Hebreo rimay librokunapiqa otaq Antiguo Testamento nisqapiqa yaqa 7000 kutita jinan Diospa sutin rijurin kay hebreo letrakunawan יהוה, chay tawa letrakunatan sutichakun Tetragrámaton nispa. Kay Bibliapiqa chay letrakunatan “Jehová” nispa t’ijrakurqan, chay sutin astawanqa Bibliapi rijurin. Bibliata qelqaqkunaqa Diosmanta rimaspan tukuy atiyniyoq, ancha jatun Dios, Señor nispa churarqanku, juj titulokunatapas churarqankun. Diospa sutinta qelqaspan ichaqa Tetragrámaton (יהוה) nisqa letrakunata churarqanku.

Jehová Diospunin Bibliapi sutinta qelqachirqan. Profeta Joeltapas yuyaycharqanmi khaynata qelqananpaq: “Jehová Diospa sutinta llapa wajakuqkunaqa salvasqan kanqaku”, nispa (Joel 2:32). Juj salmistawanpas khaynatan nichirqan: “Runakuna yachachunku qanpa sutiykiqa Jehová kasqanta, qan sapallaykin pachantinpi ancha jatun Diosqa kanki”, nispa (Salmos 83:18). Salmos libropiqa qanchis pachaj kutita jinan Diospa sutinqa rijurin, chay libropin tarikun takikunapas poesiakunapas, chaytan Diosta serviq runakunaqa takiqku. Chhaynaqa, ¿imaraykun askha Bibliakunapi mana rijurinchu Diospa sutin? ¿Imaraykun Mosoq Pacha Bibliapi churakurqan Jehová sutita? ¿Imaninanmi Jehová suti?

¿Imaraykun askha Bibliakunapi mana rijurinchu Diospa sutin? Kinsamanta rimasun: 1) Wakinmi ninku: “Tukuy atiyniyoq Diosqa manan necesitanchu sutiyoq kaytaqa”, nispa. 2) Judiokunaqa manan Diospa sutinta oqariyta munarqankuchu, yaqapaschá sarunchasqa kananta manchakuspa; chayta qatikuspan wakinqa Diospa sutinta Bibliapi mana churankuchu. 3) Jujkunataq ninku: “Manataq yachanchischu imaynatapunichus Diospa sutin rimakusqanta chayqa, aswan allinmi kanman Señor otaq Dios nispalla churay”, nispa. Chhaynata piensasqankuqa manan allinchu.

• “Diosqa manan necesitanchu sutiyoq kayta” niqkunaqa, manan reparankuchu tarikusqan ñaupa qelqakunapi Diospa sutin  rijurisqanta, wakin qelqakunaqa Jesuspa ñaupaqnintaraqmi karqan. Qallariypi nimusqanchis jina Dios kikinmi sutinta 7000 kutita jina Bibliapi qelqachirqan. Chaypin sut’ita yachanchis Diosqa sutinmanta reqsinanchista, sutinmanta wajakunanchista munasqanta.

• Judiokunaq yuyaykusqanta qatikuspa Bibliapi Diospa sutinta mana churasqankuqa manan allinchu. Wakin judiokuna manaña Diospa sutinta rimayta munaqkuchu chaypas, Bibliamanta copiaspaqa qelqarqankun Diospa sutintaqa. Mar Muerto nisqa Kachi qochaq qayllanpin Qumrán nisqapi tarirqanku ñaupa tiempomanta qelqa k’uyukunata, chaykunapin Diospa sutinqa askha textokunapi qelqasqa kashan. Wakin t’ijraqkunan, Diospa sutin maykunapichus kasqanpi SEÑOR nispa jatun letrapi qelqarqanku. Ichaqa, ¿imaraykun Bibliapi waranqa-waranqa kutita Diospa sutin qelqasqa kasqanta yachashaspa mana churarqankuchu? ¿Imaraykun sutinpa rantinpi SEÑOR nispalla churarqanku? ¿Pin paykunata kamachirqan chayta ruwanankupaq?

• Diospa sutin imayna rimakusqanta mana yachasqankurayku mana churayta munaqkunaqa qelqankun Jesús sutitaqa, manaña yachankuchu imaynatachus ñaupaqpi rimakurqan chaypas. Kunan tiempopiqa manan pipas sut’itapuniqa yachanchu ñaupa tiempopi Jesús suti imayna rimakusqantaqa. Ñaupa tiempopi hebreo simita rimaq cristianokunaqa yaqapaschá Yeshúa nispa rimaqku. Cristo otaq Mesías simitataq Mashíaj nispa niqku. Griego simita rimaq cristianokunataq Iēsóus Khristós nispa niqku; latín simita rimaqkunataq Iesus Christus nispa niqku. Bibliata qelqaqkunaqa Diospa yuyaychasqan kaspan griego rimaypi Jesuspa sutinta qelqarqanku, manataq hebreo rimaypi imaynatapunichus rimakusqanman jinachu, aswanpas rimasqanku simipi imaynatachus runakuna rimaqku chayman jinan qelqarqanku. Chhaynatan ruwallarqankutaq Mosoq Pacha Bibliata ruwaqkunapas, chaymi Diospa sutinta Jehová nispa churarqanku manaña yachakunchu ñaupa tiempo hebreo rimaypi imaynatapuni rimakusqanta chaypas.

¿Imaraykun Mosoq Pacha Bibliapi churakurqan Jehová sutita? Tetragrámaton (יהוה) nisqa tawantin letrakunatan español simipi qelqakun YHWH letrakunawan (qelqakullanmantaqmi YHVH otaq JHVH letrakunawanpas). Ñaupa tiempo hebreo rimayqa mana vocalkunayoqmi qelqakurqan, chaymi Tetragrámaton nisqa letrakunapi mana kanchu vocalkuna. Chay simita rimaqkunan ichaqa yacharqanku ima vocalkunawan leeyta.

Hebreo rimaypi librokuna waranqa wata jina qelqayta tukukusqan qhepamanmi, wakin yachayniyoq judiokuna hebreo rimaypi qelqakunaman puntokunata otaq signokunata churarqanku. Chaykunan yanaparqan ima vocalkunawan leenankupaq. Chay tiempopi judiokunan  ichaqa mana allinpaq qhawarirqanku Diospa sutin rimayta, chaymi Diospa sutinpa rantinpi juj simikunata qelqarqanku. Yaqachus jina Tetragrámaton (יהוה) letrakunata copiaspaqa juj simikunaq vocalninkunata churaqku. Chaymi churakusqan puntokunaqa mana yanaparqanchu imaynatapunichus Diospa sutin hebreo rimaypi rimakusqanta yachanapaq. Wakinmi ninku Diospa sutinqa rimakun Yahwéh nispa, jujkunataq juj jinata ninku. Kachi qochapin tarikurqan griego rimaypi Levítico libromanta juj partenta, chaypin Diospa sutin rijurin Iaṓ nisqa rimaywan. Ñaupa tiempomanta griego rimaypi qelqaqkunapas Diospa sutintan Iaḗ, Iabé otaq Iaoué nispa ninku. Chhaynaqa, manan sut’itapuniqa yachasunmanchu ñaupa tiempo hebreo rimaypi Diospa sutin imayna rimakusqanta (Génesis 13:4; Éxodo 3:15). Ichaqa allintan yachanchis kikin Diospuni sutinwan serviqninkunaman reqsichikusqanta, serviqninkunapas sutinmanta mañakusqankuta, jujkunamanpas reqsichisqankuta (Éxodo 6:2; 1 Reyes 8:23; Salmos 99:9).

Chhaynaqa, ¿imaraykun kay Bibliapi Jehová sutita churakurqan? Chay sutiwanmi unay tiempomantaña quechua simipipas Diostaqa reqsikun. Qatimuqpi chaymanta yachasun.

Ñaupa tiempo quechua Bibliakunapipas Diospa sutintaqa churarqankun. Jujninmi kashan Quechua de Cuzce nisqa Biblia 1968 watamanta, chaypin kashan Génesis, Salmos, Proverbios, Isaías ima; chay tawa librokunapin Jehová suti rijurin 1276 kutita. Jujnin Bibliataq kashan Diospa Simin Qelqa 1988 watamanta, chay Bibliaq versiculonkunapi manaña Diospa sutin rijurinchu chaypas, Sut’inchasqa Simikuna nisqapin khaynata nishan: “Señor Dios Ñawpa Rimanakuy Hebreo qelqapiqa kay hina qelqasqan rikhurin: YHVH. Chaymi castellano rimaypiqa “Jehováh” otaq “Yahveh” nisqa kapun”, nispa. Castellano Bibliakunapipas unaymantañan Jehová suti rijurillantaq, chaykunamanta jujninmi 1862 watamanta Reina-Valera Biblia kashan. Juj simikunapipas yaqa kaqllatan Diospa sutinta churarqanku. 1530 watapin  William Tyndale, Bibliapi ñaupaq kaq pisqa librokunata inglés simiman t’ijrasqanpi Diospa sutinta Iehouah nispa qelqarqan. Chay Bibliapin ñaupaqtaqa Diospa sutinta churarqanku inglés simipi.

1911 watapi lloqsimuq inglés simipi Studies in the Psalms (T’aqwisqa Salmos qelqakunamanta) nisqa qelqanpin, Bibliamanta yachaq Joseph Bryant Rotherham willarqan inglés simipi Diospa sutin Jehovah nispa qelqakunanta, manataq Yahweh nispachu. Paymi chay sutimanta nirqan: “Aswan allin reqsisqan, Bibliata leeqkunapas allinpaqmi qhawarinku”, nispa. Chhaynatan 1930 watapi hebreo simimanta allinta yachaq Alexander Kirkpatrick runapas nirqan: “Inglés simita askha yachachiqkunan ninku Diospa sutin Yahveh otaq Yahaveh nispa qelqakunan kasqanta, ichaqa JEHOVAH sutitan inglés simita rimaqkunaqa astawan reqsinku; imaynataña rimakurqan chaypas, chay sutiqa Diospa sutinmi, manataqmi Señor nisqa título jinallachu”, nispa. Castellano simipi Diccionario Manual Bíblico nisqa qelqapipas sut’inchanmi reqsisqa Bibliakunapi Jehová sutita churasqankumanta.

¿Imaninanmi Jehová suti? Jehová sutiqa hebreo rimaypi “imamanpas tukusaq” nisqa simimantan jamun. Wakin yachayniyoq runakunan ninku imapas kananpaq, jujwan otaq imawanpas ruwachiymanta rimashasqanta. Chaymi Mosoq Pacha Bibliata ruwaqkunaqa Diospa sutinmanta khaynata ninku: “Paymi imamanpas tukuchin”, nispa. Wakin yachaqkunan juj jinakunata ninku, chaymi mana sut’itapuniqa nisunmanchu chhaynapuni kasqanta. Ichaqa, “paymi imamanpas tukuchin” nisqa simiqa tupanmi Jehová Dios tukuy imatapas kamaq kasqanwan, tukuy ima munasqanta junt’aq kasqanwanpas. Payqa manan janaq pachata, kay pachata, angelkunata, runakunata imallachu kausachirqan, aswanpas imaña pasaqtinpas imachus munasqantaqa junt’achinpunin.

Ichaqa, ¿imamantan rimashan Éxodo 3:14 textopi? Chaypin Diosqa pay kikinmanta nin: “Noqan Kasaq Imachus Munasqayman Jina”, nispa. Chay simikunaqa Diospa sutinwan tupaq hebreo rimaypi “imamanpas tukusaq” nisqa simiwanmi tupan, ichaqa manan junt’asqatachu willan Diospa sutin imaninanchus kasqanmanta. “Noqan Kasaq Imachus Munasqayman Jina” nisqa simikunaqa, munayninta junt’ananpaq imachus necesitakusqanman tukuyta atisqanmantan rimashan. Ichaqa, Diospa sutinqa kay ninantawanmi nin: Diosqa kamasqankunatan imatapas ruwachinman otaq imamanpas tukuchinman munaynin junt’akunanpaq.