1. Nzietelo ya nki mutindu ke vingila Yonasi, mpi nki mutindu yandi ke kudiwa sambu na kisika yina yandi ke kwenda?

YONASI kele ti ntangu mingi ya kuyindula. Nzietelo ya bakilometre 800 na makulu ke vingila yandi, mpi nzietelo yango fwete baka ngonda mosi to bangonda mingi kuluta. Ntete, yandi fwete pona kana yandi ta kwenda na banzila ya nkufi to na banzila ya lutaninu yina vandaka ya nda. Mpi na nima yandi fwete tambula na banzila yina vandaka ti miwanda mpi bangumba mingi. Ntembe kele ve nde, yandi fwete luta na lweka ya Ntoto ya Zelo na Zelo ya nene ya Siria, kusabuka banzadi ya nene bonso Efrate, mpi kusosa kisika ya kulala na kati ya banzenza na bambanza mpi babwala ya Siria, Mezopotamia, mpi Asiria. Mutindu bilumbu ke luta, yandi ke yindula kisika yina yandi ke kwenda ya ke pesa yandi boma ngolo, mbanza yina ke finama ntangu yandi ke tambula, disongidila Ninive.

2. Inki mutindu Yonasi bakaka dilongi nde, yandi lendaka ve kutina kisalu na yandi?

² Yonasi zabaka mbote diambu yai: Yandi lenda vutuka ve to kutina kisalu na yandi. Yandi mekaka kusala mpidina na luyantiku. Mutindu beto monaka yo na kapu yina me luta, na ntima-nda yonso Yehowa longaka Yonasi na nzila ya mupepe ya ngolo na nzadi-mungwa mpi na kugulusaka yandi na mutindu ya kuyituka na nzila ya mbisi ya nene. Bilumbu tatu na nima, mbisi yina ya nene lukaka Yonasi ya moyo na dibungu, mpi yandi waka boma ya ngolo sambu na Yehowa mpi yandi kumaka muntu ya bulemfu.—Yonasi, bakapu 1, 2.

3. Inki kikalulu Yehowa monisilaka Yonasi, kansi nki ngiufula yo ke basisa?

³ Ntangu Yehowa tindaka Yonasi na Ninive sambu na mbala ya zole, profete yai lemfukaka  mpi yantikaka nzietelo ya nda na ndambu ya esti. (Tanga Yonasi 3:1-3.) Kansi, keti yandi bikaka nde disipline ya Yehowa kutomisa mpenza nkadilu na yandi? Mu mbandu, Yehowa wilaka yandi mawa, gulusaka yandi sambu yandi dinda ve, buyaka kupesa yandi ndola sambu na kukolama na yandi, mpi pesaka yandi dibaku ya nkaka sambu na kulungisa kisalu na yandi. Na nima ya mambu yai yonso, keti Yonasi bakaka dilongi ya kuwila bankaka mawa? Mbala mingi, kulonguka na kuwila bankaka mawa ke vandaka mpasi sambu na bantu ya kukonda kukuka. Bika beto tadila mambu yina beto lenda longuka na bampasi yina Yonasi kutanaka ti yo.

4, 5. Sambu na nki Yehowa ke binga Ninive ‘mbanza ya nene mpenza,’ mpi yo ke longa beto nki sambu na yandi?

⁴ Yonasi vandaka ve kumona Ninive mutindu Yehowa vandaka kutadila yo. Beto ke tanga nde: ‘Ninive vandaka mbanza mosi ya nene mpenza’ sambu na Nzambi. (Yon. 3:3) Mbala tatu na disolo ya Yonasi, Yehowa ke binga yo ‘Ninive, mbanza ya nene.’ (Yon. 1:2; 3:2; 4:11)  Sambu na nki mbanza yai vandaka nene mpenza, to mfunu sambu na Yehowa?

⁵ Ninive kele mbanza mosi ya ntama, mpi yo vandaka mosi ya bambanza ya ntete yina Nimrode tungaka na nima ya Mvula ya Ngolo. Yo vandaka mbanza mosi ya nene yina ziku vukisaka bambanza mingi ya nkaka, mpi muntu fwete tambula bilumbu tatu na makulu. (Kuy. 10:11; Yon. 3:3) Ninive vandaka mbanza ya nene kibeni, yina vandaka ti batempelo ya nene-nene, bibaka ya ngolo, mpi banzo ya nkaka ya nene. Kansi, bima yina yonso salaka ve nde mbanza yina kuvanda mfunu sambu na Yehowa Nzambi. Kima yina vandaka mfunu sambu na yandi kele bantu. Ninive vandaka ti bantu mingi kibeni na ntangu yina. Ata bantu vandaka kusala mambu ya mbi, Yehowa vandaka kudibanza sambu na bo. Yandi ke bakaka luzingu ya bantu na mbalu mpi ke vandaka ti kivuvu nde, muntu yonso lenda balula ntima mpi kulonguka na kusala mambu ya mbote.

6. (a) Sambu na nki, ziku Ninive pesaka Yonasi boma? (Tala mpi noti na nsi ya lutiti.) (b) Inki dilongi beto ke baka na Yonasi sambu na kisalu na yandi ya kusamuna?

⁶ Nsuka-nsuka, ntangu Yonasi kotaka na Ninive ziku yo pesaka yandi boma mingi ntangu yandi monaka bantu kuluta 120 000 ya mbanza yina. * Yandi tambulaka kilumbu ya mvimba tii ntangu yandi kumaka kisika bantu vandaka mingi, ziku sambu na kusosa kisika ya mbote ya kuyantika kusamuna nsangu na yandi. Inki mutindu yandi ta solula ti bantu ya mbanza yina? Keti yandi longukaka na kutuba ndinga ya Asiria? To keti na mutindu ya kuyituka, Yehowa pesaka yandi makuki ya kutuba ndinga yango? Beto me zaba ve. Mbala ya nkaka, Yonasi zabisaka nsangu na yandi na Kiebreo mpi sadilaka muntu ya nkaka yina vandaka kubalula yo na ndinga ya bantu ya Ninive. Yo vanda mpidina to ve, nsangu na yandi vandaka ya pete mpi yo zolaka ve kupusa bantu na kuzola yandi: “Na nima ya bilumbu makumi iya Nzambi ta fwa bwala yai Ninive.” (Yon. 3:4) Mbala na mbala yandi vandaka kuzabisa nsangu yina mpi ti kikesa. Na mutindu yina, yandi monisaka kikesa mpi lukwikilu ya ngolo, bikalulu yina Bakristu kele na yo mfunu mingi bubu yai.

7, 8. (a) Bantu ya Ninive salaka nki na nima ya kuwa nsangu ya Yonasi? (b) Ntotila ya Ninive salaka inki na nima ya kuwa nsangu ya Yonasi?

⁷ Nsangu ya Yonasi bendaka dikebi ya bantu ya Ninive. Ntembe kele ve nde, yandi vandaka kuvingila nde bantu ta wa makasi mpi ta sala mubulu. Kansi diambu mosi ya kuyituka salamaka. Bantu waka mpi lemfukaka! Nsangu na yandi panzanaka nswalu bonso tiya  ya mfinda. Ntama mingi ve, mbanza ya mvimba yantikaka kutubila ndola ya mbikudulu ya Yonasi. (Tanga Yonasi 3:5.) Bamvwama ti bansukami, bantu ya ngolo ti ya kukonda ngolo, baleke ti bambuta, bo yonso balulaka ntima. Bo buyaka madia. Kukonda kusukinina, nsangu yango kumaka na makutu ya ntotila.

⁸ Ntotila mpi balulaka ntima ntangu yandi waka nsangu ya Yonasi. Sambu boma ya Nzambi simbaka yandi, yandi telamaka na kiti na yandi ya kimfumu, katulaka bilele na yandi ya lukumu, lwataka saki bonso bantu yonso, mpi vandaka na “putulu ya tiya.” Yandi ti “bambuta” to bamfumu na yandi, basisaka nsiku yina lombaka bantu yonso ya mbanza na kubuya madia. Yandi pesaka ntuma nde bantu yonso ata bambisi ya bwala, kulwata basaki. * Yandi ndimaka na kudikulumusa yonso nde, bantu na yandi salaka mambu ya mbi mpi ya mubulu. Sambu ntotila monisaka kivuvu nde Nzambi ya kieleka zolaka kuwila bo mawa ntangu yandi zolaka kumona nde bo me balula ntima, yandi tubaka nde: “Mbala ya nkaka Nzambi ta . . . wa diaka makasi ve, mpidina beto ta fwa ve.”—Yon. 3:6-9.

9. Bantu ya ntembe ke tubaka nki sambu na bantu ya Ninive, kansi nki mutindu beto me zaba nde bo kusaka?

⁹ Bantu ya nkaka ya ntembe ke ndimaka ve nde, bantu ya Ninive lendaka kubalula ntima nswalu mutindu yina. Kansi, bantu ya mayele yina ke longukaka Biblia ke tuba nde, kubalula ntima yina ke wakana ti kikalulu yina bantu ya ntangu yina vandaka ti yo ya kubanga bampeve. Diaka beto me zaba nde bantu yina ya ntembe me kusa, sambu Yezu Kristu yandi mosi tubilaka na nima kubalula ntima ya bantu ya Ninive. (Tanga Matayo 12:41.) Yezu zabaka diambu yina yandi vandaka kutubila sambu tuka na zulu, yandi monaka mambu yina na meso ntangu yo salamaka. (Yoa. 8:57, 58) Diambu ya kieleka kele nde, beto fwete tuba ve ata fioti nde bantu lenda balula ve ntima—ata beto ke mona nde bo kele mpenza bantu ya mbi. Yehowa mpamba lenda tanga mambu yina kele na ntima ya muntu.

10, 11. (a) Inki Yehowa salaka ntangu bantu ya Ninive balulaka ntima? (b) Sambu na nki beto lenda ndima nde, ndola yina Yehowa kanaka kupesa bo vandaka ve kifu?

¹⁰ Inki Yehowa salaka ntangu bantu ya Ninive balulaka ntima? Yonasi sonikaka na nima nde: ‘Nzambi ya kieleka monaka mambu  yina bo salaka. Yandi monaka mutindu bo bikisaka banzila na bo ya mbi; yo yina Nzambi ya kieleka waka mawa na ntima sambu na mpasi yina yandi zolaka kupesa bo; mpi yandi salaka yo ve.’—Yon. 3:10.

¹¹ Keti yo ke tendula nde Yehowa monaka nde, yandi salaka kifu sambu na ndola yina yandi zolaka kupesa bantu ya Ninive? Ve. Biblia ke tuba nde lunungu ya Yehowa kele ya kukuka. (Tanga Kulonga 32:4.) Makasi ya lunungu yina Yehowa vandaka na yo sambu na bantu ya Ninive manaka. Yandi monaka nsoba yina bantu yango salaka mpi nde ndola yina yandi kanaka kupesa bo fwanaka diaka ve. Ntangu yai, Yehowa monaka nde yandi fwete monisila bo mawa.

12, 13. (a) Inki mutindu Yehowa ke monisaka nde yandi kele ti bukati-kati, ke sobaka mabanza na yandi, mpi ke wilaka bantu mawa? (b) Sambu na nki mbikudulu ya Yonasi vandaka ve ya luvunu?

¹² Yehowa kele ve Nzambi ya ntima-ngolo to nkutu Nzambi ya ntima-mbi mutindu bantwadisi ya mabundu ke longaka mbala mingi. Kansi, yandi kele na bukati-kati, ke sobaka mabanza na yandi, mpi ke wilaka bantu mawa. Kana yandi me baka lukanu ya kupesa bantu ya mbi ndola, yandi ke tindaka ntete mimonisi na yandi yina kele na ntoto sambu na kupesa bo balukebisu, sambu yandi ke zolaka nde bantu ya mbi kusala mambu yina bantu ya Ninive salaka—kubalula ntima mpi kusoba banzila na bo. (Ezek. 33:11) Yehowa zabisaka profete Yeremia nde: ‘Konso ntangu yina mono me tuba sambu na dikanda mosi mpi sambu na kimfumu mosi nde, mono ta fwa bantu ti ntoto na bo, kana bantu yango kubika mbi na bo, mono mpi ta balula ngindu na mono; mono ta wa mpi mawa na ntima sambu na mpasi yina mono kanaka kusadila bo.’—Yer. 18:7, 8.

¹³ Keti mbikudulu ya Yonasi vandaka ya luvunu? Ve; yo lungisaka lukanu na yo ya kukebisa bantu. Lukebisu yina vandaka kutadila banzila ya mbi ya bantu ya Ninive, yina bo sobaka na nima. Kana bantu ya Ninive vutukilaka banzila na bo ya mbi, Nzambi zolaka kupesa bo ndola yina. Yo kele diambu yina salamaka kibeni na nima.—Sof. 2:13-15.

14. Inki Yonasi salaka ntangu Yehowa wilaka bantu ya Ninive mawa?

¹⁴ Yonasi salaka inki ntangu lufwa yina yandi tubilaka, salamaka ve na ntangu yina yandi vandaka kuvingila? Beto ke tanga nde: ‘Yonasi monaka kiese ata fioti ve mutindu Yehowa balulaka mabanza na yandi mpi Yonasi waka makasi.’ (Yon. 4:1) Nkutu, yandi sambaka Nzambi na mutindu yina vandaka kumonana bonso nde yandi vandaka kunganina Nkwa-Ngolo Yonso! Yandi monisaka nde, yo vandaka mbote kana yandi bikalaka na bwala na yandi. Yandi tubaka nde, yandi zabaka banda na luyantiku nde Yehowa ta fwa ve Ninive, nkutu yandi sadilaka diambu yina bonso kikuma yina pusaka yandi sambu na mbala ya ntete, na kutina na Tarsisi. Na nima, yandi lombaka nde yandi kufwa, mpi tubaka nde kuluta mbote nde yandi fwa na kisika ya kuvanda na luzingu.—Tanga Yonasi 4:2, 3.

15. (a) Ziku nki pusaka Yonasi na kudiyangisa mpi kuwa makasi? (b) Yehowa salaka nki sambu na profete na yandi yina vandaka kudiyangisa?

 ¹⁵ Inki vandaka kuyangisa Yonasi? Beto ke zaba ve mambu yina Yonasi vandaka kuyindula, kansi beto me zaba nde yandi samunaka na ntwala ya bantu yonso ya Ninive mpasi yina zolaka kukwisila bo. Mpi bo kwikilaka yandi. Kansi, ntangu yai ata mpasi mosi ve kwisaka. Keti yandi vandaka kuwa boma nde, bo ta seka yandi to ta binga yandi profete ya luvunu? Yo vanda mpidina to ve, yandi sepelaka ve mutindu bantu yina balulaka ntima mpi mutindu Yehowa wilaka bo mawa. Nkutu, yo ke monana nde yandi waka makasi, yantikaka kudibanza-banza sambu na yandi mosi, mpi monaka nde lukumu na yandi bebaka. Yo kele pwelele nde ata mpidina, Nzambi ya Yonasi yina ke wilaka bantu mawa, monaka mambu ya mbote na profete yai ya vandaka kudiyangisa. Na kisika ya kupesa yandi ndola sambu na kukonda luzitu na yandi, Yehowa yulaka yandi kaka ngiufula mosi ya mawete ya ke pusa na kuditadila: ‘Keti yo kele ti kikuma nde nge wa makasi?’ (Yon. 4:4) Keti Yonasi pesaka mvutu? Biblia ke tubila yo ve.

16. Na nki mitindu mabanza ya bantu ya nkaka lenda wakana ve ti ya Nzambi, mpi nki dilongi beto lenda baka na mbandu ya Yonasi?

¹⁶ Yo kele mpasi ve na kusambisa Yonasi sambu na nkadilu na yandi, kansi beto fwete vila ve nde yo ke salamaka mbala mingi nde mabanza ya bantu ya kukonda kukuka kuwakana ve ti ya Nzambi. Bankaka lenda yindula nde, yo lombaka nde Yehowa kukanga nzila sambu diambu mosi ya mpasi kusalama ve to yo lombaka nde yandi pesa muntu mosi ya mbi ndola nswalu to nkutu yo lombaka nde yandi tula nsuka na nsi-ntoto yai ya mvimba tuka ntama. Mbandu ya Yonasi ke yibusa beto nde, kana mabanza na beto ke wakana ve ti ya Yehowa Nzambi, yo ke lombaka nde beto soba mabanza na beto—kansi yandi ve.

17, 18. (a) Yonasi salaka nki na nima ya kubikisa Ninive? (b) Inki bupusi bimangu ya Yehowa ya nti mosi vandaka ti yo na Yonasi?

¹⁷ Na mawa yonso profete yai bikisaka Ninive mpi kwendaka; kansi na kisika ya kukwenda na bwala na yandi, yandi kwendaka na ndambu ya esti na kisika mosi ya kele ti bangumba. Yandi tungaka kisika mosi sambu na kuditanina mpi vandaka kuvingila—meso na yandi ke tala na ndambu ya Ninive. Ziku yandi vandaka kaka ti kivuvu nde mbaza yina ta fwa. Inki mutindu Yehowa longaka muntu yai ya ntu-ngolo na kuwila bankaka mawa?

¹⁸ Na mpimpa, Yehowa yedisaka nti mosi (lagenaria). Ntangu Yonasi telamaka na mpongi, yandi monaka nti yai ya kitoko yina matiti na yo ya nda lendaka kutanina yandi mbote mpenza kuluta kisika yina yandi tungaka. Yandi sepelaka ngolo. “Yonasi monaka kiese mingi” sambu na nti yina, ziku yandi monaka nde kubasika na yo na mutindu ya kuyituka vandaka kidimbu ya ke monisa nde Nzambi ke sakumuna yandi mpi ke ndima yandi. Kansi, Yehowa vandaka kaka ve  na mfunu ya kutanina Yonasi na mwini mpi kulembika makasi na yandi ya kukonda kikuma. Yandi vandaka mpi na mfunu ya kusimba ntima ya Yonasi. Yo yina, Nzambi salaka bimangu ya nkaka. Yandi tindaka musobi mosi sambu na kudia nti yina mpi kufwa yo. Na nima, yandi tindaka ‘mupepe ya mwini katuka na ndambu ya este’ tii ntangu Yonasi yantikaka “kubwa” ngambu sambu na mwini. Yonasi lembaka diaka nitu mpi lombaka diaka Nzambi lufwa.—Yon. 4:6-8.

19, 20. Inki mutindu Yehowa yindulaka ti Yonasi sambu na kamwa-nti yina?

¹⁹ Mbala yai diaka, Yehowa yulaka Yonasi kana yandi vandaka ti kikuma ya kuwa makasi, ntangu yai sambu kamwa-nti yina fwaka. Na kisika ya kubalula ntima, Yonasi kudinungisaka mpi tubaka nde: ‘Ya kieleka, mono kele ti kikuma ya kuwa makasi, tii na lufwa.’ Yo fwanaka ntangu yai sambu nde, Yehowa kupesa yandi dilongi.—Yon. 4:9.

²⁰ Nzambi yindulaka ti Yonasi mpi songaka Yonasi nde, yandi vandaka kuwa mawa sambu na lufwa ya kamwa-nti yina yelaka na mpimpa, nti yina yandi kunaka ve mpi yedisaka ve. Na nima, Nzambi sukisaka nde: ‘Ebuna mono, keti mono lenda wa mawa ve sambu na Ninive, bwala ya nene, yina kele ti bantu kuluta mile nkama mosi makumi zole bayina me zaba ve kusola mambu ya mbote ti  mambu ya mbi, bwala yina kele mpi na bambisi mingi?’—Yon. 4:10, 11. *

21. (a) Inki dilongi Yehowa longaka Yonasi? (b) Inki mutindu disolo ya Yonasi lenda sadisa beto na kuditadila na masonga?

²¹ Keti nge ke bakisa mudindu ya dilongi yina Yehowa pesaka Yonasi? Yonasi salaka ve ata kima mosi sambu na kutanina nti yina. Kansi, Yehowa vandaka Nto ya luzingu ya bantu ya Ninive mpi vandaka kulungisa bampusa na bo mutindu yandi ke salaka sambu na bigangwa na yandi yonso na ntoto. Inki mutindu Yonasi lendaka kupesa mbalu mingi na kamwa-nti mosi kuluta bantu 120 000, yika mpi bitwisi na bo? Keti yo vandaka ve sambu Yonasi yantikaka kudibanza kaka sambu na yandi mosi? Nkutu, yandi waka mawa sambu na nti yina kaka sambu yo natilaka yandi mosi mambote. Keti makasi na yandi sambu na Ninive katukaka ve na bangindu na yandi ya bwimi, disongidila lulendo na yandi sambu na lukumu na yandi, mpi kumonisa nde yandi vandaka ti bikuma ya mbote? Disolo ya Yonasi lenda sadisa beto na kuditadila na masonga yonso. Nani na kati na beto lenda monisa ve kikalulu ya bwimi ya mutindu yai? Beto kele na ntonda mingi kibeni na mutindu Yehowa ke longaka beto na ntima-nda yonso na kuvanda ve bantu ya bwimi kansi kuwila bankaka mawa mutindu yandi ke salaka!

22. (a) Inki mutindu malongi ya Yehowa ya me tala kuwila bankaka mawa simbaka mpenza ntima ya Yonasi? (b) Inki dilongi beto yonso fwete longuka?

²² Ngiufula kele yai: Keti Yonasi bakaka dilongi na diambu yina? Mukanda yina kele ti zina na yandi ke suka na ngiufula yina Yehowa yulaka yandi, yina kele kaka ya kukonda mvutu tii bubu yai. Bantu ya nkaka ya ke tulaka ntembe ke kudiyulaka kikuma yina Yonasi pesaka ve mvutu. Kansi na kutuba ya kieleka, mvutu kele. Mpi mvutu yango kele mukanda na yandi mosi. Banzikisa ke monisa nde, Yonasi muntu sonikaka mukanda yina kele ti zina na yandi. Ntangu yai, yindula nde Yonasi me vutuka diaka na bwala na yandi mpi ke sonika disolo yai. Beto lenda mona na mabanza mutindu mununu mosi ya mayele mpi ya kudikulumusa mingi, ke nikisa ntu ntangu yandi ke tubila bifu na yandi mosi, kukolama na yandi, mpi ntu-ngolo na yandi na kuwila ve bankaka mawa. Yo kele pwelele nde, Yonasi bakaka dilongi ya mfunu mpenza na malongi ya mayele yina Yehowa pesaka yandi. Yandi longukaka na kuwila bankaka mawa. Keti beto ta sala mutindu mosi?—Tanga Matayo 5:7.