Iha Eskritura Lian Ebraiku, Maromak nia naran mosu besik dala 7.000 ho letra haat iha lian Ebraiku יהוה. Baibain ema bolu letra haat neʼe nuʼudar Tetragrama, no Bíblia Tradusaun Mundu Foun tradús letra sira-neʼe nuʼudar “Jeová”. Naran neʼe mosu dala barak liu fali naran seluk iha Bíblia laran. Maski ema neʼebé hakerek Bíblia uza títulu oioin atu koʼalia kona-ba Maromak, porezemplu “Maromak neʼebé Kbiit Boot Liu Hotu”, “Maromak neʼebé Aas Liu Hotu” no “Naʼi”, maibé sira uza Tetragrama atu koʼalia kona-ba Maromak nia naran rasik.

Maromak Jeová rasik mak dirije ema neʼebé hakerek Bíblia atu uza ninia naran. Porezemplu, nia dirije profeta Joel atu hakerek: “Ema hotu neʼebé bolu Jeová nia naran sei hetan salvasaun.” (Joel 2:​32) Maromak mós halo ema neʼebé hakerek salmo ida atu hakerek: “Halo ema hotu hatene katak Ita neʼebé naran Jeová, Ita mesak deʼit mak Maromak neʼebé Aas Liu Hotu iha mundu tomak.” (Salmo 83:18) Tuir loloos, Maromak nia naran mosu maizumenus dala 700 iha livru Salmo deʼit, no livru neʼe mak poezia neʼebé Maromak nia povu tenke temi beibeik no kanta. Se nuneʼe, tanbasá mak Maromak nia naran la mosu iha Bíblia barak? Tanbasá mak tradusaun neʼe uza Maromak nia naran “Jeová”? No Maromak nia naran Jeová signifika saida?

Tanbasá mak Maromak nia naran la mosu iha Bíblia barak? Iha razaun oioin. Ema balu hanoin katak Maromak neʼebé Kbiit Boot Liu Hotu la presiza iha naran rasik atu ema koñese nia. Ema balu halo tuir ema Judeu nia tradisaun hodi la uza naran neʼe tanba sira taʼuk atu hafoʼer Maromak nia naran. Ema seluk hanoin katak ita la hatene ho loloos oinsá atu temi Maromak nia naran, tan neʼe diʼak liu atu uza deʼit títulu hanesan “Naʼi” ka “Maromak”. Maibé hanoin sira-neʼe mak la loos tanba razaun sira tuirmai:

•   Ema balu neʼebé dehan katak Maromak Kbiit Boot Liu Hotu la presiza naran rasik, sira la rekoñese katak Bíblia antigu, inklui livru sira neʼebé hakerek antes Kristu nia tempu, iha duni Maromak nia naran rasik. Hanesan temi ona, Maromak dirije ema atu hakerek ninia naran maizumenus dala 7.000 iha Bíblia. Ida-neʼe hatudu ho klaru katak nia hakarak ita atu hatene no uza ninia naran.

• Tradutór balu hasai Maromak nia naran husi Bíblia tanba sira tuir deʼit ema Judeu nia tradisaun, maibé sira la rekoñese buat importante ida. Maski eskriba Judeu balu lakohi temi naran neʼe, maibé sira nunka hasai naran neʼe husi sira-nia Bíblia. Iha Bíblia antigu neʼebé ema hetan iha Kumran, besik Tasi Mate, Maromak nia naran mosu iha eskritura oioin. Tradutór Bíblia balu troka Maromak nia naran ba títulu “NAʼI” (ho letra boot), sira halo ida-neʼe atu hatudu katak Maromak nia naran mosu duni iha testu orijinál. Maibé ida-neʼe hamosu pergunta: Tanbasá mak tradutór balu brani atu troka ka hasai Maromak nia naran maski sira hatene katak naran neʼe mosu iha Bíblia dala rihun ba rihun? Sé mak fó direitu ba sira atu troka ida-neʼe? Sira rasik mak bele hatán ba pergunta sira-neʼe.

• Ema balu hanoin katak ita labele uza Maromak nia naran tanba ita la hatene ho loloos oinsá atu temi naran neʼe, maibé sira sente katak la sala atu uza beibeik Jesus nia naran. Iha tempu antigu, Jesus nia dixípulu sira temi Jesus nia naran iha dalan neʼebé la hanesan duni ho ema Kristaun ohin loron. Karik ema Judeu Kristaun sira temi Jesus nia naran nuʼudar Yeshua. No sira temi títulu “Kristu” nuʼudar Mashiah, ka “Mesias”. Iha lian Gregu ema Kristaun temi Jesus nia naran nuʼudar Iesous Kristos, no iha lian Latín dehan Iesus Kristus. Maromak dirije ema atu hakerek naran neʼe iha Bíblia iha lian Gregu. Neʼe hatudu katak ema Kristaun iha apóstolu sira-nia tempu uza naran neʼe tuir sira-nia língua loroloron. Nuneʼe mós, maski karik ema Ebreu sira iha tempu antigu la temi Maromak nia naran iha dalan neʼebé hanesan ho ohin loron, maibé Komisaun Bíblia Tradusaun Mundu Foun fiar katak la sala atu hakerek Maromak nia naran nuʼudar “Jeová”.

Tanbasá mak Tradusaun Mundu Foun uza Maromak nia naran “Jeová”? Iha alfabetu modernu, letra haat husi Tetragrama (יהוה) mak letra konsoante YHWH. Hanesan bainhira ema hakerek liafuan sira seluk iha lian Ebraiku antigu, Tetragrama mós la uza letra vogál hanesan a, e, i, o, u. Maski nuneʼe iha tempu uluk kuandu ema koʼalia lian Ebraiku loroloron, sira hatene oinsá atu temi liafuan sira-neʼe.

 Maizumenus tinan 1.000 depois ema hakerek hotu ona Eskritura Lian Ebraiku, matenek-naʼin Judeu sira inventa matadalan atu ajuda ema lee língua Ebraiku. Sira uza pontu no símbolu kiʼik sira atu hatudu kona-ba letra vogál atu uza kuandu lee língua Ebraiku. Maibé iha tempu neʼebá, ema Judeu barak mós komesa hanoin katak sala atu temi Maromak nia naran. Entaun, sira troka naran neʼe ho títulu seluk. Tan neʼe, bainhira sira kopia Tetragrama, sira uza letra vogál husi títulu seluk hamutuk ho konsoante YHWH. Entaun, manuskritu sira husi tempu neʼebá la ajuda ita atu hatene oinsá loos atu temi Maromak nia naran. Matenek-naʼin balu hanoin katak Maromak nia naran tenke temi nuʼudar “Yahweh”, maibé ema balu iha hanoin seluk. Manuskritu ida husi Livru Tasi Mate nian neʼebé inklui livru Levítico iha lian Gregu, neʼebé temi Maromak nia naran nuʼudar Iao. Maibé hakerek-naʼin seluk dehan katak iha lian Gregu, naran neʼe tenke temi nuʼudar Iae, Iabé no Iaoué. Entaun, ita la hatene ho loloos oinsá Maromak nia atan sira iha tempu antigu temi naran neʼe iha lian Ebraiku. (Génesis 13:4; Éxodo 3:15) Maski nuneʼe, ita hatene katak Maromak uza beibeik ninia naran kuandu nia koʼalia ba ninia povu, no ninia povu mós uza naran neʼe kuandu sira koʼalia ba nia no ba ema seluk.​—Éxodo 6:2; 1 Reis 8:​23; Salmo 99:9.

Entaun tanbasá mak tradusaun neʼe uza Maromak nia naran “Jeová”? Tanba ema uza Maromak nia naran ba tinan barak ona iha lian Portugés.

Bíblia primeiru iha lian Portugés neʼebé João Ferreira de Almeida mak tradús, hakerek Maromak nia naran nuʼudar “JEHOVAH” dala rihun ba rihun, no ita bele hetan Maromak nia naran neʼe iha Bíblia Almeida edisaun tinan 1870. Komisaun tradusaun ba Versão Brasileira, neʼebé fó sai iha tinan 1917, mós deside atu hakerek Maromak nia naran nuʼudar “Jehovah”, no iha edisaun 2010, komisaun neʼe hafoun ortografia hodi hakerek Maromak nia naran nuʼudar “Jeová”.

 Iha lian Indonézia Maromak nia naran tradús nuʼudar “Yehuwa”. Iha tinan 1958, Lembaga Alkitab Indonesia fó sai Bíblia iha lian Malaiu, neʼebé agora bolu nuʼudar Terjemahan Lama (Tradusaun Tuan nian). Bíblia neʼe uza Testamentu Tuan husi Klinkert (1879) no Testamentu Foun husi Bode (1938). Iha Bíblia Terjemahan Lama, naran “Yehuwa” uza iha Éxodo 15:3, no naran badak ba “Hua” uza iha Salmo 83:19, Isaias 12:2; 26:4 no 42:8. Ema iha Indonézia maioria uza Bíblia ida-neʼe toʼo tinan 1974, depois Lembaga Alkitab Indonesia fó sai Terjemahan Baru (Tradusaun Foun nian). Entaun, naran “Yehuwa” uza ona ba tinan barak iha rai-Indonézia.

Dala primeiru neʼebé Bíblia Inglés uza Maromak nia naran mak iha tinan 1530 kuandu William Tyndale tradús Pentateuku, katak livru lima primeiru husi Bíblia. Nia hakerek naran neʼe nuʼudar “Iehouah”. Liutiha tinan balu, língua Inglés iha mudansa no dalan atu hakerek naran neʼe mós troka. Porezemplu, iha tinan 1612, Henry Ainsworth tradús livru Salmo no uza naran “Iehovah”. Tuirmai iha tinan 1639, bainhira sira halo revizaun ba livru neʼe no tau hamutuk ho livru Pentateuku, sira hakerek naran neʼe nuʼudar “Jehovah”. Iha tinan 1901, ema neʼebé tradús Bíblia American Standard Version uza naran “Jehovah” kuandu tradús Maromak nia naran neʼebé mosu iha testu Ebraiku.

Maromak nia naran Jeová signifika saida? Iha lian Ebraiku, naran Jeová foti husi verbu ida neʼebé signifika “halo sai; sai”, no matenek-naʼin barak dehan katak neʼe mak verbu kauzativu iha lian Ebraiku. Nuneʼe Komisaun Bíblia Tradusaun Mundu Foun komprende katak Maromak nia naran signifika “Nia mak halo sai”. Maski matenek-naʼin iha hanoin oioin kona-ba ida-neʼe, maibé signifikadu ida-neʼe liga didiʼak ho Jeová nia papél nuʼudar Kriadór ba buat hotu no mós nuʼudar Maromak neʼebé sempre kumpre ninia hakarak. Nia kria universu tomak, rai no buat hotu neʼebé moris, no liután neʼe nia mós kontinua kumpre no halo ninia hakarak hotu sai loos.

Tuir loloos, signifikadu ba Jeová nia naran laʼós deʼit kona-ba verbu ida neʼebé uza iha Éxodo 3:​14, neʼebé dehan: “Haʼu Sei Sai Buat Neʼebé Haʼu Hakarak.” Liafuan sira-neʼe la esplika signifikadu tomak kona-ba Maromak nia naran, maibé neʼe esplika parte balu deʼit kona-ba Maromak, katak nia bele sai buat neʼebé nia presiza atu kumpre ninia hakarak iha situasaun ida-idak. Maski naran Jeová bele signifika katak nia mesak deʼit mak bele sai buat naran deʼit tuir ninia hakarak, naran neʼe mós bele signifika katak nia halo ninia kriasaun sira sai buat naran deʼit atu kumpre ninia hakarak.