Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

Kɛzi Mebahola Meagyinla Me Nyanelilɛ Nloa Ɛ?

Kɛzi Mebahola Meagyinla Me Nyanelilɛ Nloa Ɛ?

MIKE kakyehakye ye papa ewule ne la, ɔhanle kɛ, “Mendele nganeɛ ɛsesebɛ kɛ ɔwɔ kɛ mesɔ me nwo.” Mike dele nganeɛ kɛ, kɛ nrenya la ɔnle kɛ ɔda ye nganeɛdelɛ ali. Noko nzinlii ɔranwunle kɛ mɔɔ ɔyɛle la ɛnle kpalɛ. Yemɔti mɔɔ Mike agɔnwo nlenya wule la, ɛnee Mike ze mɔɔ ɔbayɛ la. Ɔhanle kɛ: “Saa mekɛ ekyi mɔɔ ɛze ɛhɔ la a, anrɛɛ mebabɔ ɔ bati na meaze ye kɛ, ‘Ɛle nrenya.’ Noko ɛnɛ, menzɔle ye awane na menzele ye kɛ, ‘Yɛ mɔɔ ɛkulo kɛ ɛyɛ la. Ɔbaboa yeamaa wɔagyinla ɔ nloa. Saa ɛkulo kɛ mekɔ a, mebahɔ. Saa ɛkulo kɛ megyinla ɛ nwo ɛke a, mebagyinla. Noko mmasulo mɔɔ ɛkulo kɛ ɛyɛ la anwo.’”

MaryAnne noko dele nganeɛ ɛsesebɛ kɛ ɔnle kɛ ɔda ye nganeɛdelɛ ali wɔ mekɛ mɔɔ ɔ hu wule la. Ɔhanle kɛ, “Debie mɔɔ gyegyele me kpole kpalɛ la a le kɛ ɛnee mekpondɛ kɛ meyɛ neazo memaa menli gyɛne,” yemɔti “meanla nganeɛdelɛ mɔɔ ɛnee ɔwɔ kɛ meda ye ali la ali. Noko nzinlii membanwunle kɛ mɔdenle mɔɔ ɛnee melɛbɔ kɛ mebayɛ anwosesebɛ pila meamaa menli gyɛne la ɛmboa me biala. Membɔle ɔ bo meneɛnleanle me gyinlabelɛ ne anu na menganle kɛ, ‘Saa ɔwɔ kɛ ɛsu a su. Mmabɔ mɔdenle kɛ ɛyɛ ɛ nwo kyengye somaa. Da wɔ nganeɛdelɛ ali amaa ɛ nwo adɔ wɔ.’”

Yemɔti Mike nee MaryAnne ka kɛ: Maa ɛzunlɛ adenle! Mɔɔ bɛka la le nɔhalɛ. Duzu ati ɔ? Ɔboalekɛ ɛzunlɛ nwo hyia amaa awie aye nganeɛdelɛ bie avi ye nu. Nganeɛdelɛ mɔɔ ɛye wɔavi wɔ nu la baboa amaa wɔavi ngyegyelɛ ne mɔɔ ɛwɔ nu la anu. Saa ɛfa ndelebɛbo kpalɛ ɛda wɔ nganeɛdelɛ ali a, ɔboa ɔmaa ɛnyia nwolɛ adwenle kpalɛ.

Nɔhalɛ nu, menli ne amuala ɛnla bɛ nganeɛdelɛ ali wɔ adenle ko ne ala azo. Saa dɔvolɛ ne wule arɛlevilɛ nu anzɛɛ ɔ nwo dole ye hyɛle na yeawu a, ɔkola ɔnyia tumi wɔ menli mɔɔ de aze la nganeɛdelɛ zo. Noko debie ko mɔɔ le nɔhalɛ la a le ɛhye: Nganeɛdelɛ mɔɔ bɛfea zo la kola fa nwonane nu nee nganeɛdelɛ nu ngyegyelɛ ba. Ɔle kpalɛ kpole kɛ ɛbala wɔ nganeɛdelɛ ali. Wɔ adenle boni azo? Ɛhye anwo folɛdulɛ mɔɔ nvasoɛ wɔ zo la bie mɔ wɔ Ngɛlɛlera ne anu.

Nyanelilɛ​—Kɛ Ɛkɛyɛ na Wɔaye Wɔavi Wɔ nu Ɛ?

Ɛdendɛlɛ kola boa maa ɛye nyanelilɛ ɛfi wɔ nu. Mekɛ mɔɔ tete selɛ Dwobu amra bulu ne kɔsɔɔti wule na ɔ nwo ninyɛne bie mɔ vile ɔ sa la, ɔhanle kɛ: “Me kunlu a anrɛɛ mewu; akee mebaha [Hibulu, “mebaye”] me nyane kɔsɔɔti; mebaha me ahonle nu nyane muala.” (Dwobu 1:2, 18, 19; 10:1) Dwobu angola anvea ye nyanelilɛ ne azo bieko. Ɛnee ɔhyia kɛ ɔye ɔfi ye nu; ɛnee ɔwɔ kɛ ‘ɔka.’ Zɔhane ala a Shakespeare hɛlɛle ye Macbeth buluku ne anu kɛ: “Da nyanelilɛ ali; na nyane mɔɔ bɛdi ye bɛ kunlu la komo sonla nwo zo” a.

Ɛhye ati saa ɛka wɔ nganeɛdelɛ ne anwo edwɛkɛ ɛkile ‘agɔnwolɛ kpalɛ,’ mɔɔ bazi abotane adie wɔ na yeakyekye ɛ rɛle la a ɔbamaa ɛ nwo adɔ wɔ. (Mrɛlɛbulɛ 17:17) Saa ɛka mɔɔ wɔnwu ye nee nganeɛ mɔɔ ɛte la anwo edwɛkɛ a, ɔnrɛmaa ɔnrɛyɛ se kɛ ɛkɛde ɔ bo na wɔali nwolɛ gyima. Na saa ahenle mɔɔ ɛlɛtie wɔ la le awie mɔɔ ye awie ɛwu na yehola yegyinla ɔ nloa kpalɛ a ɛbahola wɔanyia nzuzulɛ kpalɛ mɔɔ baboa wɔ amaa wɔanwu kɛzi ɛbahola wɔagyinla wɔ ɛdeɛ ne anloa la. Raalɛ ko mɔɔ ara wule la hilehilele kɛzi ɔnyianle moalɛ ɔvile raalɛ gyɛne mɔɔ edwɛkɛ ɛhye bie ɛdo ye na ɔ nee ye dendɛle la anu kɛ: “Zɔhane edwɛkɛ ne mɔɔ menwu kɛ bie ɛdo awie na yehola yegyinla ɔ nloa bɔkɔɔ, na ɔlɛkɔ zo yeabɔ ye ɛbɛla bieko kɛmɔ ɔfɛta la, wulale me anwosesebɛ kpole.”

Baebolo ne anu neazo kile kɛ saa ɛkɛlɛ wɔ nganeɛdelɛ ne a ɔboa wɔ ɔmaa ɛda wɔ nyanelilɛ ali

Na saa ɛ nye ɛnlie nwo kɛ ɛbaha wɔ nganeɛdelɛ nwo edwɛkɛ ɛ? Mekɛ mɔɔ Sɔɔlo nee Dwɔnatan wule la Devidi dole edwɛne vale lale ye nganeɛdelɛ ali. Bɛhɛlɛ alɔbɔlɛ edwɛne ɛhye wɔ Samoɛle buluku ne Mɔɔ Tɔ zo Nwiɔ mɔɔ wɔ Baebolo ne anu la anu. (2 Samoɛle 1:17-27; 2 Edwɛkɛsisilɛ 35:25) Zɔhane ati bie mɔ ɛnwu ye kɛ ɔle kpalɛ kɛ bɛbahɛlɛ bɛ nyanelilɛ ne bɛado ɛkɛ. Kunlavolɛ raalɛ ko bɔle amaneɛ kɛ ɔyɛ a ɔkɛlɛ ye nganeɛdelɛ ne na nzinlii yeagenga. Ɛhye boale manle ɔyele nyanelilɛ ne ɔvile ye nu.

Saa ɛka anzɛɛ ɛkɛlɛ wɔ nganeɛdelɛ a ɔkola ɔboa ɔmaa ɛye wɔ nyanelilɛ ɛfi wɔ nu. Eza ɔkola ɔboa ɔmaa bɛye ngyegyelɛ biala bɛfi ɛkɛ. Raalɛ ko mɔɔ ara ɛwu la hanle kɛ: “Me nee me hu dele kɛ agyalɛma bie bɔle ewole wɔ mekɛ mɔɔ bɛ ra wule la ɛnee yɛmkpondɛ kɛ bie to yɛdayɛ noko. Ɛhye ati mekɛ biala mɔɔ yɛkɛva ɛya na yɛkpondɛ yɛavu yɛ nwo la, yɛtɛnla aze na yɛsuzu nwo. Mesuzu kɛ zɔhane mɔɔ yɛyɛle la hanle yɛ bɔle nu kpalɛ.” Ɛhye ati, saa ɛda wɔ nganeɛdelɛ ali a ɔboa ɔmaa ɛte ɔ bo kɛ ɔwɔ nuhua kɛ bɛ muala bɛminli debie ɛdeɛ, noko bie mɔ bala bɛ nganeɛdelɛ ali wɔ adenle ngakyile mɔɔ bɛkulo la azo.

Debie bieko mɔɔ bahola aboa amaa wɔaye nyanelilɛ wɔavi wɔ nu la a le ɛzunlɛ. Baebolo ne ka kɛ “mekɛ mɔɔ bɛsu” la wɔ ɛkɛ. (Nolobɔvo ne 3:1, 4) Nɔhalɛ nu, yɛ dɔvolɛ bie wu a ɛnee mekɛ ne ɛdwu. Ɛzunlɛ mɔɔ yɛbava yɛala nyanelilɛ ne ali la hyia na yɛ nwo adɔ yɛ.

Bɛlɛra ko hilehilele kɛzi ɔ gɔnwo kpalɛ ko boale ye manle ɔgyinlanle wɔ mekɛ mɔɔ ɔ nli wule la anu. Ɔhanle kɛ: “Ɛnee dahuu me gɔnwo ne wɔ me nwo ɛkɛ. Ɔ nee me bɔle nu zunle. Ɔ nee me dendɛle. Meanvea me nganeɛdelɛ zo, na yemɔ boale me. Meanze ɛzunlɛ nwo nyiane.” (Nea Wulomuma 12:15.) Zɔhane ala yɛɛ ɔnle kɛ ɛse nyiane kɛ ɛkɛzu a. Kɛmɔ yɛnwu ye la, mrenya nee mraalɛ nɔhalɛma, mɔɔ Gyisɛse Kelaese boka ye, mɔɔ anze nyiane na bɛvale ɛzunlɛ bɛlale bɛ nyanelilɛ ali wienyi la anwo neazo dɔɔnwo wɔ Baebolo ne anu.​—Mɔlebɛbo 50:3; 2 Samoɛle 1:11, 12; Dwɔn 11:33, 35.

Wɔ maanle biala anu, menli mɔɔ ɛlɛdi nyane la anye die kɛ bɛkɛkyekye bɛ rɛle

Bie a ɛbanwu kɛ ɔdwu mekɛ ne bie a ɛnrɛhola ɛnrɛyɛ wɔ nganeɛdelɛ ne anwo ɛhwee. Ɛzunlɛ ne bara mɔɔ ɛ nye ɛnla kɛ ɔkɛyɛ zɔ a. Raalɛ kunlavolɛ ko nwunle kɛ saa ɔlɛtotɔ ninyɛne wɔ efiade kpole nu a (debie mɔɔ ɛnee ɔ nee ɔ hu ta yɛ la) ɔmaa ɔkola ɔsu, titile wɔ mekɛ mɔɔ ɔbava debie mɔɔ ɛnee ɔ hu anye die nwolɛ la. Si abotane. Na mmate nganeɛ kɛ ɔnle kɛ ɛsu. Kakye kɛ ɛzunlɛ le debie mɔɔ fɛta yɛɛ nwolɛ hyia wɔ nyanelilɛ nu.

Fɔlɛbualɛ Nloa Ɛgyinlanlɛ

Kɛmɔ yɛlumua yɛha la, saa bie mɔ dɔvolɛ wu a bɛte fɔlɛbualɛ nganeɛ. Bie a ɛhye baboa amaa yɛahilehile nyane kpole mɔɔ nɔhavo Gyekɔbo lile wɔ mekɛ mɔɔ bɛmanle ɔliele ɔlile kɛ “nanemgbole bie” ɛhu ɔ ra Dwosefi la anu. Gyekɔbo mumua ne a zoanle Dwosefi kɛ ɔhɔnlea kɛzi ɔ mediema ne mɔ anwo de la a. Ɛhye ati ɔda ali kɛ Gyekɔbo dele fɔlɛbualɛ, mɔɔ le kɛ ‘Duzu ati a menzoanle Dwosefi angomekye bɔbɔ ɛ? Duzu ati a menzoanle ye wɔ ɛleka mɔɔ nanemgbole zonle la ɛ?’ nganeɛ.​—Mɔlebɛbo 37:33-35.

Bie a ɛbade nganeɛ kɛ ɛ nye mɔɔ ɛbule ɛguale ninyɛne bie mɔ azo la ati a manle wɔ dɔvolɛ bie wule a. Fɔlɛbualɛ nganeɛ zɛhae mɔɔ ɛbade la​—saa ɔle nɔhalɛ anzɛɛ ɔnle nɔhalɛ bɔbɔ a​—bahola aboa wɔ. Ɛhye noko ɔnle kɛ ɛfea zo. Saa ɛka kɛzi ɛte fɔlɛbualɛ zɛhae nganeɛ la anwo edwɛkɛ ɛkile a ɔbaboa wɔ kpole.

Nwu ye kɛ ɔnvane nwolɛ ɛlɔlɛ kpole mɔɔ yɛlɛ yɛmaa awie la yɛnrɛhola yɛnrɛnyia ye ngoane zo tumi anzɛɛ yɛnrɛzi esiane nee ninyɛne mɔɔ bɛ nye ɛnla mɔɔ si bɛ nwo zo la adenle. (Nolobɔvo ne 9:11) Ɛhye anzi, ɔda ali kɛ ɛnee ɛnlɛ adwenle ɛtane. Kɛ neazo la, asoo ɛnee ɛkulo kɛ wɔ dɔvolɛ ne anwo to ye na ɔwu la ati a wɔammaa yeangɔnnwu dɔketa ndɛndɛ a? Kyɛkyɛ! Asoo ɛnee akee ɛdawɔ a amgba ɛmanle ɔwule a? Ɔnle zɔ.

Raalɛ bie mɔɔ ara raalɛ wule kale esiane nu la nwunle kɛzi ɔwɔ kɛ ɔgyinla fɔlɛbualɛ nganeɛdelɛ nloa la. Ɔhilehilele nu kɛ: “Membuale me nwo fɔlɛ kɛ menzoanle ye la. Noko membanwunle ye kɛ ɔnle kpalɛ kɛ mebade nganeɛ zɔhane. Ɛnee nvonleɛ biala ɛnle nwo kɛ menwɔzoa ye kɛ ɔ nee ɔ ze ɛhɔyɛ debie a. Esiane a zile a.”

Bie a ɛbaha kɛ, ‘Ninyɛne dɔɔnwo wɔ ɛkɛ mɔɔ anrɛɛ ɔwɔ kɛ meka anzɛɛ meyɛ a.’ Ɔle nɔhalɛ, noko yɛ nuhua boni a bahola aha kɛ ɔle selɛ, ninli, anzɛɛ kakula mɔɔ di munli a? Baebolo ne kakye yɛ kɛ: “Yɛ muala yɛfo wɔ ninyɛne dɔɔnwo anu. Sonla mɔɔ ɛnvo wɔ ye edwɛkɛ ɛhanlɛ nu la di munli.” (Gyemise 3:2; Wulomuma 5:12) Ɛhye ati die to nu kɛ ɛnli munli. Saa dahuu biala ɛbaha kɛ “meze ye zɔ a anrɛɛ” a ɔnrɛhakyi debie biala, emomu, wɔ nyanelilɛ ne a ɔ bo ɛnrɛpɛ a.

Saa ɛlɛ debie titile bie mɔɔ ɛkola ɛgyinla zo ɛka kɛ wɔ fɔlɛbualɛ ne le nɔhalɛ na tɛ adalɛ a, ɛnee suzu debie mɔɔ nwolɛ hyia kpalɛ mɔɔ bamaa wɔagyakyi ɛ nwo fɔlɛbualɛ la​—Nyamenle ɛtane fakyɛ​—nwo. Baebolo ne kyekye yɛ rɛle kɛ: “O [Gyihova, NW], saa ɛse ɛdi ɛtane nzi a, Awulae, anrɛɛ nwane a kɛhola kɛgyinla a? Na wɔmɔ, ɛlɛ fakyɛ.” (Edwɛndolɛ 130:3, 4) Ɛnrɛhola ɛnrɛhakyi mɔɔ ɛzi dɛba la. Noko ɛbahola wɔazɛlɛ Nyamenle ɛtane fakyɛ wɔ nvonleɛ mɔɔ wɔyɛ ye dɛba la anwo. Akee duzu a ɔwɔ kɛ ɛyɛ a? Aa, saa Nyamenle ɛbɔ ɛwɔkɛ kɛ ɔbava nvonleɛ mɔɔ wɔyɛ ye dɛba la yeahyɛ wɔ a, ɛnee ɔnle kɛ ɛdawɔ noko ɛfa ɛkyɛ ɛ nwo ɔ?​—Mrɛlɛbulɛ 28:13; 1 Dwɔn 1:9.

Ɛyavalɛ Nloa Ɛgyinlanlɛ

Asoo eza ɛfa ɛya wɔ bie a, dɔketama, nɛɛsema, agɔnwolɛma, anzɛɛ ahenle mɔɔ ɛwu la bɔbɔ anwo ɔ? Nwu ye kɛ awie wu a ɛhye ta si. Bie a wɔ ɛyavalɛ ne kile kɛzi ɛte nganeɛ anzɛɛ ɛlɛdi nyane la. Kɛlɛvolɛ ko hanle kɛ: “Saa ɛfa ɛya na wɔanzɛkye debie na ɛte nganeɛ zɔ ala a ɔmaa ɛ nwo tɔ wɔ fi nwolɛ ngyegyelɛ nwo.”

Saa ɛka wɔ ɛyavalɛ ne anwo edwɛkɛ noko a ɔbahola yeaboa wɔ. Adenle boni azo? Nɔhalɛ nu, ɔnle kɛ ɔyɛ mɔɔ ɛngola zolɛ di a. Baebolo ne bɔ kɔkɔ kɛ ɛyavalɛ kpole nee esiane lua. (Mrɛlɛbulɛ 14:29, 30) Noko ɛbanwu ye kɛ saa ɛka nwolɛ edwɛkɛ ɛkile ɛ gɔnwo mɔɔ te wɔ edwɛkɛ bo la a ɔbamaa ɛ rɛle akyekye. Bie mɔ noko ɛnwu kɛ saa bɛkpundikpundi bɛ agbɔkɛ nu kpalɛ wɔ mekɛ mɔɔ bɛkɛva ɛya la a ɔboa ɔmaa bɛ nwo tɔ bɛ.​—Eza nea Ɛfɛsɛsema 4:25, 26.

Mekɛ mɔɔ ɔhyia kɛ ɛbava nɔhalɛlilɛ wɔaha wɔ nganeɛdelɛ nwo edwɛkɛ wienyi la, debie ko mɔɔ ɔwɔ kɛ ɛnea ye boɛ la a le ɛhye. Ngakyile kpole wɔ wɔ nganeɛdelɛ mɔɔ ɛda ye ali nee awie mɔ mɔɔ ɛfa wɔagua bɛ nwo zo la anu. Mmafu awie mɔ ɔluakɛ wɔva ɛya anzɛɛ ɛ rɛle ɛbɔ la ati. Yemɔti saa ɛlɛka wɔ nganeɛdelɛ nwo edwɛkɛ a nea boɛ na wɔandendɛ wɔantia awie. (Mrɛlɛbulɛ 18:21) Moalɛ ko mɔɔ nwolɛ hyia kpalɛ amaa wɔagyinla wɔ nyanelilɛ nloa la wɔ ɛkɛ, na akee yɛbazuzu nwolɛ.

Nyamenle Ɛkɛ ne Moalɛ

Baebolo ne wula yɛ anwosesebɛ kɛ: “[Gyihova, NW] bikye mɔɔ nyane ɛha ye la, na ɔdie mɔɔ ye anyelazo ɛwie la.” (Edwɛndolɛ 34:18) Ɛhɛe, mɔɔ tɛla biala la, abusuabɔlɛ mɔɔ ɛ nee Nyamenle banyia la bahola aboa amaa wɔagyinla wɔ mekɛ mɔɔ wɔ dɔvolɛ bie kɛwu la. Adenle boni azo? Nzuzulɛ mɔɔ fɛta mɔɔ bɛva bɛmaa la kɔsɔɔti gyi Nyamenle Edwɛkɛ, Baebolo ne, azo anzɛɛ ɔ nee ye le ko. Saa ɛfa ɛdi gyima a ɔbamaa wɔahola ɔ nloa gyinla.

Bieko, mmabu nvasoɛ mɔɔ wɔ asɔneyɛlɛ zo la kɛ ɔle debie ekyi. Baebolo ne tu yɛ folɛ kɛ: “Fa wɔ adesoa ne maa [Gyihova, NW], na ɔbazɔ wɔ nu; ɔnrɛmaa tenlenenli ɛnrɛkpo aze.” (Edwɛndolɛ 55:22) Saa ɛka wɔ nganeɛdelɛ nwo edwɛkɛ ɛkile ɛ gɔnwo mɔɔ se anwunvɔne la a ɔboa a, ɛnee nea moalɛ kpole mɔɔ ɛbanyia kɛ ɛbaha nwolɛ edwɛkɛ wɔahile “arɛlekyekyelɛ Nyamenle ne” a!​—2 Kɔlentema 1:3.

Tɛ kɛ asɔneyɛlɛ maa yɛte nganeɛ kɛ yɛ nwo ɛdɔ yɛ ala. Ahenle ‘mɔɔ tie yɛ nzɛlɛlɛ la’ ɛbɔ ɛwɔkɛ kɛ ɔbava ye sunsum nwuanzanwuanza ne yeamaa ye azonvolɛ mɔɔ fa nɔhalɛlilɛ biza la. (Edwɛndolɛ 65:2; Luku 11:13) Nyamenle sunsum nwuanzanwuanza, anzɛɛ nyɛleɛ tumi ne, kola maa ɛnyia “tumi bedevinli ne” mɔɔ bamaa wɔadɛnla aze alehyenlɛ ko biala la. (2 Kɔlentema 4:7) Kakye: Nyamenle kola boa ye nɔhalɛ azonvolɛ maa bɛkola bɛgyinla ngyegyelɛ biala mɔɔ bie a bɛbayia la anloa.

Raalɛ ko mɔɔ ara wule la kakye kɛzi tumi mɔɔ wɔ asɔneyɛlɛ nu la boale ye nee ɔ hu wɔ mekɛ mɔɔ bɛ ra ne wule la. Ɔhilehilele nuhua kɛ: “Saa yɛwɔ sua nu nɔsolɛ nu na nyanelilɛ ne yɛ kpole a yɛbɔ nu yɛyɛ asɔne.” Ɔdoale zo kɛ, “Mekɛ mɔɔ lumua mɔɔ ɛnee ɔwɔ kɛ yɛyɛ debie mɔɔ ɔmboka nwo​—asafo ayia mɔɔ lumua mɔɔ yɛhɔle, nyianu mɔɔ lumua mɔɔ yɛhɔle​—la yɛzɛlɛle anwosesebɛwulalɛ. Saa yɛdwazo nwonlomɔ na nyanelilɛ ne anu yɛ se a yɛfa asɔneyɛlɛ yɛsɛlɛ Gyihova kɛ ɔboa yɛ. Ɔlua debie bie ati, ɛnee ɔyɛ me alɔbɔlɛ kpole kɛ me ngome mekɛhɔ sua nu. Yemɔti mekɛ biala mɔɔ me ngomekye mekɛra sua nu la mesɛlɛ Gyihova wɔ asɔneyɛlɛ nu kɛ ɔboa me ɔmaa mengola menzɔ me nwo.” Zɔhane raalɛ ne mɔɔ di nɔhalɛ la nwunle ye wienyi na ɔliele ɔlile bɔkɔɔ kɛ zɔhane nzɛlɛlɛ ne mɔ boale bɛ. Bie a ɛdawɔ noko ɛbanwu ye kɛ ɔlua nzɛlɛlɛ mɔɔ ɛkɔ zo ɛyɛ la ati ‘Nyamenle anzondwolɛ ne mɔɔ bo sonla ndelebɛbo muala azo la bazie wɔ ahonle nee wɔ adwenle gyɛlɛɛnye.’​—Felepaema 4:6, 7; Wulomuma 12:12.

Moalɛ mɔɔ Nyamenle fa maa la boa dɔɔnwo. Keleseɛne ɛzoanvolɛ Pɔɔlo hɛlɛle kɛ Nyamenle kyekye “yɛ rɛle wɔ amaneɛnwunlɛ kɔsɔɔti anu na yɛdua ye arɛlekyekyelɛ ne azo yɛkyekye bɛdabɛ mɔɔ bɛ nwo ɛhyele bɛ wɔ ndenle ngakyile dɔɔnwo anu la arɛle.” Ɔle nɔhalɛ kɛ, Nyamenle moalɛ ne ɛnye nyanelilɛ ne ɛnvi ɛkɛ noko ɔmaa ɛkola ɔ nloa gyinla. Ɛhye ɛngile kɛ ɛnrɛzu bieko anzɛɛ ɛ rɛle bavi wɔ dɔvolɛ ne. Noko ɛ nwo bahola adɔ wɔ. Mekɛ mɔɔ ɛlɛyɛ ɛhye la, mɔɔ ɛdo wɔ la bamaa wɔade awie mɔ mɔɔ edwɛkɛ ɛhye bie ɛdo bɛ la edwɛkɛ bo na wɔavi anwunvɔnezelɛ nu wɔaboa bɛ.​—2 Kɔlentema 1:4.