1, 2. (a) Tubila nzietelo ya Ruti ti Noemi mpi mpasi yina bo me kutana ti yo. (b) Na nki mutindu nzietelo ya Ruti me swaswana ti ya Noemi?

RUTI ke tambula ti Noemi na nzila yina me zenga na nseke ya nene ya Moabi yina kele ti mupepe ya ngolo. Ntangu yai, bo kele kaka bo zole na kati ya nseke yina ya nene. Meka kumona na mabanza mutindu Ruti me mona nde, mpimpa ke zola kubwa mpi ke tala bokilo na yandi sambu yandi ke kudiyula kana yo kele ve ntangu ya kusosa kisika ya kulala. Yandi ke zolaka Noemi mingi mpi yandi lenda sala yonso sambu na kutanina yandi.

² Bankento yina zole me kutana ti mambu ya mpasi mpenza. Noemi kele mufwidi tuka bamvula mingi, kansi ntangu yai yandi me fwila bana na yandi zole ya babakala, Kilioni mpi Maloni. Ruti mpi kele na mawa ya ngolo sambu Maloni vandaka bakala na yandi. Yandi ti Noemi ke kwenda na mbanza Betelemi na insi ya Izraele. Ata bo ke kwenda kisika mosi, nzietelo na bo me swaswana. Noemi ke vutuka na bwala na yandi. Kansi Ruti ke kwenda kisika yina yandi me zaba ve; yandi me yambula dibuta na yandi, insi na yandi, binkulu na yandi mpi banzambi na yandi.—Tanga Ruti 1:3-6.

3. Bamvutu ya nki bangiufula ta sadisa beto na kulanda mbandu ya lukwikilu ya Ruti?

³ Inki me pusa mwana nkento yai na kusala nsoba yina ya ngolo? Na wapi Ruti ta zwa ngolo ya kuyantika luzingu ya mpa mpi kutanina Noemi? Bamvutu ya bangiufula yina ta sadisa beto na kulonguka mambu mingi yina lenda sadisa beto na kulanda mbandu ya lukwikilu ya Ruti, muntu ya Moabi. (Tala mpi lupangu “ Mukanda Mosi ya Kitoko.”) Ntete-ntete, beto tadila kima yina pusaka bankento yai zole na kutambula na nzila yai ya nda sambu na kukwenda na Betelemi.

4, 5. (a) Sambu na nki dibuta ya Noemi kwendaka kuzinga na Moabi? (b) Inki bampasi Noemi kutanaka ti yo na Moabi?

⁴ Ruti yelaka na Moabi, insi mosi ya fioti yina kele na esti ya Nzadi-mungwa ya Kufwa. Insi yango kele ti miwanda ya nene, banti fioti, mpi mabengi ya nene yina ke kabula yo. ‘Ntoto ya Moabi’ vandaka kubuta mbote, ata ntangu nzala kotaka na Izraele. Nkutu, nzala  yango kele kikuma yina salaka nde Ruti kukutana ti Maloni mpi dibuta na yandi.—Ruti 1:1.

⁵ Nzala yina kotaka na Izraele ndimisaka Elimeleki bakala ya Noemi nde, yandi fwete baka nkento na yandi mpi bana na yandi zole ya babakala mpi kukwenda kuzinga na Moabi bonso banzenza. Ntembe kele ve nde, kukwenda kuzinga kuna vandaka kumekama ya ngolo sambu na dibuta, sambu bantu ya Izraele vandaka kukwenda kusamba mbala na mbala na kisika ya santu yina Yehowa vandaka kupona. (Kul. 16:16, 17) Noemi taninaka ngolo lukwikilu na yandi. Ata mpidina, yandi waka mpasi ya mingi ntangu bakala na yandi fwaka.—Ruti 1:2, 3.

6, 7. (a) Ziku, sambu na nki Noemi kudiyangisaka ntangu bana na yandi kwelaka bankento ya Moabi? (b) Sambu na nki beto lenda sikisa Noemi na mutindu yandi sadilaka babokilo na yandi mambu?

⁶ Ntembe kele ve nde, Noemi waka diaka mpasi ya mingi ntangu bana na yandi kwelaka bankento ya Moabi. (Ruti 1:4) Yandi zabaka nde Abrahami, nkaka ya dikanda na bo, salaka bikesa sambu na kusosila mwana na yandi Izaki nkento na kati ya bantu ya dikanda na yandi yina vandaka kusambila Yehowa. (Kuy. 24:3, 4) Na nima, Nsiku ya Moize kebisaka bantu ya Izraele na kukwedisa ve bana na bo ti bankento to babakala ya banzenza, sambu banzenza yina lendaka kunata bo na lusambu ya biteki.—Kul. 7:3, 4.

⁷ Ata mpidina, Maloni mpi Kilioni kwelaka bankento ya Moabi. Ata diambu yina yangisaka Noemi to ve, yandi salaka yonso sambu na kumonisila babokilo na yandi, Ruti ti Orpa, ntima ya mbote mpi zola. Mbala ya nkaka yandi vandaka ti kivuvu nde, kilumbu mosi bo lendaka kusambila Yehowa bonso yandi. Yo vanda mpidina to ve, Ruti mpi Orpa vandaka kuzola Noemi mingi. Bangwisana yina ya mbote sadisaka bo ntangu bo kutanaka ti bampasi. Nkutu, na ntwala nde batoko yai ya bankento kubuta bana, bo kumaka mifwidi.—Ruti 1:5.

8. Ziku, nki pusaka Ruti na kukwenda pene-pene na Yehowa?

⁸ Keti dibundu ya Ruti sadisaka yandi sambu na mpasi ya mutindu yina? Ziku, yo sadisaka yandi ve. Bantu ya Moabi vandaka kusambila banzambi mingi, kansi Kemoshi vandaka nzambi ya kuluta nene na kati na bo yonso. (Kut. 21:29) Yo ke monana nde, dibundu ya bantu ya Moabi vandaka mpi kusala mambu ya mubulu mpi ya mbi yina vandaka kusalama na ntangu yina, mu mbandu kutambika bana. Ntembe kele ve nde, mambu yina Maloni to Noemi zabisaka Ruti sambu na Yehowa, Nzambi ya Izraele yina fulukaka na zola mpi mawa, sadisaka yandi na kumona luswaswanu na kati ya Yehowa ti banzambi ya Moabi. Yehowa vandaka kutwadisa bantu na yandi na zola kansi yandi vandaka ve kuniokula bo. (Tanga Kulonga 6:5.) Yo fwete vanda nde, ntangu Ruti vandaka na mpasi ya lufwa ya bakala na yandi, yandi salaka kinduku ya ngolo ti Noemi mpi yandi vandaka kuwidikila na luzolo yonso ntangu mununu yina vandaka kuzabisa yandi mambu ya Yehowa Nzambi Nkwa-Ngolo Yonso, bisalu na  yandi ya kitoko, mpi mutindu yandi ke monisilaka bantu na yandi zola mpi mawa.

9-11. (a) Noemi, Ruti, mpi Orpa bakaka nki lukanu? (b) Inki beto lenda longuka na bampasi yina kuminaka Noemi, Ruti, mpi Orpa?

⁹ Kansi Noemi vandaka na mpusa ya kuwa bansangu ya bwala na yandi. Kilumbu mosi, ziku yandi waka na muntu mosi ya mumbongo nde nzala manaka na Izraele. Yehowa tudilaka diaka bantu na yandi dikebi. Betelemi vutukilaka zina na yo, yina ke tendula nde “Nzo ya Dimpa.” Noemi bakaka lukanu ya kuvutuka na bwala na yandi.—Ruti 1:6.

¹⁰ Ruti mpi Orpa ta sala nki? (Ruti 1:7) Lufwa ya babakala na bo kumisaka bangwisana na bo ngolo ti Noemi. Yo ke monana nde, Ruti salaka kinduku ya ngolo ti Noemi sambu na ntima ya mbote ya Noemi mpi lukwikilu na yandi ya ngolo na Yehowa. Mifwidi yai tatu yantikaka kukwenda na Yuda.

¹¹ Mukanda ya Ruti ke yibusa beto nde mambu ya mpasi ke kuminaka bantu yonso, yo vanda bantu ya mbote, ya masonga mpi ya mbi. (Lo. 9:2, 11) Yo ke monisa beto mpi nde, kana beto me fwisa muntu yina beto ke zolaka, yo ta vanda mbote na kusosa lusadisu na bantu ya nkaka, mingi-mingi na bayina ke sosaka lutaninu na Yehowa, Nzambi yina Noemi vandaka kusambila.—Bing. 17:17.

12, 13. Sambu na nki Noemi zolaka nde Ruti ti Orpa kuvutuka na bwala na bo na kisika ya kukwenda ti yandi, mpi bankento yina zole tubaka inki sambu na mbala ya ntete?

¹² Ntangu mifwidi yai tatu yambulaka Moabi na kitamina ya nda, diambu mosi yantikaka kuyangisa Noemi. Yandi vandaka kuyindula batoko yai ya kele na lueka na yandi mpi zola yina bo monisilaka yandi mpi bana na yandi. Yandi vandaka kuzola ve kuyika bo mpasi ya nkaka ntangu yai. Kana bo yambula bwala na bo mpi kulanda yandi, inki yandi ta sala sambu na bo na Betelemi?

¹³ Nsuka-nsuka, Noemi zabisaka bo nde: ‘Beno vutuka, konso muntu na nzo ya mama na yandi. Yehowa Nzambi kusadisa beno mutindu beno sadisaka mono mpi babakala yina kufwaka.’ Yandi monisaka mpi nde yandi kele ti kivuvu nde Yehowa ta sakumuna bo na kuzwa babakala ya nkaka mpi luzingu ya mpa. Disolo yango ke tuba nde: “Ebuna Noemi pesaka bo beze, [mpi] bo yantikaka kudila ngolo.” Yo kele mpasi ve na kubakisa kikuma yina Ruti ti Orpa kangamaka ngolo ti nkento yai ya ntima ya mbote mpi ya kukonda bwimi. Bankento  yina zole landaka kutuba nde: ‘Ve! Beto ke zola kukwenda kaka ti nge tii na bwala na nge.’—Ruti 1:8-10.

14, 15. (a) Orpa vutukaka na nki? (b) Inki mutindu Noemi mekaka kundimisa Ruti na kuyambula yandi?

¹⁴ Kansi, Noemi ndimaka mbala mosi ve. Yandi zabisaka bo pwelele nde yandi lendaka sadisa bo ve na Izraele, sambu yandi kele diaka ve ti bakala yina lenda lungisa bampusa na yandi, to bana-babakala yina lenda kwela bo mpi yandi kele ve ata ti kivuvu mosi. Yandi zabisaka bo nde, kukonda makuki ya kusadisa bo vandaka kupesa yandi mpasi mingi. Orpa bakisaka mpenza mambu yina Noemi vandaka kutuba. Yandi yambulaka dibuta na yandi na Moabi, mama na yandi mpi nzo ya kuzingila. Yo ke monana nde, yandi sepelaka na kubikala na Moabi. Yo yina ti mawa ya ngolo, yandi pesaka Noemi beze mpi vutukaka.—Ruti 1:11-14.

¹⁵ Kansi Ruti salaka nki? Mambu yina Noemi tubaka vandaka mpi kutadila yandi. Biblia ke tuba nde: ‘Kansi Ruti zolaka ve kuyambula bokilo na yandi.’ Ziku, ntangu Noemi vutukilaka kutambula yandi yitukaka ntangu yandi monaka nde Ruti ke landa yandi na nima. Noemi tubaka nde: ‘Tala, mbanda na nge yina kele mpi mufwidi me vutuka na bwala na yandi, kisika kele dikanda na yandi ti banzambi na yandi; nge mpi kwenda nzila mosi ti yandi.’ (Ruti 1:15) Bangogo ya Noemi ke monisa diambu mosi ya mfunu na batangi. Orpa me vutuka kaka ve na dikanda na yandi kansi mpi na ‘banzambi na yandi.’ Orpa vandaka na kiese ya kubikala nsambidi ya Kemoshi mpi ya banzambi ya nkaka ya luvunu. Keti Ruti mpi kudiwaka mpidina?

16-18. (a) Inki mutindu Ruti monisaka zola ya kwikama? (b) Inki beto lenda longuka na Ruti na yina me tala zola ya kwikama? (Tala mpi bifwanisu ya bankento yina zole.)

¹⁶ Ntangu bo bikalaka kaka bo zole ti Noemi na nzila yina, Ruti zabaka pwelele lukanu yina yandi bakaka. Yandi vandaka kuzola  Noemi mpi Nzambi yina Noemi vandaka kusadila. Yo yina, Ruti tubaka nde: ‘Kupusa mono ve na ngolo na kuyambula nge, kukangisa mono ve nzila na kukwenda ti nge. Kisika ya nge ta kwenda, mono mpi ta kwenda; kisika ya nge ta lala, mono mpi ta lala. Bantu na nge ta vanda bantu na mono mpi Nzambi na nge ta vanda Nzambi na mono. Kisika ya nge ta fwa, mono mpi ta fwa; ko kuna bo ta zika mono. Bika nde Yehowa Nzambi kusadila mono mutindu yina mpi kuyika yo, katula kaka lufwa lenda kabula mono ti nge.’—Ruti 1:16, 17.

¹⁷ Bangogo ya Ruti vandaka mfunu mpenza na mpila nde, ata yandi me fwaka bantu me vilaka yo ve kiteso ya bamvula 3000 me luta. Bangogo yango ke monisa kikalulu mosi ya kitoko, zola ya kwikama. Zola yina Ruti vandaka ti yo sambu na Noemi vandaka ngolo mpi ya kwikama na mpila nde, yandi lendaka kukwenda ti Noemi konso kisika yina yandi zolaka. Kaka lufwa lendaka kukabula bo. Bantu ya Noemi zolaka kukuma bantu na yandi, sambu Ruti ndimaka kuyambula mambu yonso ya Moabi, ata nkutu banzambi ya Moabi. Na kuswaswana ti Orpa, Ruti tubaka na ntima ya mvimba nde yandi ke zola nde Yehowa, Nzambi ya Noemi kuvanda mpi Nzambi na yandi. *

¹⁸ Yo yina, bo landaka kutambula kaka bo zole na nzila yina ya nda sambu na kukwenda na Betelemi. Bantu ya nkaka ke tubaka nde, mbala ya nkaka nzietelo yina bakaka mposo ya mvimba. Ata mpidina, sambu bo vandaka kaka bo zole bo vandaka kupesana kikesa na bampasi na bo.

19. Sambu na nge, nki mutindu beto lenda monisa zola ya kwikama ya Ruti na dibuta, na banduku, mpi na dibundu?

¹⁹ Bubu yai, bantu mingi ke kutana ti bampasi na nsi-ntoto yai. Na bilumbu na beto yina Biblia ke binga “bantangu ya mpasi mpi ya nku,” beto yonso ke kutana ti bampasi ya mutindu na mutindu. (2 Tim. 3:1) Mpidina, kikalulu yina Ruti monisaka kele mfunu mingi kuluta. Zola ya kwikama, disongidila zola yina ke kangamaka na muntu yina nge me zola mpi ke buyaka kuyambula yandi—ke pusaka muntu na kusala mambu ya mbote na nsi-ntoto yai ya mbi. Beto fwete monisa yo na makwela, na bantu ya dibuta, na banduku, mpi na dibundu ya Bukristu. (Tanga 1 Yoane 4:7, 8, 20.) Kana beto ke monisa zola ya mutindu yina, beto ta landa mbandu ya mbote ya Ruti.

20-22. (a) Luzingu ya Noemi na Moabi vandaka ya nki mutindu? (b) Noemi vandaka ti nki dibanza ya kifu sambu na bampasi na yandi? (Tala mpi Yakobo 1:13.)

²⁰ Ya kieleka, kutuba nde nge kele ti zola ya kwikama me swaswana ti kumonisa yo na bisalu. Ruti vandaka ti dibaku ya kumonisa zola na yandi ya kwikama na Noemi kaka ve kansi mpi na Yehowa, Nzambi yina yandi ponaka na kukuma Nzambi na yandi.

 ²¹ Nsuka-nsuka bankento yai zole kumaka na Betelemi, bwala yina kele na kitamina ya bakilometre kumi na sudi ya Yeruzalemi. Yo ke monana nde, Noemi mpi dibuta na yandi zabanaka na mbanza yai ya fioti, sambu bwala ya mvimba me nikana ntangu bo me wa nde Noemi me vutuka. Bankento ya mbanza yina ke tala yandi mpi ke tuba nde: “Ya kieleka, yai Noemi?” Ntembe kele ve nde, luzingu ya Noemi na Moabi sobaka yandi na mambu mingi, sambu ilungi mpi kulwata na yandi ke monisa nde yandi niokwamaka na nsungi ya bamvula mingi.—Ruti 1:19.

²² Noemi me zabisa dibuta na yandi mpi banduku na yandi ya ntama mutindu luzingu na yandi kumaka mpasi. Nkutu, yandi ke mona nde zina na yandi Noemi yina ke tendula “Kiese na Mono” fwete kuma Mara yina ke tendula “Ndudi.” Yo kele mawa mpenza sambu na Noemi! Kaka bonso Yobi yina zingaka na ntwala na yandi, Noemi yindulaka nde Yehowa Nzambi vandaka na kisina ya bampasi na yandi.—Ruti 1:20, 21; Yobi 2:10; 13:24-26.

23. Ruti yantikaka kuyindula nki, mpi Nsiku ya Moize vandaka ti nki ngidika sambu na bansukami? (Tala mpi noti na nsi ya lutiti.)

²³ Ntangu bankento yai zole kumaka kuzinga na Betelemi, Ruti yantikaka kuyindula na mutindu yandi lendaka kulungisa bampusa na yandi mosi mpi ya Noemi. Yandi waka nde, Nsiku yina Yehowa pesaka bantu ya Izraele vandaka ti ngidika mosi ya zola sambu na bansukami. Bo vandaka ti nswa ya kukwenda na bilanga na nsungi ya kukatula mbuma mpi kulanda na nima bansadi-bilanga yina ke katula bambuma sambu na kulokuta mbuma yina vandaka kubikala mpi yina vandaka kubuta na nsuka ya bilanga. *—Levi 19:9, 10; Kul. 24:19-21.

24, 25. Ruti salaka nki ntangu yandi zwaka dibaku ya kulokuta bambuma na kilanga ya Bozi, mpi kisalu yango vandaka ya nki mutindu?

²⁴ Yo vandaka nsungi ya kukatula bambuma ya orze, ziku na ngonda ya Aprili na kutadila kalandrie ya bilumbu yai, mpi Ruti kwendaka na bilanga sambu na kuzaba kana nani ta pesa yandi nswa ya kulokuta bambuma. Yandi kumaka na kilanga ya muntu mosi yina zina na yandi Bozi; muntu yango vandaka mvwama mpi mpangi ya Elimeleki, bakala ya Noemi. Ata Nsiku  vandaka kupesa yandi nswa ya kulokuta bambuma, Ruti kudimonaka ve nde yandi vandaka ti nswa yina; yo yina yandi lombaka nswa na bakala yina vandaka mfumu ya bansadi-bilanga. Bakala yina pesaka yandi nswa, mpi kukonda kusukinina Ruti yantikaka kusala kisalu.—Ruti 1:22–2:3, 7.

²⁵ Meka kumona na mabanza mutindu Ruti ke landa na nima bansadi-bilanga yina ke katula mbuma. Ntangu bo ke zenga orze na bambele na bo, Ruti ke nieka sambu na kulokuta bambuma yina bo ke bwisa na ntoto to yina bo ke yambula na banti. Yandi ke vukisa yo, ke kanga yo na mabuki mpi ke nata yo kisika yina yandi lenda tuta yo sambu na kubaka orze. Kisalu yango vandaka kusalama malembe-malembe, yo vandaka kulembisa mpi yo vandaka kukuma mpasi mingi kana mwini me basika. Ata mpidina, Ruti ke landa kusala mpi yandi ke pema kaka sambu na kukatula mutoki to kukwenda kudia na kati ya nzo, mwa kisasa yina bo yidikaka sambu nde bansadi kutina mwini.

26, 27. Bozi vandaka muntu ya nki mutindu, mpi nki mutindu yandi sadilaka Ruti mambu?

²⁶ Mbala ya nkaka, Ruti yindulaka ve nde bo lendaka kumona yandi, kansi muntu mosi monaka yandi. Bozi monaka yandi mpi yulaka kapita ya bilanga kana yandi kele nani. Sambu Bozi vandaka muntu ya lukwikilu ya ngolo, yandi pesaka bansadi na yandi mbote—ziku bankaka na kati na bo vandaka kusala konso kilumbu mpi bankaka vandaka banzenza. Yandi vandaka kupesa bo mbote na bangogo yai: ‘Yehowa kuvanda na beno.’ Mpi bo vandaka kuvutudila yandi mutindu mosi. Mbuta-muntu yai ya vandaka kuzola Yehowa monisilaka Ruti dikebi mutindu tata ke tudilaka mwana na yandi dikebi.—Ruti 2:4-7.

²⁷ Bozi bingaka Ruti mwana na yandi, mpi yandi longisilaka Ruti  na kukwisaka ntangu yonso na kilanga na yandi sambu na kulokuta bambuma mpi kubikala pene-pene ya bana-bankento ya nzo na yandi sambu bansadi ya nkaka ya babakala kuyangisa yandi ve. Yandi vandaka kuzikisa nde Ruti kukonda ve kima ya kudia na midi. (Tanga Ruti 2:8, 9, 14.) Nkutu, kuluta mambu yonso, Bozi vandaka kusikisa Ruti mpi kusiamisa yandi. Inki mutindu?

28, 29. (a) Inki nkadilu Ruti monisaka? (b) Bonso Ruti, nki mutindu nge mpi lenda sosa lutaninu na Yehowa?

²⁸ Ntangu Ruti me yula Bozi kikuma yina yandi monisilaka yandi ntima ya mbote ata yandi vandaka nzenza, Bozi vutulaka nde yandi waka mambu yonso yina Ruti salaka sambu na bokilo na yandi Noemi. Yo fwete vanda nde, Noemi kumisaka Ruti na bankento ya Betelemi mpi Bozi waka nsangu ya mambu yina. Bozi zabaka mpi nde, Ruti kumaka kusambila Yehowa, sambu Bozi ke tuba nde: ‘Bika nde Yehowa, Nzambi ya Israele, kupesa nge mambote mutindu nge salaka; yandi pesa nge matabisi ya mbote sambu nge me kwisa kutina na yandi.’—Ruti 2:12.

²⁹ Yo fwete vanda nde, bangogo yai pesaka Ruti kikesa mpenza! Ya kieleka, yandi bakaka lukanu ya kutina na nsi ya mapapu ya Yehowa Nzambi, kaka mutindu mwana ya ndeke ke kuditaninaka na nsi ya mapapu ya mama na yandi. Ruti tondaka Bozi na mutindu yandi zabisaka yandi bangogo yina ya kikesa. Ebuna, Ruti landaka kusala tii na nkokila.—Ruti 2:13, 17.

30, 31. Inki beto lenda longuka na Ruti na yina me tala kusala kisalu, kumonisa ntonda mpi zola ya kwikama?

³⁰ Lukwikilu yina Ruti monisaka na bisalu kele mbandu ya mbote sambu na beto yonso, yina ke nwana bubu yai ti bampasi ya mbongo. Yandi yindulaka ve nde bantu ya nkaka fwete sadila yandi mambu yonso sambu yandi vandaka mufwidi, kansi yandi vandaka kumonisa ntonda na bima yonso yina bo vandaka kupesa yandi. Yandi waka ve nsoni na kusala kisalu ya ngolo mpi ya ntangu ya nda sambu na kulungisa bampusa ya Noemi, yina yandi vandaka kuzola mingi, ata kisalu yina vandaka ya kinsukami. Yandi ndimaka mpi sadilaka na ntonda yonso ndongisila ya mayele yina Bozi pesaka yandi ya kusala na lutaninu mpi kumosi ti bantu ya mbote. Diambu ya kuluta mfunu, yandi vilaka ve ata fioti kisina ya lutaninu na yandi ya kieleka, Yehowa Nzambi, Tata na yandi yina vandaka kutanina yandi.

³¹ Kana beto ke monisa zola ya kwikama bonso Ruti, mpi ke landa mbandu na yandi ya kudikulumusa, ya kuvanda kikesa na kisalu, mpi kumonisa ntonda, lukwikilu na beto ta vanda mbandu ya mbote sambu na bankaka. Kansi, nki mutindu Yehowa lungisaka bampusa ya Ruti mpi ya Noemi? Beto ta tubila yo na kapu yina ke landa.