MBAMPIN MBA AGUMAIOR A PINEN LA

Aluer Or Ngu Anger Mo sha Intanet Di Ye?

KUHWA

Kwagh u i doo u u fa yô

Intanet ka a na i taver u anger or ga. Takerada u i yer ér CyberSafe la kaa ér, Intanet ka a “na mbayev mba ve doo inja la je kpa ian i hingir mba eren tswam sha ci u tahav mbu ka ve eren sha ijingi kpa i nengen a ve ga la.”

Ior mbagenev ka i hemba lun ican ga u anger ve. Ior mban wa mbacian ashe man mba nengen ayol a ve ér ve gba kwagh ga shi ve due kposo la cii ker.

Ka a anger we yô, akaa a vihin tsung a due ker. Kwagh ne una fatyô u van or a mtswenem man iuren shi una fatyô nan mbagenev vea hingir u za wuan ayol a ve je kpaa.

Kwagh u u fatyô u eren yô

Hiihii yô pine iyol wer‘ka anger mo mimii?’ Ashighe agen ior ka ve ôr akaa a nan ishima vihin tsung, a ve we ishima u ôron ga yô. Aluer kwagh ngu nahan yô, se fatyô u dondo kwaghwan u Bibilo u sha kwaghfan ne, ér:

“De nyoon ishima fefa ga, gadia ishima i nyoon tema ken vanger u abumeaior.”—Orpasenkwagh 7:9.

Kwagh ugen yô, shighe u or nan lu zan orgen iyol shin nan lu ngeren akaa a van orgen ahenge shin nan lu tan orgen mciem iyol sha Intanet yô, nan ngu anger or shon.

Aluer or ngu anger we sha Intanet yô, umbur kwagh ne: Gbenda u u er kwagh la ua na kwagh a za a doo shin a vihi. Dondo gbenda môm shin ihiar gayô i hemba nahan ken igbenda i i dugh a mi shin heene.

De we zwa sha kwagh u or u nan lu anger we la ga. Bibilo kaa ér: “Or u nan lam yum ga yô, ka nan lu a mfe, man shi or u nan lu a ishima i dem dem kpaa ka or u kaven kwagh je.”—Anzaakaa 17:27.

Ityôkyaa i môm i kwaghwan ne a lu a inja yô: Nancy Willard nger ken takerada na u i yer ér, Cyberbullying and Cyberthreats la ér: “Awashima u vesen u ior mba ve anger mbagenev la yô, ka u vea na ishima i vihi ve ker. Shighe u or u i lu anger nan la nan vihi ishima ker yô, ka nan kera lu a tahav ga, nahan or u nan lu anger nan la nan hingir u lun a tahav sha a nan.”

Jindikwagh: Ashighe agen kwagh u u er ve a hemba doon yô, ka u ungwan ato.

Palegh isharen i oron iyev la. Bibilo kaa ér: “De kera oron iyev sha ifer ga shi de kera oron iyev sha ityuhwan kpaa ga.”—1 Peteru 3:9.

Ityôkyaa i môm i kwaghwan ne a lu inja yô: Takerada u i yer ér, Cyber-Safe Kids, Cyber-Savvy la kaa ér, “ishimanyoon ka i tese ér u ngu a agee ga, nahan kwagh ne a seer nan or u nan lu anger we la tahav.” Aluer u ngu oron iyev yô, kwagh ne una tese ér we kpa u ngu or u nan iyol you zayol, er ka or u anger ior la nahan.

Jindikwagh: De seer zayol sha zayol ga.

Er kwagh u yangen or u nan lu anger we la. Bibilo kaa ér: “Kwaghbo a̱ de hembe u ga.” (Mbaromanu 12:21) Akaa nga a u er ve u yangen or u nan lu anger we la, a u seer zayol sha zayol shio yô.

Ikyav i tesen yô:

Yange or u nan lu tindin we a loho sha Intanet la, sha er nana kera fatyô u tindin we a loho ga yô. Takerada u i yer ér, Mean Behind the Screen la kaa ér, “Kwagh u u er ga yô, una fatyô u nan we ishimavihin ga.”
Koso akaa a nan tindiu a mi la cii, aluer wea ôr shin wea nenge a ga je kpaa. Akaa ne wa ilyoho i nan or ishimavihin man ilyoho i lihen ga man ilyoho i tindin ior a mi sha kômputa man i i tindin ior a mi sha ajiir a ior a sha Intanet la man i sha iliam kua i i tindin ior a mi sha igbenda igen la kpaa ker.
Kaa or u nan lu anger we la wer, nana de u anger we. Tindi nan a loho môm ken ilyoho i lu shin heen ne sha u yangen nan, kpa i de lu sha ishima vihin ga:
- “De kera tindin mo a loho môm môm ga.”
- “Dugh kwagh u u ver her ijiir yam i sha Intanet la kera.”
- “Aluer u de ga yô, me er hanma kwagh u m fetyô la cii sha u nenge mer u de.”
Nôngo lu a vangertiôr. Hemba veren ishima sha tahav ou, i de lu sha myen wou la ga. (2 Mbakorinte 11:6) Er mba anger ior mba ken inya kpa ka ve anger i lu ior mba taver ga la nahan, kape mba anger ior mba sha Intanet kpa ka ve er vough je la.
Ôr organden. Vande ôron mbamaren ou. Shi u fatyô u ôron or u nan lu a ijiir i sha Intanet i or u nan lu anger we la nan lu eren tom a mi la. Aluer kwagh ne taver kpishi yô, we vea mbamaren ou za ôr nen udasenda man sha makeranta, gayô ôr nen loya nana wase ne mhen.