhumu wa kukazri, a ta hamba gandzrelo dzra kukazri, a ta nyikela nyiko ya kukazri, a ta nghenela ntizro wa kukazri, kumbe leswaku a nge ti yentxa mintxhumu ya kukazri nambiloko yi nga bihanga. A xidumbiso xi ni lisima ledzri fanaka ni dzra xihlambanyu.—Mt 5:33.

  • Xigriki; Mugriki.

    Xigriki i lidzrimi ledzri vulavuliwaka hi vhanu va le Grikiya. A mhunu lweyi a pswaliwiki a Grikiya kumbe mhunu lweyi a maxaka yake ma pswaliwiki a Grikiya, a vitaniwa Mugriki. Ka Matsralwa ya Wukriste ya Xigriki, a zritu Xigriki kumbe Mugriki dzri tizrisiwa hi tindlela ta ku siyanasiyana, dzri nga ha hlaya vhanu hinkwavu lava kalaka va nga li Vayuda, kumbe vhanu lava hlohloteliwiki hi lidzrimi ni mahanyela ya Vagriki.—Yl 3:6; Yh 12:20.

  • Xihlambanyu.

    I mazritu ya ku funga lama hlayiwaka akuva ku tiyisekisiwa leswaku mhaka ya kukazri i ntiyiso, kumbe xidumbiso lexi mhunu a xi yentxaka akuva a tiyisekisa leswaku a ta yentxa ntxhumu wa kukazri kumbe a ta tsrhika ku yentxa ntxhumu wa kukazri. Hi ntolovelo a xihlambanyu xi yentxiwa ka mhunu lweyi a tlakukiki, ngopfungopfu Xikwembu Nkulukumba. Yehovha a tiyisekise xipfumelelanu lexi a xi yentxiki na Abrahamu hi ku hlambanya.—Gn 14:22; Hb 6:16, 17.

  • Xihlayahlaya.

    I mazritu ya wutlhazri kumbe mazritu ya ku goma lama dodzrisaka swa kukazri kumbe lama tlhamuxelaka ntiyiso lowu yentiki hi mazritu matsrongo. A xihlayahlaya xa le Bibeleni xi nga ha bekiwa hi ku tizrisa xitekatekisana (enigma). A xihlayahlaya xi hlaya ntiyiso hi ku tizrisa mavulavulela ya lidzrimi, hakanyingi ya ku hlaya mhaka ya kukazri nakasi wu ni ntlhamuxelo wun’wana. A mazritu man’wana ya swihlayahlaya ma ndzruluka mazritu lama tolovelekiki ya ku poyila kumbe ku zruka vhanu van’wana ha wone.—Ekl 12:9; 2Pe 2:22.

  • Xihundla xa ku xwenga.

    I nkongometo wa Xikwembu Nkulukumba lowu sukeliki kwake nakone wu tsrhamaka na wu li xihundla ku ya tlhasa nkama lowu a wu bekiki, futsrhi a wu paluxela ntsena lava a djulaka leswaku ku va vone lava wu tivaka.—Mr 4:11; Kl 1:26.

  • Xikhele xa ku yenta.

    A zritu ledzri dzri pfa hi ka zritu dzra Xigriki ledzri liki aʹbys·sos, dzri tlhamuxelaka swaku “ku yenta ngopfu”, kumbe “ntxhumu lowu kalaka wu nga pimeki kumbe ku pfumala magamu”. Ka Matsralwa ya Wukriste ya Xigriki dzri tizrisiwa akuva ku hlayiwa mbangu wa ku pfaleliwa ka wone kumbe ku pfaleliwa kunene. Dzri nga ha patsra ni sizra kambe dzri nga ha tlhamuxela ni swin’wana.—Lk 8:31; Ro 10:7; Mpf 20:3.

  • Xikombiso.

    I ntxhumu wa kukazri, xiyentxo, xiyimu, kumbe ntxhumu wa kukazri lowu yentxekaka wa ku a wu tolovelekanga nakasi wu ni ntlhamuxelo, ku nga ha va wa mintxhumu leyi taka yentxekaka swoswi kumbe a nkameni lowu taka.—Mt 24:3; Mpf 1:1.

  • Xilalelo xa Hosi.

    I xilalelo xa kakunene lani ka xone ku diwaka mapawu lawa ma kalaka ma nga txheliwanga fermentu ku nwiwa ni vhinyu, leswi yimelaka mizri wa Kriste ni ngati yake. A xilalelo lexo i xidzrimuxo xa lifu dzra Yesu. Swanga hi leswi hi ku ya hi Matsralwa a vakriste va byeliwiki kuva va yentxa leswo, swa fanela leswaku ku tizrisiwa xiga lexi liki: “Xidzrimuxo.”—1Ko 11:20, 23-26.

  • Xilemo.

    I ntxhumu lowu tizriseliwaka ku gandla kumbe ku namazreta ntxhumu wa kukazri ha wone (hi ntolovelo a wu gandliwa ka mbopfi) akuva wu kombisa leswaku wu lumba mani, wu kombisa ku dumbeka ka wone ni ku tiyisa ntwananu lowu wu yentxiwiki. Ku nga ha tlhela ku tizrisiwa xilemo ku yentxela leswaku swi nga koteki ku txintxa papela dzroledzro kumbe ntxhumu wun’wana lowu lemiwiki, ku patsra ni swipfalu ni masizra. A swilemo swa khale (makarimbu) a swi hambiwa hi switizro swa ku tiyela (swa ku fana ni mazribye, matinyo ya ndlofu kumbe pulangu) na swi kevetliwe mazritu kumbe swifaniso, swi bekiwa swi djimama. Zritu xilemo dzra tizrisiwa hi ndlela ya ku fanekisela ntxhumu wa kukazri lowu lemiwiki ku kombisa leswaku ntxhumu wolowo wa dumbeka, ntxhumu lowo i wa mani, kumbe ku kombisa ntxhumu lowu fihliwiki kumbe wu nga xihundla.—Mt 27:66; Yh 6:27; Ef 1:13; Mpf 5:1; 9:4.

  • Xipalapala.

    I xitizro lexi hambiwiki hi nsimbi, lexi txhayaka hi ku tizrisa moya. Xi tizriseliwa ku nyikela xitiviso xa kukazri kumbe ku txhaya wunanga. A mpfumawulo wa swipalapala hakanyingi wu tizrisiwa hi ndlela ya ku fanekisela na wu fambisana ni ku tivisiwa ka wuyavanyisi bya Yehovha kumbe swiyentxakalu swin’wana swa lisima leswi pfaka hi ka Xikwembu Nkulukumba.—1Ko 15:52; Mpf 8:7–11:15.

  • Xipfumelelanu.

    I ntwananu lowu nga ha yentxiwaka hi Xikwembu Nkulukumba ni vhanu kumbe hi vhanu vabidzri na va pfumelelana ku yentxa ntxhumu wa kukazri kumbe ku tsrhika ku yentxa ntxhumu wa kukazri. Minkama yimbenyani a ko va mun’we ntsena lweyi a a ni wutiyanguleni bya ku hetisisa leswi tsrimbiwiki ka xipfumelelanu (leswo a swi talisa ku yentxeka loko a li ku i mun’we lweyi a hambiki xidumbiso). Kambe minkama yin’wana havabidzri a va ni wutiyanguleli bya ku hetisisa leswi tsrimbiwiki ka xipfumelelanu. Handle ka swipfumelelanu leswi Xikwembu Nkulukumba a swi hambiki ni vhanu, Bibele dzri tlhela dzri vulavula hi swipfumelelanu leswi vhanu va swi hambiki hi xivone, leswi hambiwiki hi tinxaka, hi matiko, kumbe mintlawa ya vhanu. Swin’we swa swipfumelelanu leswi khumbiki vhanu ku dzringana nkama wa ku leha, hi leswi Xikwembu Nkulukumba a swi hambiki na Abrahamu, na Davhida, ni tiko dzra Israyele (lexi vitaniwaka xipfumelelanu xa Nawu) kun’we ni xipfumelelanu lexi a xi hambiki na Israyele wa Xikwembu Nkulukumba (ku nga xipfumelelanu leximpshwa).—Gn 9:11; 15:18; 21:27; Eks 24:7; 2Mk 21:7; Lk 22:29; Min 3:25; 2Ko 3:6; Hb 8:6.

  • Xithombe; Ku gandzrela swithombe.

    A xithombe i xifaniso xa kukazri lexi fanekiselaka ntxhumu wa kukazri, ku nga ha va ntxhumu wa kakunene kumbe ntxhumu lowu wo ko yanakanyiwa, lowu vhanu va nga ha wu tizrisaka a wugandzrelini. A ku gandzrela swithombe i ku swi hlonipha ni ku swi zrandzra.—Ps 115:4; Min 17:16; 1Ko 10:14.

  • Xitizrulo.

    I hakelo ledzri humesiwaka akuva ku ntsrhunxiwa mhunu lweyi a nga wukazraweni, lweyi a fanelaka ku khatisiwa, lweyi a xanisekaka, lweyi a nga xidohweni, kumbe mhunu lweyi a sindzrisekaka ku yentxa xa kukazri. A hi minkama hinkwayu ku humesa hakelo ledzro a ku li ku humesa hi mali. (Eza 43:3) A xitizrulo a xi vileleka ka swiyimu swa ku siyanasiyana. Hi xikombiso, a Israyele a mativula hinkwawu ya xinuna ya vhanu kumbe ya swihazri a ma lumba Yehovha, kutani a ku vileleka xitizrulo kumbe hakelo dzra kukazri akuva swi ntsrhunxiwa ka kuva swi tizrisiwa ntsena a ntizrweni wa Yehovha. (Tin 3:45, 46; 18:15, 16) Loko homu leyi yi kalaka yi nga voneleliwi nakasi ya leva yi dlaya mhunu, a n’winyi wa yone a a fanela ku humesa xitizrulo akuva a nga dlayiwi. (Eks 21:29, 30) Nambitanu, mhunu lweyi a dlayaka hi maxivomu a swi nga pfumeleliwi kuva a humesa xitizrulo. (Tin 35:31) Xa lisima ngopfu, Bibele dzri tshimisisa xitizrulo lexi Kriste a xi hakeliki hi gandzrelo dzra lifu dzrake akuva a ntsrhunxa vhanu lava yingisetaka ka xidoho ni lifu.—Ps 49:7, 8; Mt 20:28; Ef 1:7.

  • Xitsrhamu xa wuyavanyisi.

    Hi ntolovelo ku hlayiwa mbangu wa le henhla, lowu akuva mhunu a tlhasa ka wone swi djulaka a khwela swikada nakone ku tsrhamaka mhunu leswaku a vulavula ni xitsrhungu a tlhela a xi byela swiboho leswi tekiwiki. A mazritu lama liki “xitsrhamu xa wuyavanyisi xa Xikwembu Nkulukumba” ni “xitsrhamu xa wuyavanyisi xa Kriste” ma fanekisela lulamiselo dzra Yehovha dzra ku yavanyisa vhanu.—Ro 14:10; 2Ko 5:10; Yh 19:13.

  • Xiyaramayika.

    I lidzrimi ledzri yelanaka ngopfu swinene ni dzra Xiheberu, nakone dzri tizrisa mabesedali ya ku fana ni ya lidzrimi dzra Xiheberu. A ku sunguleni a dzri vulavuliwa hi va Aramayiko kambe hi ku famba ka nkama dzri ve lidzrimi ledzri tizrisiwaka hi vhanu hinkwavu ka swa mabindzru ni le mfun’wini wa Asiriya ni wa Babilona. A dzri tlhela dzri tizrisiwa loko ku lulamisiwa timhaka a mfun’wini wa Persiya. (Ezr 4:7) A swiyenge swa kukazri swa buku dzra Ezra, Yeremiya, ni dzra Daniyele swi tsraliwe hi Xiyaramayika. A mazritu man’wana ya Xiyaramayika ma tizrisiwe ni ka Matsralwa ya Wukriste ya Xigriki.—Ezr 4:8–6:18; 7:12-26; Yr 10:11; Dn 2:4b–7:28; Mr 14:36; Min 9:36.

  • Xiyimu xa misava.

    I zritu dzra Xigriki ledzri liki ai·onʹ ledzri dzri tizrisiwaka loko ku vulavuliwa hi ndlela leyi mintxhumu yi tsrhamisisiki xiswone swoswi, kumbe loko ku vulavuliwa hi mintxhumu leyi kombisaka ku hambana ka nkama wa kukazri ni wun’wana, kumbe nguva ya kukazri ni yin’wana. Loko Bibele dzri ku “xiyimu lexi xa mintxhumu”, dzri hlaya mintxhumu leyi yentxekaka a misaveni hinkwayu ni ndlela leyi ku hanyiwaka ha yone. (2Tm 4:10) Hi ku tizrisa xipfumelelanu leximpshwa xa Nawu, Xikwembu Nkulukumba a simeke xiyimu leximpshwa xa misava lexi van’wana va nga ha xi vitanaka nguva ya Israyele kumbe ya Xiyuda. Hi gandzrelo dzra xitizrulo dzra Yesu Kriste, Xikwembu Nkulukumba a tizrise Yesu akuva a simeka xiyimu xin’wana xa misava, lexi ku sungula xi patsraka bandla dzra vakriste lava totiwiki. Lexi xi ve xikombiso xa masungulo ya nguva leyimpshwa leyi ka yone ku hetisekiki leswi hlayiwiki hi xipfumelelanu xa Nawu. Loko zritu ledzri dzri ku swiyimu, dzri va na dzri hlaya swiyimu swa swinyingi swa misava kumbe mintxhumu leyi yentxekelaka misaveni swoswi, leyi yentxekiki khale, kumbe leyi ya ha taka yentxeka.—Mt 24:3; Mr 4:19; Ro 12:2; 1Ko 10:11.

Y

  • Yakobe.

    I vito dzra n’wana wa Izaki na Rabeka. Hi ku famba ka nkama Xikwembu Nkulukumba a mu nyike vito dzra ku Israyele a va a ndzruluka mupatriyarka kumbe nhloko ya ndangu ya vhanu va Israyele (lava tlhelaka va tiviwa hi vito dzra ku Vaisrayele nakone hi ku famba ka nkama va tiviwiki hi dzra ku Vayuda). Yakobe a ve papayi wa 12 wa vana, lava vone kun’we ni vanavu va vumbiki 12 wa tinxaka ta tiko dzra Israyele. A vito dzra ku Israyele dzri ye mahlweni dzri tizrisiwa hi tiko kumbe vhanu va Israyele.—Gn 32:28; Mt 22:32.

  • Yehovha.

    A Wundzruluteli Bya Misava Leyimpshwa Bya Matsralwa Ya Ku Xwenga byi tizrisa vito ledzri liki Yehovha ku dzringana 237 wa makhambi ka Matsralwa ya Wukriste ya Xigriki. A switiyisekiso swa leswaku ha yini ku tekiwe xiboho xa kuva ku tsraliwa vito dzra Xikwembu Nkulukumba a Bibeleni hi leswi landzrelaka:

    1. 1. A makopiya ya Matsralwa ya Xiheberu lama tizrisiwiki a masikwini ya Yesu ni ya vapostola vake a ma ni Tetragrama (ku nga vito dzra Xikwembu Nkulukumba ledzri yimeliwaka hi mune wa maletra ya Xiheberu יהוה).

    2. 2. A masikwini ya Yesu ni ya vapostola vake, a Tetragrama a dzri tlhela dzri kumeka ni ka wundzruluteli bya Xigriki bya Matsralwa ya Xiheberu.

    3. 3. A Matsralwa ya Wukriste ya Xigriki ma kombisa leswaku Yesu a a tsrhamela ku vulavula hi vito dzra Xikwembu Nkulukumba a tlhela a dzri tivisa vhanu van’wana.—Yohane 17:6, 11, 12, 26.

    4. 4. Leswi ku nga ku a Matsralwa ya Wukriste ya Xigriki me huhuteliwa na ku yengeseliwa Matsralwa ya ku Xwenga ya Xiheberu, a swi nge ti twala kuva vito dzra Yehovha dzri nyamalala swa kola na kola.

    5. 5. A vito dzra Xikwembu Nkulukumba dzra kumeka ka Matsralwa ya Wukriste ya Xigriki na dzri tsraliwe hi ndlela ya ku gomisa.—Mpfuletelo 19:1, 3, 4, 6.

    6. 6. A mabuku ya khale ya Vayuda ma kombisa leswaku a vakriste lava nga Vayuda a va dzri tizrisa vito dzra Xikwembu Nkulukumba ka mabuku yavu.

    7. 7. A swidondzri swin’wana swa Bibele swa pfumela leswaku swi nga yentxeka a vito dzra Xikwembu Nkulukumba a dzri kumeka ka Matsralwa ya Xiheberu lawa ku khaneliwaka hi wone ka Matsralwa ya Wukriste ya Xigriki.

    8. 8. A mabibele lama nga kone lama ndzruluteliwiki hi tindzrimi ta ku tlula 100 ta ku siyanasiyana, ma na dzrone vito dzra Xikwembu Nkulukumba ka Matsralwa ya Wukriste ya Xigriki.

    A swi ganaganekisi leswaku ku ni swivangelo swa ku twala swa kuva vito dzra Xikwembu Nkulukumba dzra ku, Yehovha, dzri tlheliseliwa ka Matsralwa ya Wukriste ya Xigriki. Leswi hi swone leswi a vandzruluteli va Wundzruluteli bya Misava Leyimpshwa va swi yentxiki. Nakone va swi twisisa ha hombe leswaku a va fanelanga va susa xa kukazri lexi a xi humelela ka Matsralwa ya le ku sunguleni.—Mpfuletelo 22:18, 19.

  • Yuda.

    I n’wana wa wumune wa Yakobe lweyi a mu pswaliki na Leya. Na a li kusuhi ni ku fa, Yakobe a profete leswaku a mfumu lowukulu nakone wu taka fuma hi lani ku nga helikiki a wu ta pfa hi ka ndangu wa Yuda. Yesu, a wuton’wini byake swanga mhunu wa nyama a pfe hi ka lixaka dzra Yuda. A vito dzra ku Yuda dzri tlhela dzri tizrisiwa na ku hlayiwa lixaka. Nakone hi ku famba ka nkama dzri tizrisiwe na ku hlayiwa mfumu, ku nga mfumu wa Yuda.—Gn 29:35; 49:10; Hb 7:14.

Z

  • Zewusi.

    I xikwembu lexikulu xa Vagriki lava gandzrelaka swikwembu swa ku siyanasiyana. Hi xihoxo Barnaba a vitaniwe leswaku i Zewusi a Listra. Ka mintsralo ya khale leyi kumiwiki kusuhi ni Listra a ku tsraliwe swa ku “vaprista va Zewusi” ni leswaku “Zewusi xikwembu xa dambu”. A boti ledzri Pawulo a yendzriki ha dzrone a suka xihlaleni xa Melita, a dzri ni mfungu lowu liki: “Vana va Zewusi”, ku nga Kaxtori na Poluksi lava a va li mahahla.—Min 14:12; 28:11.

  • Zribye dzra ku sila hi dzrone.

    I zribye dzra redondu ledzri bekiwaka a henhla ka zribye dzrin’wana dzra ku fana na dzrone nakone dzri tizriseliwa ku sila tinhleke ti va mpupu. A xikazri ka mazribye lawo a ku ni ntxhumu lowu a wu bekiwa akuva wu ma tlhanganisa leswaku ma nga hambani. A minkameni ya Bibele a mitini yinyingi a ku ni mazribye ya matsrongo ya ku sila lawa a ma tizrisiwa hi vaxisati. Leswi mindangu a yi tizrisa mazribye wolawo siku ni siku akuva yi lulamisela swakuda, a Nawu wa Moxe a wu nga pfumeli kuva mhunu a tekela mhunu mun’wana mazribye wolawo kumbe dzrin’we dzra wone swanga ndlela ya ku londzra xikweneti. A mazribye man’wana ya ku sila hi wone lawa a ma li makulu a ku tizrisiwa swihazri akuva ma ndzruluteliwa.—Dt 24:6; Mr 9:42.

  • Zribye dzra le khoneni.

    I zribye ledzri bekiwaka a khoneni dzra muyaku, lani makhumbi mabidzri ma tlhanganaka kone, a zribye ledzro dzri bekiwa akuva ma tlhanganisiwa ni ku tiyisiwa. A zribye dzra le khoneni dzra lisima ngopfu swinene ku tlula hinkwawu a dzri li ledzri a dzri bekiwa ka masungulo; a ku talisa ku tizrisiwa zribye dzra ku tiya ngopfu swinene ka miyaku leyi a yi ta tizrisiwa hi vhanu hinkwavu ni loko ku yakiwa a mimuru ya doropa. A zritu ledzri dzri tlhela dzri tizrisiwa hi ndlela ya ku fanekisela loko ku khaneliwa hi ku vumbiwa ka misava nakone Yesu a vitaniwa “zribye dzra masungulo” (zribye dzra le khoneni) dzra bandla dzra wukriste ledzri fananisiwaka ni yindlu ya moya.—Ef 2:20; Yb 38:6.