Iri ti Nzapa so na yanga ti Hébreu a sû na agere-mbeti osio (יהוה) asigi nduru na 7000 na yâ ti mbage ti Mbeti ti Nzapa so a sû ândö na Hébreu. Na yâ ti bible so, a kiri peko ti agere-mbeti osio so na iri “Jéhovah.” Iri ni so la asigi fani mingi na yâ ti Bible ahon tanga ti airi kue so asigi na yâ ti Bible. Atâa so azo so asû Bible giriri na gbe ti yingo ti Nzapa asara kua na gbâ ti atitre nga na atënë so afa aye na ndö ti lo tongana “Nzapa so ngangu ti lo ahon angangu kue,” “Nzapa so ayeke na nduzu na ndö ti aye kue” nga na tënë “Seigneur,” gï agere-mbeti osio ti Hébreu so la ala sara kua na ni tongana tâ iri ti lo.

Jéhovah Nzapa lo wani la apusu azo so asû Bible ti sara kua na iri ti lo. Na tapande, lo pusu prophète Joël ti tene: “A yeke sö ande zo kue so adi iri ti Jéhovah.” (Joël 2:32). Nzapa apusu nga mbeni zo ti sungo Psaume ti tene: “Zia si azo ahinga so, mo so iri ti mo ayeke Jéhovah, Mo oko la Mo yeke na nduzu na ndö ti aye kue, même na ndö ti sese kue.” (Psaume 83:18). Ti tâ tënë ni, iri ti Nzapa asigi fani 700 tongaso gï na yâ ti mbeti ti Psaume oko so ayeke mbeti ti asuma-tene so a sû ni ti tene azo ti Nzapa ahe ni nga ala tene peko ni. Tongaso, ngbanga ti nyen iri ti Nzapa ayeke dä pëpe na yâ ti abible mingi? Ngbanga ti nyen Mbeti ti Nzapa ti fini dunia asara kua na iri “Jéhovah”, me pëpe Yahweh? Nga nda ti iri ti Nzapa, Jéhovah, aye ti tene nyen?

Ngbanga ti nyen na yâ ti abible mingi iri ti Nzapa ayeke dä ape ? Araison ni ayeke nde nde. Ambeni zo apensé so Nzapa so ngangu ti lo ahon angangu kue ayeke pëpe na bezoin ti mbeni iri oko ti tene a hinga na lo. Ti ambeni, na bango ni, ngobo so aJuif awara ti kpe ti sara kua na iri ti Nzapa asara ngangu na ndö ti ala; peut-être ala sara mbeto ti buba iri ni so. Ti ambeni nga nde, ala pensé so teti so zo oko ahinga pëpe mbilimbili lege so a yeke di na iri ti Nzapa ândö, ahon tënë a sara kua gï na atitre tongana “Seigneur” wala “Nzapa.” Me atënë ni so agbu ngu pëpe ndali ti araison so ge:

•   Ti ala so atene Nzapa so ngangu ti lo ahon angangu kue ayeke pëpe na bezoin ti mbeni iri oko, ala kanga lê na ndö ti mbeni tâ tënë: na yâ ti angbene copie ti Mbeti ti Nzapa, so na popo ni ati so a sû ni kozo ti Christ si a bata ni juska laso, a yeke wara iri ti Nzapa wani dä. Tongana ti so e tene fade awe, Nzapa ahunda ti tene a sû iri ti lo na yâ ti Mbeti ti lo, na wungo ni kue asi 7 000 tongaso. A yeke polele so Nzapa aye ti tene e hinga iri ti lo nga e sara kua na ni.

• Azo ti kiringo peko ti Bible so azi iri ti Nzapa na yâ ti Bible ndali ti so ngobo ti aJuif ake ti yeda na mbeni kpengba ye. Atâa so ambeni scribe so ayeke aJuif ake ti di iri ti Nzapa, ala zi ni pëpe na yâ ti acopie ti Bible so ala sara. Na yâ ti angbene rouleau so a wara ni na Qoumrân, nduru na Mer Morte, a yeke wara iri ti Nzapa dä na aplace mingi. So ambeni zo so akiri peko ti Bible azia na place ti iri ni titre “SEIGNEUR” so ala sû agere-mbeti ni kota, a fa kamême so ala hinga so iri ti Nzapa la ayeke fade na aplace ni so na yâ ti akozo mbeti ti Nzapa so a sara ni na gbe ti yingo ti Nzapa. Me ambeni hundango ndo angbâ: Ngbanga ti nyen ala mû liberté ti zia ambeni titre na place ti iri ti Nzapa wala ti zi iri ni so na yâ ti abible ti ala atâa so ala hinga atene iri ni so ayeke lani saki mingi na yâ ti Bible? Zo wa la amû lege na ala ti sara mara ti achangement ni so? Gï ala wani la alingbi ti kiri tënë na ni.

• Azo so atene a lingbi a sara kua na iri ti Nzapa pëpe ndali ti so a hinga pëpe mbilimbili lege ti dingo iri ni so, gï oko ala so ayeke di iri Jésus me ala yeke na kpale ape. Ye oko, fason so akozo disciple ti Jésus ayeke di na iri ti lo ayeke nde na ti so mingi ti aChrétien ayeke di na ni laso. A-Chrétien so ayeke lani aJuif ayeke di peut-être iri Jésus atene Yéshoua. Nga a yeke di titre “Christ” a tene Mashiah, wala “Messie.” A-Chrétien so ayeke tene Grec airi lo Iêsous Khristos, nga aChrétien so ayeke tene Latin airi lo Iesus Christus. Na gbe ti yingo ti Nzapa, a yeke fason ti dingo iri ti Jésus na yanga ti Grec la a zia ni na yâ ti Bible. Ye so afa so akozo Chrétien abâ so a yeke na lege ni ti sara kua na fason so mingi ni azo ayeke di na airi ti zo na yanga ti kodro ti ala. Legeoko nga, Komite so abâ lege ti kiringo peko ti Mbeti ti Nzapa ti fini dunia abâ so a yeke na lege ni ti sara kua na iri “Jéhovah,” atâa so a yeke pëpe mbilimbili fason so a yeke di na iri ti Nzapa na yanga ti Hébreu ti giriri.

Ngbanga ti nyen Mbeti ti Nzapa ti fini dunia asara kua na iri “Jéhovah”, me pëpe Yahweh? Na Sango, a kiri peko ti agere-mbeti osio (יהוה) ti iri ti Nzapa na Hébreu na lege ti agere-mbeti YHWH. Tongana ti so a yeke sû na atënë kue na Hébreu ti giriri, na yâ ti agere-mbeti osio so, a yeke wara pëpe na popo ni avoyelle (agere-mbeti tongana a, e, i, o, u). Na ngoi so azo ayeke tene lani Hébreu ti giriri lâ oko oko, tongana azo ayeke diko mbeti na Hébreu, ala wani ayeke yôro na popo ti atënë ni avoyelle so a hunda ti zia dä.

 Ngu saki oko tongaso na peko ti so a hunzi ti sû mbage ti Mbeti ti Nzapa so a sû ândö na Hébreu, awandara so ayeke aJuif asigi na ambeni kete ye, wala anzoroko, so amû lege na zo ti hinga avoyelle wa ti yôro na popo ti agere-mbeti ti Hébreu na ngoi so zo ayeke diko mbeti. Me ti si na ngoi ni so, aJuif mingi amaï awe mbeni bibe so atene a yeke na lege ni ape ti di iri ti Nzapa na kota go. Tongaso, ala sara kua na ambeni tënë nde na place ti iri ti lo. Ni la, na bango ni, na ngoi so ala sara copie ti agere-mbeti osio so ayeke iri ti Nzapa, ala mû avoyelle so ala yôro ni fade na yâ ti atënë so ala zia na place ti iri ti Nzapa, ala zia ni fadeso na yâ ti agere-mbeti osio so ayeke iri ti Nzapa. Tongaso, amanuscrit so na yâ ni a yeke wara avoyelle ni so amû maboko pëpe na zo ti hinga tongana nyen la a yeke di iri ti Nzapa ândö na Hébreu. Ambeni zo apensé so a yeke di lani iri ni so “Yahweh,” me ambeni afa ti ala ambeni tënë nde. Na yâ ti mbeni rouleau ti Mer Morte, a yeke wara mbeni mbage ti mbeti ti Lévitique na Grec so na yâ ni a kiri peko ti iri ti Nzapa na tënë Iaô. Azo ti sungo mbeti ti giriri so ayeke aGrec afa nga ti ala ambeni fason ti dingo iri ni, na tapande Iaê, Iabé, nga Iaoué. Ye oko, mbeni raison ayeke dä pëpe ti luti nganganga na ndö ti mbeni mbilimbili lege ti dingo iri ni. E hinga pëpe tongana nyen la awakua ti Nzapa ti giriri ayeke di iri so na Hébreu (Genèse 13:4; Exode 3:15). Ye so e hinga ayeke so fani mingi Nzapa ayeke sara kua na iri ti lo na ngoi so lo yeke sara tënë na azo ti lo, azo ni ayeke iri lo na iri ti lo nga ala yeke sara kua na iri ni so na ngoi so ala yeke sara lisoro na amba ti ala.—Exode 6:2; 1 aGbia 8:23; Psaume 99:9.

Ngbanga ti nyen bible so asara kua na iri “Jéhovah”, me pëpe Yahweh? Ngbanga ti so a yeke iri so la a sara kua na ni aninga awe na ayanga ti kodro mingi.

Ti kozoni so a sara kua na iri ti Nzapa na yâ ti mbeni bible na Anglais ayeke na ngu 1530 na yâ ti Pentateuque, so William Tyndale akiri peko ni. Lo sara kua na iri “Iehouah.” Na ngu 1535, Pierre Robert Olivétan akiri peko ti Bible na Français. Na yâ ni lo sara kua na iri “Iehouah” fani mingi. Tongana ngoi ayeke hon, lege so a sû na iri ni achangé yeke yeke  ti lingbi na achangement so abâ gigi na yanga ti Français. Ni la, na ngu 1824, fani mingi Bible de Genoude akiri peko ti agere-mbeti osio so ayeke iri ti Nzapa na iri “Jéhovah.” Nga na ngu 1894-1904, na yâ ti Bible de Crampon na mbage so alondo na Genèse ti si na Malachie, a yeke wara iri “Jéhovah” na yâ ni kue.

Na ngu 1911, Joseph Bryant Rotherham, mbeni wandara ti Bible so azo ane lo mingi, afa na yâ ti mbeni mbeti ti lo (Studies in the Psalms) ndani so lo sara kua na iri “Jéhovah” me “Yahweh” pëpe. Lo tene so lo ye ti sara kua na “iri so azo mingi so ayeke diko Bible ahinga ni (nga ayeda na ni kue).” Na ngu 1930, Pakara Kirkpatrick so ayeke mbeni wandara atene nga mara ti tënë ni so na ndö ti sarango kua na iri “Jéhovah.” Lo tene: “Awandara so ayeke manda ye na ndö ti fason ti sungo ayanga ti kodro ti laso atene so a doit ti diko iri ni Yahveh wala Yahaveh; me iri JÉHOVAH la agbu sese nzoni na Anglais, nga kota ye ni ayeke pëpe mbilimbili lege so a yeke di na iri ni, me ti hinga so a yeke iri ti zo. A yeke pëpe gï mbeni senge titre so a yeke iri na zo tongana ‘Seigneur.’”

Nda ti iri “Jéhovah” aye ti tene nyen? Iri “Jéhovah” alondo na mbeni tënë ti Hébreu so ndani aye ti tene “ti ga mbeni ye,” nga awandara mingi abâ so tënë ti Hébreu ni so ayeke na yâ ti iri “Jéhovah.” Tongaso, Komite so abâ lege ti kiringo peko ti Mbeti ti Nzapa ti fini dunia abâ so nda ti iri ti Nzapa aye ti tene “Lo so asara si ye aga mbeni ye wala ye abâ gigi.” Bango ndo ti awandara na ndö ni ayeke nde nde, tongaso e lingbi pëpe ti luti nganganga na ndö ti nda ti iri ni so e fa ni ge so. Me nda ti iri so ague oko na kusala ti Jéhovah tongana Lo so acréé aye kue nga Lo so asara si aye so lo leke na bê ti lo ti sara aga tâ tënë. Lo sara gï pëpe si dunia, a-ange nga na azo abâ gigi, me nga, tongana ngoi ayeke hon, lo ngbâ ti sara si ye so bê ti lo aye nga na ye so lo leke na bê ti lo ti sara aga tâ tënë.

Ni la, nda ti iri ti Jéhovah angbâ gï pëpe na ndö ti tënë so ayeke na Exode 3:14 so atene: “Fade mbi ga ye so mbi ye ti ga.” Tongana e luti gï na ndö ti atënë ti yâ ti versê so, a fa aye kue pëpe na ndö ti nda ti iri ti Nzapa. Me a fa gï mbeni mbage ti sarango ye ti Nzapa: a fa so na yâ ti aye nde nde so ayeke si, Nzapa ayeke ga ye kue so a hunda ti tene lo ga, ti sara si ye so lo leke na bê ti lo ti sara asi biani. Atâa so pensé so ayeke nga na yâ ti nda ti iri “Jéhovah,” nda ti iri ni angbâ gï pëpe na ndö ti ye so lo wani lo soro ti ga. A ndu nga aye so lo yeke sara na aye so lo créé ti tene ye so lo leke na bê ti lo ti sara aga tâ tënë.