1, 2. a) ¿Ima ruwaypin Rut llank’an? b) ¿Imakuna rikusqanmi Rutpa sonqonta kusirichin?

RUTMI cebada ichhusqanpa qayllanpi qonqorisqa kashan. Tutayamushanñan chaymi llank’aqkunapas Belén llaqtaman kutimpushanku, chay llaqtaqa huch’uyllan huk orqo patapitaq kashan. Sayk’usqachá Rutqa tarikun ch’isiyaq llank’asqanmanta. Ichaqa manan tukunraqchu ruwayta. Kunantaq cebada q’asuyta qallarin. Sayk’usqaña tarikun chaypas allin p’unchaymi paypaqqa karqan.

² ¿Aswan allinchu imapas kashan kay sipas viudapaq? Ñawpa capitulopi rikusqanchis hina Rutqa decidikurqanmi Noemí suegranwan qhepakunanpaq hinaspataq prometerqan mana hayk’aq saqenanpaq, Diosninpas Diosnin kananpaq. Rutqa Moab llaqtamantan karqan, iskaynin viudakunapas chay llaqtamantan Belenman chayamurqanku, Rutqa rikunmi Israel llaqtaman Jehová Diospa kamachikuykuna qosqanqa wakchakunata mana pisichasqanta, huk llaqtamantaña kanku chaypas. Chay llaqtapiqa Diospa qosqan Kamachikuykunaman hinan kawsanku, payqa reparanmi chay llaqtapi wakin runakunaqa Dios sonqo kasqankupi sumaq sonqo kasqankupi sut’ita reparachikusqankuta, chaykunan llakisqa sonqonta kusirichin.

3, 4. a) ¿Imaynatan Booz kallpacharqan Rut-ta? b) ¿Imaynatan Rutpa ruwasqan yanapawasunman qolqewan pisichikuqtinchis?

³ Israelmanta qhapaq runa Boozqa chhayna sumaq sonqo runan, kunan p’unchaymi Rutqa paypa chakranpi qhellakamurqan. Kurak runa Boozqa ususinta hinan qhawarin, sumaq simikunawanmi kallpacharqan suegranta cuidasqanmanta, Jehová Diospa yanapaynin maskhasqanmantapas, chayta yuyarispan Rutqa anchata kusikun (leey Rut 2:11-14).

⁴ Chaywanpas Rutqa llakikunchá qhepaman imayna kananmanta. Payqa huk lado nacionmanta wakchan, mana wawayoq viuda, ¿imawanmi hamuq watakunapi kawsanqa, imaynatan  Noemitapas uywanqa? ¿Qhellapakuspallachu kawsanqa? ¿Pin payta uywanqa payayapuqtin? Chaykunata qhawarispachá Rutqa llakikurqan. Kunanpas askha runakunan Rut hina llakikunku qolqeq mana kasqanwan. Rut-taqa iñiyninmi yanaparqan mana pisipananpaq, chayta yachasqanchismi ñoqanchistapas yanapawasun pay hina kanapaq.

5, 6. a) ¿Imaynan Rut kamurqan Boozpa chakranpi chayllaraq llank’amuspa? b) ¿Imaynatan Noemí Rut-ta chaskin?

⁵ Cebada p’anayta tukuspa huñuqtinmi huk arroba hina kashan, chayta apananpaqqa yaqapaschá huk q’epirinapi khipuspa uman pataman churakun. Tutayamushaqtinñataq Belén llaqtaman puririyta qallarin (Rut 2:17, Edición 1988).

⁶ Noemiqa anchatan kusikun qhachunin chayamuqtin, yaqapaschá admirasqaraq qhepakun llasa cebada q’epintin chayamuqtin. Hinaspapas Rutqa apamullantaqmi llank’aqninkunaman Boozpa qosqan mikhuna puchusqanta, chaytan iskayninku puñunankupaq mikhunku. Hinan Noemí tapun: “¿Maypitaq kunan qhellamurqanki? ¿Maypitaq llank’amurqanki? Dios saminchapuchun sumaq qhawariqniyki runata”, nispa (Rut 2:19). Llapa apamusqanta rikuspan Noemiqa repararqan huk runa Rut-ta munakamushasqanta chhaynapi sumaqta tratamusqanta.

7, 8. a) ¿Piqpa yanapayninta hinan qhawarirqan Noemí Boozpa ruwasqankunata, imaraykun chhaynata yuyaykurqan? b) ¿Imaynatan Rut rikuchishallan suegranta tukuy sonqowan munakusqanta?

⁷ Iskayninkun rimanku hinan Rutqa Noemiman willan Booz allinta tratamusqanmanta. Kusikuymantan Noemiqa nin: “Boozqa Señor Diospa saminchasqan kachun. Diosqa may khuyapayakuqmi wañuqkunapaqpas kawsaqkunapaqpas”, nispa (Rut 2:20). Noemipaqqa Boozpa allin ruwasqankunaqa Diosmantan hamurqan. ¿Imaraykun chhaynata yuyaykurqan? Diosmi serviqninkunataqa kallpachan allin runa qoykukuq kanankupaq. Hinaspapas prometenmi chayta ruwaqtinkuqa Dios kutichipunanta (leey Proverbios 19:17). *

 ⁸ Noemiqa Rut-tan yuyaychan Boozpa nisqanta kasukunanpaq, paymi nirqan warmi kamachinkunaq ladonpi qhellakunanpaq, chhaynapi huk llank’aqkuna mana turiyanankupaq. Rutqa chaytan ruwarqan, Bibliaq nisqan hina ‘suegranwanmi tiyasharqan’, chaymi huktawan rikuchin Rutqa sonqomanta munakuq kasqanta (Rut 2:22, 23). Ñoqanchisri, ¿makillachu kashanchis familianchista necesitasqan ratopi yanapanapaq? Diosqa qhawashanmi chhayna munakuywan yanapasqanchista mana saqeq kasqanchistapas.

9. ¿Imatan familiamanta yachachiwanchis Rutpa Noemipa kawsasqan?

⁹ ¿Huk familiachu karqanku Rutwan Noemiwan? Wakinqa ninkun “huk familia kananpaqqa kananmi tayta-mama, wawakuna, abuelokunapas” nispa. Ichaqa Rutwan Noemiwanqa sumaqtan kawsarqanku, rikuchirqankun munakuq, sumaq sonqo, khuyapayakuq kasqankuta, Jehová Diosta serviq familiakunapas chaytan rikuchinkuman mana wawayoqña kanku otaq wakinninkuña mana kapunkuñachu chaypas. ¿Chaninpaqchu qhawarinchis familianchista? Jesusqa nillarqantaqmi mana familiayoq kaqkunapas iñiq t’aqapi tarinankuta (Mar. 10:29, 30).

10. ¿Imapin Noemí yanapayta munan Rut-ta?

¹⁰ Boozpa chakranpin Rutqa qhellashallan abril killapi cebada hoqariy tiempomantapacha junio killapi trigo hoqariy tiempokama. P’unchaykunaq pasasqanman hinachá Noemiqa yuyaykushallan imaynata qhachuninta yanapayta. Moab llaqtamanta manaraq lloqsimushaspaqa Noemiqa nirqanmi Rut qosayoq kananpaq manapuni yanapay atinanpi (Rut 1:11-13). Kunanqa manan chhaynatañachu yuyaykun. Rut-tan nin: “Ususíy, ¿manachu casarachipuykiman allin kanaykipaq?”, nispa (Rut 3:1). Chay tiempopiqa tayta-mamakunan wawankupaq maskhapuqku piwan casarakunanpaq. Rutqa ususin hinan karqan, chaymi Noemiqa huk qosata maskhapuyta munarqan Rut ‘allin kananpaq’, chhaynapi allin cuidasqa kawsananpaq. ¿Imatan chaypaq Noemí ruwanman?

11, 12. a) ¿Ima kamachikuymantan Noemí rimasharqan Boozqa ‘yanapawaqninchismi’ nisqanwan? b) ¿Imatan Rut ruwarqan suegranpa nisqanta uyarispa?

 ¹¹ Boozpa sutinta Rut rimaqtinmi Noemiqa nin: “Boozqa qaylla parientenchismi, paypa ruwananqa tukuy imapi yanapawananchismi”, nispa (Rut 2:20). Chaywanqa nisharqanmi Israel runakunapaq Diospa huk kamachikuy qosqanmanta, chay kamachikuymi karqan wakcha kasqanrayku otaq qhari wañupusqanrayku sasachakuypi tarikuq familiakunapaq. Manaraq wawayoq kashaspa huk warmi viuda kapuqtinqa aswan llakikuymi paypaq kaq, mana miraynin kasqanraykun familianqa chinkapunman. Ichaqa Diospa kamachikuyninman hinan viudaqa churiyoq kananpaq cuñadonwan casarakuyta atirqan, chhaynapin qosanpa miraynin mana chinkaqchu, familianpa herenciantapas paymi chaskiq (Deut. 25:5-7). *

¹² Hinan Noemiqa Rut-ta yuyaychan imatachus ruwananta. Imaynataraqchá Rutqa admirakun suegranpa nisqanta uyarispa. Rutqa manaraqmi allintaraqchu yachan Diospa kamachikuyninkunamanta, Israel runakunaq wakin ruwasqankutaqa hukniraypaqmi qhawarin. Ichaqa Noemitaqa respetanmi chaymi makilla uyarin nisqanta. Noemipa nisqantaqa  yaqapaschá qhawarin p’enqakunapaq hinata otaq pisichasqa qhepanapaq hinata. Ichaqa Rutqa kasukunmi, hinan nin: “Tukuy niwasqaykitan ruwasaq”, nispa (Rut 3:5).

13. ¿Imaraykun Rutpa ruwasqanta yuyarinanchis kurakkuna yuyaychawaqtinchis? (Qhawallaytaq Job 12:12 textota.)

¹³ Mayninpiqa wayna-sipaskunaqa sasatan kasukunku kurakkunaq yuyaychasqankuta, paykunaqa ninkun “kurakkunaqa manan entiendenkuchu sasachakuyniykuta” nispa. Ichaqa Rutpa huch’uyyaykukusqanmi yuyarichiwanchis kurakkunaq yachayninkuta kasukuy allinninchispaq kasqanta, paykunaqa munakuwanchismi, allin kananchistan munanku (leey Salmo 71:17, 18). ¿Imatan yuyaycharqan Noemí? ¿Rutpa allinninpaqchu karqan?

14. ¿Iman era, imatan chaypi ruwanku?

¹⁴ Tardeyaykuytan Rutqa era pataman rin, chayqa huk pampan, chaypin cosecha hoqarisqankuta q’asuspa wayrachinku. Loma patakunatan akllaqku chaypi wayra astawan kasqanrayku. Q’asusqankuta wayrachinankupaqtaq palawan wayraman wikch’unku chhaynapin rurukuna llasa kasqanrayku pampaman urmaymunku q’opatataq wayra apapun mana llasasqanrayku.

15, 16. a) ¿Iman era pampapi suceden Booz llank’ayta tukuqtin? b) ¿Imaynapin Booz reparan hayt’anpi huk warmi puñushasqanta?

¹⁵ Mana rikuchikuspallan Rutqa runakunaq ruway tukusqankuta  qhawashan. Askhatan kunan p’unchayqa mikhuyta huñusqaku. Boozqa llank’achiyta tukuspan cenayta mikhun, saksarqospataq mikhuypa ladonpi puñun. Yaqachus hina chay tiempopiqa suwakunamanta chhaynata mikhuyta cuidaqku. Boozpa puñusqanta rikuspan Rutqa suegranpa nisqanman hina ruwayta qallarin.

¹⁶ Rutqa sonqonpas phataq-phataqmi ch’inlla Boozpa kasqanman asuykun, misk’i puñusqanta rikuspataq suegranpa nisqanman hina ruwan, chakinpa qatananta suchurqachispataq hayt’anpi puñunanpaq k’iraykun ima kananta suyaspa. Rutpaqqa manachá tiempopas pasayta atinchu. Hinan kuska tutata Boozqa kuyuykachan, chirimanta khatatataspataq tiyarimun yaqapas chakinta qatakunanpaq. Chaypin reparan “huk warmi hayt’anpi puñushasqanta” (Rut 3:8).

17. ¿Imakunatan qonqanku Rutpa ruwasqanta mana allinpaq qhawariqkuna?

¹⁷ Boozmi tapun: “¿Pin kanki?”, nispa. Rutqa yaqapaschá khatatataspa kutichin: “Ñoqaqa kamachiyki Rutmi kani. Qanqa parienteymi kanki, yanapawanaykin kani, chayrayku ñoqawan imachus ruwanaykita hunt’ay”, nispa (Rut 3:9). Wakin Bibliata t’aqwiqkunan ninku Rutpa ruwasqanpas rimasqanpas Boozwan puñunanpaq hina kasqanta. Ichaqa kaykunatan mana reparankuchu: Ñawpaqtaqa, Rutqa chay tiempopi ruwakusqanman hinan ruwasharqan, chaykunataqa manan kay tiempopi entiendekunchu. Chhaynaqa manan allinchu kanman kay tiempopi qhelli kawsaypa kasqanman hina Rutpa ruwasqanta huchachayqa. Chaymantapas Boozpa imachus nisqanmi rikuchin Rutpa kawsayninqa allin kasqanta, sumaq simikunawan ninapaq hina kasqantapas.

18. ¿Ima sumaq simikunatan Booz Rutman nin? ¿Imaynatan Rut rikuchirqan munakuq sonqo kasqanta?

¹⁸ Boozqa sumaq misk’i simiwanmi nin: “Señor Diosmi saminchasunki, ususíy, munakuq sonqowan kay ruwasqaykiqa aswanraqmi suegraykipaq ruwasqaykimantaqa. Manan waynakunatachu qhawakurqanki, wakchaña qhapaqña kaqtinkupas”, nispa (Rut 3:10). Rutqa ‘munakuq sonqo’ kasqantan rikuchirqanña Noemiwan Israel llaqtaman hamuspa cuidananpaq  chaypi qhepakuspapas. Kay kutipipas rikuchishallantaqmi. Boozqa yachanmi Rutqa wiñaymasinwan casarakuy atisqanta qhapaqña otaq wakchaña kaqtinpas. Ichaqa Rutqa manan Noemillapaqchu allinta ruwapuyta munan aswanpas Noemipa wañupuq qosanpaqwanmi. ¿Imaynatan chayta ruwan? Israel llaqtapi sutin mana chinkananpaq tukuyta ruwaspa. Sut’itan reparakun Rutpa sumaq sonqo kasqanwan munakuq kasqanwan Boozpa admirakusqanqa.

19, 20. a) ¿Imaraykun mana usqhayllachu Booz decidikurqan Rutwan casarakunanpaq? b) ¿Imaynatan Booz rikuchirqan Rutpa allinnin maskhasqanta?

¹⁹ Boozqa nillantaqmi: “Chhaynaqa, ama manchakuychu, ususíy, llaqtayqa llapallanmi yachan ancha allin warmi kasqaykita, ñoqaqa ruwasaqmi imatachus niwasqaykita”, nispa (Rut 3:11). Boozqa munanmi Rutwan casarakuyta, manapaschá admirakunchu casarakunanpaq Rutpa nisqanwanqa. Ichaqa chanin runa kasqanraykun mana munasqallanpichu yuyaykun, Rutmanmi willan wañuqpa huk aswan qaylla familian kasqanmanta, nintaqmi paywan casarakunmanchus icha manachus chayta tapumunanpaq.

²⁰ Boozmi Rut-ta nin samakushanallanpaq paqarisnintaq manaraq illarimushaqtin mana piqpa rikusqallan pasapunanpaq. Chaytaqa ruwan Rutmantapas paymantapas mana millayta rimanankuraykun, yaqapaschá pipas mana kaqta yuyaykunman “qhelli huchatan ruwarqanku” nispa. Rutqa Boozpa hayt’anpin samakun, sonqonqa aswan thakchá kashan mañakusqanta sumaq simikunawan Booz kutichisqanmanta. Chay qhepallamanmi manaraq illarimuyta Rutqa sayarin ripunanpaq. Booztaq cebadawan Rutpa q’epinta hunt’aykachin, chay qosqanta apariykuspan Belén llaqtaman kutipun (leey Rut 3:13-15).

21. ¿Imaraykun Rut reqsichikurqan ‘allin warmi kasqanmanta’, imaynatan qatikusunman payta?

²¹ Rutqa kusikunmi ‘allin warmi kasqanmanta’ runakunaq rimasqanta Booz willaqtin. Anchatapuni Jehová Diosta reqsiytapas serviytapas munasqanchá kallpacharqan chhayna allin qhawarisqa kananpaqqa. Noemitapas sumaq sonqowanmi tratarqan, judío runakunaq kawsaynintapas manan reqsirqanchu chaywanpas yachakurqanmi imayna kawsasqankuman. Sichus Rut hina iñiyniyoq kasun, kallpachakusuntaq huk runakunaq imayna kawsasqanta respetanapaq, sumaq sonqowantaq tratasun chayqa, ñoqanchismantapas allintan rimanqaku.

22, 23. a) ¿Imatan yachayta munarqan Noemí Rut-ta tapuspa? b) ¿Imata ruwananpaqmi Noemí Rut-ta nin?

²² “¿Imaynan, ususíy?”, nispan Noemiqa tapun Rut chayamuqtin. Chhaynata tapuspan Noemiqa yachayta munarqan imaynapi tarikusqanta; sapallanraqchus kashan icha rimanakamunñachus casarakunanpaq, otaq pillapas paywan casarakunanpaq kashanchu chaytapas. Hinan Rutqa willan imakuna payta sucedemusqanta, qontaqmi Boozpa cebada apachimusqantapas (Rut 3:16, 17).

²³ Noemiqa yuyaywanpunin imatapas ruwan, hinan Rut-ta kamachin chay p’unchay ama qhellapakuq rinanpaq aswanpas wasipi qhepakunanpaq. Nintaqmi: “Chay qhariqa manan samaykunqachu chay asuntota mana kunan tukuspaqa”, nispa (Rut 3:18).

24, 25. a) ¿Imaynatan Booz rikuchin chanin runa kasqanta hukkunaq allinnintaraq maskhasqantapas? b) ¿Ima bendicionkunatan Rut chaskirqan?

²⁴ Chaytan Boozqa ruwan. Llaqtaq punkuntan rin, chaypin Belenmanta kurak runakuna huñunakuyta yachanku, hinan suyan Elimelecpa aswan qaylla familian pasananta, Elimelecqa karqan Noemipa wañupuq qosanmi. Hukkunaq uyarisqanmi Boozqa chay qaylla familianta tapun Rutwan casarakunmanchus icha manachus chayta. Chay runan ichaqa herencian pisiyananta manchakuspa mana munanchu. Chaymi Boozqa hukkunaq ñawpaqenpi nin Elimelecpa llapa kaqninkunata rantipunanpaq, Mahlonpa viudan Rutwan casarakunanpaqpas, Mahlonqa Elimelecpa churinmi karqan. ¿Imaraykun chayta ruwan? Paypa nisqan hina ‘wañuqpa sutin ayllun ukhupi llaqtanpipas mana chinkananraykun’ (Rut 4:1-10). Rikusqanchis hina Boozqa chanin runan, hukkunaq allinnintaraq maskhaq.

²⁵ Boozqa Rutwanmi casarakapurqan, Biblian willan: “Señor Diostaq munarqan wiksallikunanta, chaymi qhari wawata wachakurqan”, nispa. Belenmanta warmikunan sumaq simikunawan Noemita kusichirqanku, Rut-tapas nirqankun qanchis qhari wawakunamantapas aswan chaniyoq kasqanta. Qhepamanqa Rutpa churinqa Davidpa abuelonmi karqan (Rut 4:11-22). Davidpa mirayninmantataq Jesucristo hamurqan (Mat. 1:1). *

26. ¿Imatan yuyarichiwanchis Rutmanta Noemimantapas yachasqanchis?

 ²⁶ Rikusqanchis hina Rutpas Noemipas askha bendicionkunatan chaskirqanku, Noemiqa wawanta hinan uywarqan Rutpa wawanta. Chay warmikunamanta yachasqanchisqa yuyarichiwanchismi Jehová Diospa imayna kasqanta, payqa manan qonqanchu hunt’aq sonqowan payta servispa imallapipas llank’aspa familianta uywaqkunataqa. Jehová Diosqa bendecinpunin Booz, Noemí, Rut hina hunt’aq sonqowan serviqninkunata.