Kunanakas utji uk yatiñataki

Skip to table of contents

15 YATICHÄWI

Diosan markaparuw arjjatäna

Diosan markaparuw arjjatäna

1-3. 1) ¿Kunatsa Esterajj chachapan ukar sarasajj wal ajjsarpachäna? 2) ¿Kuna jisktʼanakarus qhanañchaskañäni?

ESTER warmejja, Susa markan palaciopar jakʼachasisajj jan ajjsarañatakiw chʼamachasïna. Ukampis janiw faciläkänti, kuna laykutejj uka palaciojj wali jachʼapunïnwa. Ladrillot lurat perqanakapas suma pinttʼatänwa, chheqhan wakanakasa, leonanakasa ukat flechan soldadonakas perqanakapanwa uñjasirakïna. Jachʼa estatuanakasa ukat qalat lurat pilaranakapas suma lurtʼatarakïnwa. Uka jachʼa utajj wali sumapunïnwa, Zagros sat khununtat qollu jakʼankänwa. Ukat Coaspes sat jawiran chʼuwa umapas uka jakʼwa jalarakïna. Cheqpachansa, taqe kunatï uka palacion utjkäna ukanakajja, dueñopar jachʼañchañatakïnwa, ukaruw Ester tawaqojj Asuero reyin ukar saraskäna. Uka chachajj “jachʼa rey” sasaw taqenimp sayasïna ukat Esteran chachaparakïnwa.

2 Iyawsäwini judía warminakatjja, janiw khitis Asuero reyimp jaqechasiñ munkasapänti. * Uka reyejj janiw Abraham chachjamäkänti. Abrahamajj Jehová Diosar istʼasaw Sara warmipar altʼat chuymampi istʼäna (Gén. 21:12). Ukampis Asuero chachajj janiw Esteran Jehová Diosapatsa ni judionakar churaskäna uka Leyinakatsa kuns yatkänti. Niyas Persia markan leyinakapjja, Asuero reyejj sum uñtʼäna. Ukarjamajja, janiw khitis jan jawsatäkasin reyin ukar mantkasapänti. Ukampis ukwa Esterajj niya lurañampïskäna. ¡Uka ley jan phoqherinakajj jiwapjjasapänwa! Ukhampachasa, Esterajj palacio patioruw mantaskäna ukat kawkhantï reyejj tronopan qontʼatäskäna uka nayraqataruw saytʼasïna. Esterajj kunarus purtʼasisapäna uk sumwa yatïna (Ester 4:11; 5:1 liytʼasiñapawa).

3 ¿Kunatsa iyawsäwini uka warmejj jakäwipsa niya aptʼaspachäna? ¿Kunsa jiwasajj jupat yateqassna? Uk yatiñatakejj kunjamsa Persia markan reinat uttʼayasïna uk yatjjatañäni.

Esteran sarnaqäwipa

4. ¿Kunjamsa Esterajj jiskʼatpach jilsuwayäna, ukat kunjamatsa Mardoqueo primopamp jakasjjäna?

4 Esterajj wajchänwa. Janiw awk taykapat sum yatiskiti, Hadasa sasaw Esterar sutiyapjjäna sasakiw yatisi. Janqʼo panqaranakani “Mirto” sat jiskʼa qoqaw hebreo arunjj uka sutimp uñtʼatäna. Esteran awk taykapan jiwatapatjja, Mardoqueo primopaw jupat khuyaptʼayasisin uywasjjäna. Jupajj jilïr jaqëjjänwa, ukhamajj wawapäkaspas ukhamwa Esterar uywasïna (Est. 2:5-7, 15).

Mardoqueojj Esterat wal kusispachäna

5, 6. 1) ¿Kunsa Mardoqueojj Esterar yatichäna? 2) Esterampi ukat Mardoqueompejja, ¿kunjamansa jakasipjjäna?

5 Jupanakajj Persia markar apataw uñjasipjjäna. Ukat judionakan yupaychäwipar arkapjjatapata ukat leyinakaparjam sarnaqapjjatapatwa jiskʼachat uñjasipjjpachäna. Cheqansa, Jehová Diosat wal parlatapatwa Esterajj primopar jukʼamp munaspachäna. Uka khuyaptʼayasir Diosaw walja kuti markapar qhespiyäna ukat mayampiw qhespiyañaparakïna (Lev. 26:44, 45). Wali munasiñampiw Esterampi ukat Mardoqueompejj uñjasipjjpachäna.

6 Amuyatatjja, Mardoqueojj Susa markankir castillonwa irnaqtʼäna, uka punkunwa reyin mayni servirinakapamp qontʼasirïna (Est. 2:19, 21; 3:3). Tawaqökän ukhajj kunsa Esterajj luräna uk janiw sum yatiskiti. Ukampis primoparuw utan yanaptʼpachäna. Jupanakajj jawir khurkatana, kawkhantï pisinkirinakajj jakapkäna ukanwa jakasipjjarakpachäna. Esterajj Susa markankir qhaturuw sarirïpachäna. Ukanjja, qollqeta ukat qorit lurat suma joyanakwa aljapjjerïna. “Sapüruw uka suma joyanak uchasï” sasajj janipuniw Esterajj amuykpachänti. ¡Ukhajj janipuniw kunjamänis jakäwipajj uk akchʼas yatkänti!

‘Suma uñnaqtʼani warmïnwa’

7. ¿Kunatsa Vasti warmejj jan reinäjjäna, ukat kunas uka qhepat pasäna?

7 Mä urojja, markpachanwa aka yatiyäwejj yatiyasïna: “¡Jan waltʼäwiw reyin familiapan utjawayi!” sasa. Mä jachʼa fiestanwa Asuero reyisa ukat wali aytat jaqenakasa vino umasipkäna ukat suma manqʼanak manqʼasipkäna. Ukhaw reyejj Vasti sat suma uñnaqtʼani esposapar jawsayäna. Jupajj warminakampiw yaqha fiestankaskäna ukat janiw reyin jawsatapar istʼkänti. Ukatwa reyejj jiskʼachat uñjasisajj wal colertʼasïna. Ukhamajj kunsa reinar lurasiñapa ukwa ewjjtʼirinakapar jisktʼäna. Ukhamatwa Vasti lantejj yaqha reina uttʼayañ amtäna. Ukhaw servirinakapajj suma uñnaqtʼani tawaqonak markpachar thaqher sarapjjäna. Jupanak taypitwa reyejj mä reina ajlliñapäna (Est. 1:1–2:4).

8. 1) ¿Kunatsa Mardoqueojj Esterat llakispachäna? 2) Bibliarjamajja, ¿kunsa suma uñnaqtʼanïñat amuyañasa? (Proverbios 31:30 uñjjattʼarakïta.)

8 Esterajj ‘suma uñnaqani warmïnwa’ sasaw Bibliajj qhanañchi. Cheqansa, marat maratjamaw jukʼamp suma warmir tuküna, uk uñjasaw Mardoqueojj wal kusispachäna (Est. 2:7). Ukampis llaktʼasirakpachänwa. Kunjamtï Biblian siskejja, janiw suma uñnaqtʼanïñak wakiskiti. Maynejj chʼikhi amuyuni ukat altʼat chuymanïñapawa. Janitï ukhamäspa ukhajja, jachʼa jachʼaw tukuspa (Proverbios 11:22 liytʼasiñapawa). ¿Kunas Esteramp pasäna? ¿Suma uñnaqtʼanïtapatti jachʼa jachʼa tukpachäna? Tiempompiw ukajj yatisjjäna.

9. 1) Reyin servirinakapajj Esterar uñjapjjäna ukhajja, ¿kunsa lurapjjäna, ukat kunatsa Mardoqueojj wal llakispachäna? 2) Esterajj Diosar jan uñtʼirimpi casarasïna ukhajja, ¿kunatsa Mardoqueojj jan kamspachäna? (Recuadro uñjjattʼäta.)

9 Reyin servirinakapajj suma uñnaqtʼani Esterar uñjapjjäna ukhajja, jawir khurkataruw reyin palaciopar irpañ amtapjjäna (Est. 2:8). ¡Uk yatisajj wal Mardoqueojj llakispachäna! Mä phuchaparjamaw Esterar wal munasïna. Ukat janipuniw Diosar jan yupaychir jaqemp casarasiñap munkpachänti, reyïkchin ukhasa. * Ukampis janiw kuns lurirjamäkänti. Janïr sarkipanjja, wali sumwa Esterar ewjjtʼpachäna ukat janirakiw Esterajj uka ewjjtʼanakapat armaskpachänti. Susa markar sarkasinjja, “nayat kunakïkani ukat kunjamsa jakasï” sasaw Esterajj jisktʼaspachäna.

‘Esterajj taqen munasiñapwa jikjjatäna’

10, 11. 1) Suma uñjatäsajja, ¿kunjamsa Esterajj tukusapäna? 2) “Mardoqueojj primapat llakisïnwa” sasajja, ¿kunatsa sistan?

10 Esterajj mä akatjamatakwa jan uñtʼat cheqan uñjasïna. Persia markpachat irptanita yaqha tawaqonakamp chikaw jikjjatasirakïna. Jupanakajj mayj mayjapjjänwa, yaqha costumbrenakani ukat yaqha aru parlirinakaraki. Hegai sat oficialaw jupanakar sum uñjäna. Jukʼamp suma uñnaqtʼanïpjjañapatakejja, mä maraw uka tawaqonakar sum uñjasïna. Ukat suma qʼapkir aceitenakampiw uchatäpjjarakïna (Est. 2:8, 12). ¿Ukham suma uñjatäsajj kunjam chuymanëjjapjjänsa? Wali jachʼa jachʼaw tukupjjäna ukat jukʼamp suma uñnaqtʼanïñatakwa llakisjjapjjäna. ¿Ukhamarakit Esterajj tukpachäna?

11 Mardoqueow Esterat jukʼamp llakisïna. Kunjamtï Biblian siskejja, Esterajj walikïskiti janicha uk yatiñatakejja, ‘sapüruw warminakan palaciopäki uka patio nayraqatanjja khuys aksa sarnaqäna’ (Est. 2:11). Ukat kuntï Esterat yatiyapkäna ukajja, Mardoqueorojj wal kusisiyäna. ¿Kunatsa?

12, 13. 1) ¿Kunsa mayninakajj Esterat amuyapjjäna? 2) Esterajj janiw judiätap yatiykänti, ¿kunatsa Mardoqueor ukajj kusispachäna?

12 Esterajj suma chuymanïnwa ukatwa Hegai sat oficialajj jupar sum uñjäna. Paqallqo servirinakwa Esterar churäna ukat warminakajj jakapkäna uka cheqansa mä suma cheqwa churarakïna. Janiw ukakïkänti, kunjamtï Bibliajj siskejja, ‘taqen munasiñapwa Esterajj jikjjatäna’ (Est. 2:9, 15). ¿Kunatsa taqenis sum uñjapjjäna? ¿Jan kipkani suma uñnaqtʼanïtapata? Janiwa. Jupajj janiw suma uñnaqtʼanikïkänti.

Suma uñnaqtʼanïñat sipansa, altʼat chuymanïña ukat yatiñanïñaw jukʼamp askejja sasaw Esterajj amuyäna

13 “Esterajja janiw arskänti kuna casta markatänsa ukhamarak familiatänsa ukjja, Mardoqueow ewjjtʼäna jan ukanak sañapataki” sasaw Bibliajj qhanañchi (Est. 2:10). Persiankirinakajj janiw judionakar sum uñjapkänti uk Mardoqueojj yatïnwa, ukatwa “judiätam jan yatiyätati” sasin Esterar ewjjtʼäna. Ukhamajj janis primopajj ukankchïnjja, Esterajj suma amuytʼasirïtapa ukat istʼasirïtapjja uñachtʼayaskakïnwa. Uk yatisajj Mardoqueojj wal kusispachäna.

14. ¿Kunsa wayn tawaqonakajj Esterat yateqasipjjaspa?

14 Kunapachatï wayn tawaqonakajj istʼasirïpjje ukhajja, wal awk taykaparu, jan ukajj jupanakar uñjapki ukanakar kusisiyapjje. Awisajj wayn tawaqonakajj jan wali qʼañunak luriri, suma chuymanjam tukuri jan ukajj qhoru jaqenak taypinwa jikjjatasipjje ukat janis khitis jupanakar uñjkchejja, janiw uka wayn tawaqonakajj jan walinak lurapkiti ni Biblian kamachinakapsa pʼakintapkiti. Ukham istʼasir wayn tawaqonakajj Ester warmjamarakiw alajjpachankir Jehová Dios Awkisar kusisiyapjje (Proverbios 27:11 liytʼasiñapawa).

15, 16. 1) ¿Kunjamsa Esterajj reyin chuymapar purtʼäna? 2) ¿Kunatsa Esteratakejj reinäjjañajj chʼamäpachäna?

15 Ester warmit parltʼaskakiñäni. Kunapachatï Asuero reyin ukar sarañ waktʼkäna ukhajja, jukʼamp suma uñnaqtʼanïñatakejj kunanaksa uskusisapäna ukanak ajllisapänwa, ukampis altʼat chuymanïnwa, ukatwa kuntï Hegai oficialajj siskäna ukak uchasïna (Est. 2:15). Asuero reyin chuymapar purtʼañatakejj janiw suma uñnaqtʼanïñakejj wakiskiti, jan ukasti yatiñanïña ukat altʼat chuymanïñaw wakisi sasaw Esterajj amuypachäna, palacionjja janiw ukham chuyman jaqenakajj utjkänti. Ukham amuyatapajj ¿walikïskpachänti?

16 Bibliajj Esterat akham siwa: “Asuerojj Esterarojja wali munäna mayni warminakat sipansa. Ukatsti jupajj Asueron suma munasiñapwa jikjjatäna, mayni tawaqonakat sipansa. Ukatsti reyejj Esterarojj mä corona pʼeqepar uchäna, ukhamata reinata uttʼayasa Vastin lantipata” sasa (Est. 2:17). Ukhamatwa uka pobre Ester tawaqojj reinäjjäna. ¡Jachʼa emperadoran warmipa! ¿Kunjamakis Esterajj jikjjataspachäna? ¿Jachʼa jachʼat jupajj tukpachäna? ¡Janiw ukhamäkänti!

17. 1) ¿Kunjamatsa Esterajj uywiripar istʼaskakïna? 2) ¿Kunatsa Esterat yateqasiñajj jichhürunakan wali askejja?

17 Ester warmejj istʼasirïskakïnwa. Mardoqueo Uywiripar istʼasajj janiw khitirus judiätap yatiykänti. Ukat jan wali amtani jaqenakajj reyir jiwayañ amtapjjatap Mardoqueojj yatiyäna ukhajja, kunjamtï jupajj siskäna ukarjamaw Esterajj Asuero reyir yatiyarakïna, ukhamatwa uka jan walit jarkʼaqäna (Est. 2:20-23). Taqe horasanwa altʼat chuymanïtapa ukat istʼasirïtap uñachtʼayäna, ukhamatwa wali iyawsäwinïtap yatiraktanjja. Jichhürunakanjja, jan istʼasiri ukat kutkatasiri jaqenak taypinwa jaktanjja, ukhamajj Ester warmit yateqasiñatakiw wal chʼamachasiñasa. Jiwasatï jupjam wali iyawsäwinïñäni ukhajja, istʼasirïñarojj wali askitwa uñjarakiñäni.

Esteran iyawsäwipajj yantʼataw uñjasïna

18. 1) ¿Kunatsa Mardoqueojj Amanatakejj jan altʼaskpachäna? (Qhanañchäwip uñjjattʼäta.) 2) ¿Kunjamsa Diosar walja yupaychirinakajj Mardoqueo chachjam iyawsäwinïtap uñachtʼawayapjje?

18 Tiempompejja, Amán sat mä chachaw palacion wali uñtʼatäjjäna. Asuero reyejj jilïritwa jupar uttʼayäna, ukhamajj reyin yanapiripänwa ukat ewjjtʼiriparakïnwa. Ukat taqeniw Amán nayraqatapan altʼasipjjañapa sasaw reyejj arsüna (Est. 3:1-4). Mardoqueojj reyir respetkchïnsa, jupatakejj uka arsutar phoqhañajj Diosar jan respetañamp sasïnwa. Uka Amanajj agaguita jaqënwa, ukhamajj Amalec markan Agag reyin familiapat jutirïpachänwa. Uka reyirojj Samuel profetaw jiwayäna (1 Sam. 15:33). Amalecitanakajj jan walinakpunwa lurapjjäna, Dios contra ukat markap contraw saytʼasipjjäna, ukatwa Jehová Diosajj jupanakar juchañchäna (Deu. 25:19). * Diosar taqe chuyma yupaychir mä judiojj janipuniw mä amalecita jaqetakejj altʼaskasapänti. Ukhamajj Mardoqueojj janiw uk lurkasapänti. Walja chacha warminakaw jupjam iyawsäwinïtap uñachtʼayawayapjje. Jakäwipsa aptʼasirjamäpkchïnsa, taqe chuymaw akham arsuwayapjje: “Nanakanjja Diosar nayraqat istʼapjjañajjaw wakisi, jaqenakar sipansa” sasa (Hech. 5:29).

19. ¿Kun lurañsa Amán chachajj amtäna, ukat kunjamsa reyir iyawsayäna?

19 Mardoqueon jan altʼasitapatjja, Amanajj walpun colertʼasïna, ukatwa kunjamsa juparusa ukat taqpach judionakarus tukjaspa uk amtäna. Nayraqatjja, Asuero reyiruw judionakat jan walinak parlir saräna, ukampis janiw judionakäpjjewa sasin siskänti. Akham sänwa: ‘Mä markaw utji yaqha jakasiri mayninakat sipansa, janirakiwa juman arsutamarus phoqhañ munapkarakiti’ sasa. Ukatsti uka markan tukjatäñapatakejja, walja qollqwa reyir churañ arsüna. * ¿Reyejj kamspachänsa? Uka leyirjam lurañapataki ukat yaqha leyinak apsuñapatakisa selltʼañ anillopwa Amanar churäna (Est. 3:5-10).

20, 21. 1) ¿Kunjamsa Amanan kamachi apsutapajj Mardoqueoru ukat judionakarus uñjasiyäna? 2) ¿Kun lurañapsa Mardoqueojj Esterar mayïna?

20 Amanajj judionakar tukjañatak mä kamachi apsüna ukhajja, jankʼakiw yatiyirinakajj markpachar yatiyañatak caballonakat tʼijupjjäna. ¡Uka kamachejj judionakar jiwarayañatakïnwa! Uka yatiyäwejj walpunwa Jerusalenankiri judío jaqenakarojj llakisiypachäna, jupanakajj Babiloniar apatäpkäna ukatwa kuttʼanisipkäna ukat ukhaw markap saytʼayañatak chʼamachasisipkäna. Janïraw markapajj jarkʼaqasiñatak uyuchrantatäkänti. Mardoqueojj wal jupanakata, Susa markankir amigonakapata ukat familiaranakapat llakispachäna. Ukham “llakisitapa uñachtʼayañatakisti isipa chʼiyanoqasisaw luto chhankha isi isintasïna, ukhamarak pʼeqepatsa qhellampirakiw warjjatasïna. Ukatsti wali llaktʼataw markanjja arnaqasisa uksa aksa sarnaqäna”. Ukampis Amanajj reyimpiw umtʼasiskäna, qawqsa judionakarusa ukat Susa markankir amigonakaparus llaktʼasiyäna ukjja janiw ni yäqkänsa (Ester 3:12–4:1 liytʼasiñapawa).

21 Mardoqueojj janiw ukhamak qheparkasapänti. Ukampis ¿kuns lurasapäna? Esterajj isinakwa chuymachtʼañatak jupar apayäna, ukampis janiw katoqasiñ munkänti. Kunatsa Esterarojj irpasipjjäna ukat kunatsa Jehová Diosajj jan iyawsiri jaqemp casarasitap ukhamak uñjpachäna ukjja, ukhaw sum amuyjjäna. Ukat jankʼakiw Esterarojj mä yatiyäwi apayäna, ‘pachpa markapar qhespiyañapataki’ (Est. 4:4-8).

22. ¿Kunatsa Esterajj Amanan ukar sarañ wal ajjsarpachäna? (Qhanañchäwip uñjjattʼäta.)

22 Uka yatiyäwi katoqasinjja, Ester reinajj walpun chuymapan llaktʼaspachäna. Uka nayrajj janipuniw iyawsäwipajj ukham yantʼat uñjaskänti. Ukat wal ajjsaratapjja qhanwa Mardoqueorojj yatiyäna. ¿Kunatsa wal ajjsarpachäna? Kunjamtï primopar yatiykänjja, Persia markan leyinakarjamajja, khititï jan jawsatäkasin Asuero reyimpi parlir saräna ukajja, jiwayatänwa. Ukat uka leyir jan istʼirinakarojja, reyikiw qori thujrupampi aytas qhespiyaspäna. Ukampis “nayarojj perdonitaniw” sasin Esterajj ¿suyasapänti? Vasti reinajj Asuero reyir jan istʼaskäna ukhajja, janiw reyejj perdonkänti. Ukhamarusa, 30 uruw jupar jan jawsayjjänti, ukhamajj inas mäki colertʼasir reyejj Esterat jan kuns yatiñ munjjchïnti (Est. 4:9-11). *

23. 1) ¿Jukʼamp iyawsäwinïñapatakejj kamsänsa Mardoqueojj Esterarojja? 2) ¿Kunatsa Mardoqueot yateqasiñasa?

23 Jukʼamp iyawsäwinïñapatakejj qhana arunakampiw Mardoqueojj Esterar parläna. “Juman yanaptʼamampisa, jan juman yanaptʼamampisa, Diosajj markaparojj qhespiyapuniniwa” sasaw säna. Ukat Ester reinatï jan kuns lurkasapänjja, janiw ni jupas uka jan waltʼäwit qhespkasapänti, uks qhanañcharakïnwa. Ukhamatwa Mardoqueojj Jehová Diosar taqe chuyma atinisitap uñachtʼayäna. Cheqas Diosajj arsutapjja phoqhapuniwa ukat janiw kunäkipansa markapar tukjaykaspati (Jos. 23:14). Qhepatjja akham sasaw Esterar sarakïna: “¡Inasa jumajja reinaru purisksta jiwasanakaru akham llakisiña horasana yanaptʼañataki!” sasa (Est. 4:12-14). Mardoqueojj wali iyawsäwinïnwa. ¿Jiwasat kamsasirakispasa? (Pro. 3:5, 6.)

Iyawsäwipaw jiwañar jan ajjsarañatak yanaptʼäna

24. ¿Kunjamsa Esterajj iyawsäwinïtapsa ukat jan ajjsarirïtapsa uñachtʼayäna?

24 Kuntï Esterajj lurañapäkäna ukajj qhanäjjänwa. Ukhamasti, judionakajj jupamp chika kimsa uru ayunapjjañapatakiw Mardoqueor mä yatiyäwi apayäna. Ukat akham sasaw wali iyawsäwinïtapa ukat jan ajjsarirïtap uñachtʼayäna: “Jiwayapjjetanejja, jiwayasipkakitpana” sasa, uka arunakajj jichhakamas amtatäskakiwa (Est. 4:15-17). Kimsürpachaw jupajj Diosar taqe chuyma wal mayispachäna. Ukat reyimp parlañatak sarjjañapän ukhajja, chuymapar purtʼañatakiw suma isinakamp isthaptʼasisajj mistuwayäna.

Diosan markapar yanaptʼañatakejj Esterajj jakäwipsa aptʼasirjamänwa

25. Esterajj reyin ukar saräna ukhajja, kunas pasäna uk qhanañchtʼam.

25 Kunjamtï qalltan uñjaniwayktanjja, Esterajj reyimp parliriw saraskäna. Sarkasajj wali llaktʼataw Diosat wal mayisiskpachäna. Purisajj palacio patioruw mantäna, ukanwa reyejj tronopan qontʼatäskäna. Reyin ñikʼutapasa ukat sunkhapasa suma askichtʼatänwa, kunjamtï persiankirinakajj askichtʼasipjjerïn ukhama. Kunjamsa reyejj jikjjatasïna uk amuyañatakiw Esterajj mä rat uñtpachäna. ¿Esteran ukankatap qawqha tiempotsa reyejj amuypachäna? Janiw yatktanti, ukampis Esteratakejj wali jayapunïpachänwa. Esterar uñjasajj reyejj mä jukʼ muspharänwa, ukampis munasiñamp uñkattʼasaw qori thujrup aytäna (Est. 5:1, 2).

26. ¿Kunatsa cristianonakajj Esterjam jan ajjsarirïñasäki, ukat kunsa jutir yatichäwin yatjjatañäni?

26 Esterajj reyimp parltʼañatakiw permiso jikjjatäna. Jehová Diosaru ukat markapar arjjatañatakejj aka wali iyawsäwini warmejj jakäwipsa aptʼasirpachänwa. Diosar yupaychirinakatjja, taqeniw Esterat yateqasipjjaspa. Ukham sarnaqäwinakat yateqañajj wali askipuniwa. Kunjamtï Jesusajj siskänjja, munasirïpjjatapatwa cheqa arkirinakaparojj uñtʼasiñapäna (Juan 13:34, 35 liytʼasiñapawa). Ukampis ukham munasiñ uñachtʼayañatakejja, Esterjam jan ajjsarirïñaw wakisiraki. Esteran sarnaqäwipajj janiw akharuk tukuykiti. “Wali munat Amán sat ewjjtʼirimajj mä aljantasir jaqewa” sasin ¿kunjamsa reyir yatiypachäni? ¿Judionakar qhespiypachäniti? Ukwa jutir yatichäwin yatjjatañäni.

^ tʼaqa 2 Amuyatatjja, Asuerojj Jerjes I sat reyïpachänwa. Jupajj khä 400 nayra maranakanwa Persia markan reyipäna sasaw sapjje.

^ tʼaqa 9 “Ester toqet jisktʼanaka” sat recuadro uñjjattʼäta, ukajj 16 yatichäwinkiwa.

^ tʼaqa 18 Amalecitanakat inas Amán chachak jiltʼchïna, “jiltʼapkäna ukanakarojj” Ezequías tiemponwa qʼal jiwarayasïna (1 Cró. 4:43).

^ tʼaqa 19 Amán chachajj 330.000 kilo qollqenakwa churañatak arsüna, ukajj jichhürunakanjja walja millón millón dolaranakäspawa. Asuerotï Jerjes I reyichïnjja, uka qollqejj jupatak wali askipunïpachänwa. Esteramp janïr casaraskipanjja, griegonak contra nuwasisaw walja qollqe aptʼasïna.

^ tʼaqa 22 Jerjes I reyejj colerasiri ukat qhoru jaqet uñtʼatänwa. Griegonakan sarnaqäwipat Heródoto sat qellqerejja, Grecia marka contra nuwasisajj kunanaksa luräna ukjjat parlkasaw kunjam jaqënsa uka reyejj uka toqet parläna. Mä kutejja, estrecho del Helesponto sat cheqanwa barconakjaru mä puente lurayäna. Ukampis mä jachʼa thayaw uka puente allthapïna, uk yatisajj wal colertʼasisaw reyejj ingenieronakar jiwarayir khitäna ukat jachʼat artʼasisaw umar maldeciyäna ukat jawqʼjayarakïna. Ukharakiw mä qamir jaqejj yoqapan jan nuwasir sarañapatak achiktʼasïna, ukampis reyejj taqenin yatipjjañapatakejja, uka waynan cuerpop payar kharinoqasaw taqenir uñachtʼayasiñapatak arsüna.