Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

SUKOA BƐ DIEDI | MƐLE

Ɔgyinlanle Dadeɛ Nyane Nloa

Ɔgyinlanle Dadeɛ Nyane Nloa

MƐLE hotole ɔ gyakɛ kpɔkɛ zo, ɛnee nyane kpole ɛha ye. Ɔtɛkakye ɔ ra ne ɛzunlɛ mɔɔ li awieleɛ wɔ mekɛ mɔɔ ɔnwunle amaneɛ dɔnehwele dɔɔnwo anzi na ɔwule la. Ɔdwule sɛnzɛngyinla la, maanle nu yɛle awozinli. Akee azɛlɛ kpusule kpole kpalɛ. (Mateyu 27:45, 51) Bie a Mɛle bule ye kɛ Gyihova ɛlɛmaa ewiade amra anwu kɛ Gyisɛse Kelaese ewule ne yɛ ye nyane tɛla awie biala.

Mekɛ mɔɔ ewia ne manle awozinli mɔɔ wɔ Gɔlogota, anzɛɛ Etile Kanrɛlɛ Ɛleka ne dale wienyi la, Mɛle lile ɔ ra ne anwo nyane. (Dwɔn 19:17, 25) Ɔbayɛ kɛ ɔhakyele ninyɛne dɔɔnwo. Bie a debie ko mɔɔ ɔhakyele la zile kɛyɛ ɛvolɛ 33 mɔɔ ɛze ɛhɔ la. Mekɛ mɔɔ ɔ nee Dwosefi vale bɛ ra ne mɔɔ sonle bolɛ la hɔle asɔnesua ne mɔɔ wɔ Gyɛlusalɛm la anu, na sunsum ne manle nrenya kpanyinli bie mɔɔ bɛfɛlɛ ye Semɛyɔn hanle ngapezo bie la. Ɔhanle kɛ Gyisɛse bayɛ ninyɛne mgbole, noko ɔvale ɔbokale nwo kɛ kenle ko, Mɛle bali nyane kɛ bɛva dadeɛ mɔɔ yɛ nla bɛwɔ ye ahonle nu la. (Luku 2:25-35) Kɛkala, mekɛ ɛhye mɔɔ yɛ alɔbɔlɛ la anu yɛɛ akee yede zɔhane edwɛkɛ ne abo kpalɛ a.

Mɛle lile nyane kpole wɔ ye ahonle nu

Bɛkile kɛ awie ara mɔɔ kɛwu la a le debie mɔɔ yɛ nyane kpalɛ mɔɔ bahola ado sonla a. Ewule le kpɔvolɛ anwo ɛzulolɛ, na ɔmaa yɛ muala yɛdi nyane wɔ adenle bie azo. (Wulomuma 5:12; 1 Kɔlentema 15:26) Yɛbahola yɛagyinla zɔhane nyanelilɛ ne anloa ɔ? Mekɛ mɔɔ yɛlɛsuzu Mɛle ɛbɛlabɔlɛ ɔvi Gyisɛse ɛzonlenlɛ gyima ne mɔlebɛbo kɔdwu ye ewule nu nee ɔ nzi ekyi anwo la, yɛbanwu diedi mɔɔ boale Mɛle manle ɔgyinlanle dadeɛ nyane nloa la anwo ninyɛne dɔɔnwo.

“MƆƆ ƆKƐHA ƆKƐHILE BƐ BIALA LA, BƐYƐ”

Bɛmaa yɛzia yɛ nzi ɛvolɛ nsa nee foa: Mɛle nwunle kɛ nzenzaleɛ bie ɛlɛba. Wɔ Nazalɛte sua ekyi ne azo bɔbɔ, ɛnee menli ɛlɛka Dwɔn Sɔnevolɛ ne nee ye anlubɛnwo edwɛkɛ kɛnlɛma ne anwo edwɛkɛ. Ɛnee Mɛle kola nwu kɛ ɔ ra kpanyinli ne bu edwɛkɛ ne kɛ ɔle sɛkɛlɛneɛ; mekɛ ɛdwu kɛ ɔbɔ ye ɛzonlenlɛ gyima ne abo. (Mateyu 3:1, 13) Wɔ Mɛle nee ye sua nu amra afoa nu, sua nu mɔɔ Gyisɛse bavi la bayɛ ngyegyelɛ ekyi. Kɛmɔti ɛ?

Ɔbayɛ kɛ ɛnee Mɛle ahu Dwosefi ɛwu dɛbadɛba. Saa ɔle zɔ a, ɛnee Mɛle ɛli nyane ɛlɛ. * Mekɛ ɛhye ɛnee bɛnvɛlɛ Gyisɛse kɛ ‘kapentanli ara nrenya’ ala na ɛnee eza bɛfɛlɛ ye “kapenta.” Ɔda ali kɛ, ɛnee Gyisɛse ɛlɛnea ye papa gyima ne azo na ɛnee ɔdaye a ɔnea abusua mɔɔ ngakula nsia mɔɔ li ɔ nzi a wɔ nu la. (Mateyu 13:55, 56; Maake 6:3) Saa ɛnee bɔbɔ Gyisɛse ɛlɛtete Gyemise mɔɔ le kpanyinli mɔɔ li ɛkɛ ne la kɛ ɔdoa gyima ne azo a, kakula kpanyinli ne fi sua nu ɛkɛ a ɔbayɛ se yeamaa abusua ne. Ɛnee Mɛle adesoa ne le kpole; asoo nzenzaleɛ ɛhye manle ɛzulolɛ hanle ye ɔ? Yɛbahola yɛaha ye zɔ. Noko kpuyia mɔɔ hyia kpalɛ la ɛne: Saa Gyisɛse mɔɔ vi Nazalɛte la bayɛ Gyisɛse Kelaese, Mɛzaya ne mɔɔ bɛbɔ ɔ nwo ɛwɔkɛ mekɛ tendenle la a, kɛzi ɔbade nganeɛ ɛ? Edwɛkɛ ko mɔɔ zile Baebolo ne anu la maa yɛnwu ɛhye anwo debie.​—Dwɔn 2:1-12.

Gyisɛse hɔle Dwɔn ɛkɛ manle ɔzɔnenle ye, na ɔrayɛle Awie Mɔɔ Nyamenle Ɛkpokpa Ye, anzɛɛ Mɛzaya ne. (Luku 3:21, 22) Akee ɔbɔle ɔ bo ɔkpale ye ɛdoavolɛma. Ɛnee ɔhyia kɛ ɔyɛ ye gyima ne ndɛndɛ ɛdeɛ, noko ɔnyianle mekɛ na ɔ nee ye abusua ne yɛɛ ɔ gɔnwo mɔ liele bɛ nye. Ɔ nee ye mame, ye ɛdoavolɛma yɛɛ ɔ mediema ne mɔ hɔle atɔfolɛlielɛ wɔ Keena, mɔɔ ɔbayɛ kɛ ɔle sua mɔɔ wɔ boka zo na ɔ nee Nazalɛte avinli bayɛ mayɛlɛ mɔtwɛ la. Bɛlɛdie bɛ nye la, Mɛle nwunle debie mɔɔ gyegye adwenle la. Bie a ɔnwunle kɛ agyalɛma ne abusua ne anu amra bie anyunlu kile kɛ ɛzulolɛ ɛha bɛ na bɛlɛka ye huhuhuhu ndɛndɛ. Bɛ nza ɛwie! Wɔ bɛ amaamuo ne anu ɛyɛvolɛyɛlɛ ɛhye angɔ zo a abusua ne babɔ anyiemgba na yeazɛkye anyelielɛ ne. Mɛle lile nwolɛ nyane na ɔvale ɔdole Gyisɛse anyunlu.

Ɔhanle ɔhilele ɔ ra ne kɛ “bɛ nwanye ɛwie.” Duzu a ɛnee ɔkulo kɛ ɔyɛ a? Yɛbava yɛ adwenle yɛabua ala, noko ɛnee ɔze kɛ ɔ ra ne le sonla kpole mɔɔ bahola ayɛ ninyɛne mgbole a. Bie a ɛnee ɔ nye la kɛ ɔbabɔ ɔ bo wɔ ɛkɛ ne. Ɛnee ɔlɛka yeahile ye kɛ, ‘Me ra, mesɛlɛ wɔ yɛ nwolɛ debie!’ Ɔbayɛ kɛ Gyisɛse mualɛ ne zinle ɔ nwo. Ɔhanle kɛ: ‘Raalɛ ye, kɛmɔti a ɛhye hyia medame nee ɛdawɔ ɛ?’ Debie biala ɛnle Gyisɛse edwɛkɛ ne anu mɔɔ kile kɛ yeambu ye a, ɔnva nwo kɛ bɛhile ɔ bo kɛ ɔngile ɛbulɛ la. Noko akee, ɛnee ndeanlɛ bɛtɛɛ bie wɔ ye edwɛkɛ ne anu. Ɛnee Gyisɛse ɛlɛkakye ye mame kɛ tɛ ɔdaye a ɔbahile ye adenle mɔɔ ɔbalua zo yeayɛ ye ɛzonlenlɛ gyima ne a; yemɔ le ɔ Ze, Gyihova edwɛkɛ.

Mɛle liele ɔ ra ne ndeanlɛ ne dole nu, ɔluakɛ ɔle raalɛ mɔɔ te edwɛkɛ bo na ɔle bɛtɛɛ la ati. Ɔhanle ɔhilele sonvolɛma ne sikalɛ kɛ: “Mɔɔ ɔkɛha ɔkɛhile bɛ biala la, bɛyɛ.” Mɛle nwunle kɛ ɔnlɛ adenle kɛ ɔbahile mɔɔ ɔwɔ kɛ ɔ ra ne yɛ la; emomu, ɔwɔ kɛ ɔdaye nee awie mɔ kpondɛ adehilelɛ fi ye ɛkɛ. Wɔ Gyisɛse afoa nu, ɔhilele kɛ ɔte anwunvɔne mɔɔ ye mame se agyalɛma fofolɛ ne la abo. Ɔyɛle ye nwanwane gyima mɔɔ lumua la, ɔmanle nzule hakyile nwanye kpalɛ. Duzu a vi nu rale a? “Ye ɛdoavolɛma ne mɔ liele ye lile.” Mɛle noko nyianle diedi wɔ Gyisɛse anu. Yeambu ye kɛ ɔ ra nrenya ala, emomu, ɔbule ye kɛ ye Awulae nee ye Ngoanedievolɛ.

Awovolɛ mɔɔ wɔ ɛkɛ ɛnɛ la bahola azukoa dɔɔnwo avi Mɛle diedi ne anu. Ɔle nɔhalɛ kɛ, awie biala ɛnle ɛkɛ mɔɔ ɛtete kakula mɔɔ le kɛ Gyisɛse la ɛlɛ a. Noko akee, kakula biala, ɔnli munli bɔbɔ na ɔnyi a nzenzaleɛ ne bahola ava ngyegyelɛ ara. Awovolɛ bie bahola ayɛ ɔ ra nrenya anzɛɛ raalɛ kɛ kakula la, ɔnva nwo kɛ ɔngyia kɛ ɔbayɛ zɔ la. (1 Kɔlentema 13:11) Kɛzi awovolɛ bahola aboa ɔ ra mɔɔ ɛlɛnyi la ɛ? Adenle ko a le kɛ ɔbanyia anwodozo kɛ ɔ ra nrenya anzɛɛ raalɛ mɔɔ di nɔhalɛ la bahɔ zo ava Baebolo ngilehilelɛ ali gyima na ɔlua zo yeanyia Gyihova nyilalɛ. Awovolɛ mɔɔ da ye ali kɛ ɔlɛ diedi nee anwodozo wɔ ɔ ra mɔɔ ɛnyi anu la boa ye kpalɛ. Ɔda ali kɛ Gyisɛse anye liele kɛzi Mɛle boale ye wɔ ɛvolɛ dɔɔnwo mɔɔ ɔvale ɔyɛle gyima la anu.

‘Ɔ MEDIEMA NE MƆ ANLIE YE ANLI’

Edwɛkpa ne ɛnga Mɛle anwo edwɛkɛ dɔɔnwo wɔ ɛvolɛ nsa nee foa mɔɔ Gyisɛse vale yɛle ye ɛzonlenlɛ gyima ne la anu. Noko, kakye kɛ ɔbayɛ kɛ ɛnee ɔle kunlavolɛ​—ɛrɛladane ko, mɔɔ ɔbayɛ kɛ ɔlɛnea ngakula wɔ sua nu la. Saa yeangola yeandoa Gyisɛse wɔ mekɛ mɔɔ ɔlɛka edwɛkɛ ne wɔ ye sua zo la a ɛnee ndelebɛbo wɔ nu. (1 Temɔte 5:8) Noko, ɛnee ɔkɔ zo ɔdwenledwenle sunsum nu ninyɛne mɔɔ yezukoa yevi Mɛzaya ne ɛkɛ la anwo na ɛnee ɔkɔ nyianusua ne anu dahuu kɛmɔ abusua ne yɛ ye la.​—Luku 2:19, 51; 4:16.

Asoo ɔnrɛyɛ kɛ mekɛ mɔɔ Gyisɛse dendɛle wɔ Nazalɛte nyianusua ne anu la ɛnee ɔwɔ ɛkɛ ne bie? Nea kɛzi ɔ nye liele kɛ ɔdele kɛ ɔ ra ne ɛlɛka kɛ Mɛzaya ne anwo ngapezo mɔɔ bɛhanle ye ɛvoya dɔɔnwo ɛlɛba nu wɔ ɔ nwo zo la! Noko, ɔbayɛ kɛ ɔgyegyele ye wɔ mekɛ mɔɔ ɔnwunle kɛ ye sua zo Nazalɛtema anlie ɔ ra ne ando nu la. Bɛbɔle mɔdenle bɔbɔ kɛ bɛku ye!​—Luku 4:17-30.

Debie bieko mɔɔ gyegye la a le kɛzi ɔ mra mrenya mɔɔ ɛha dele nganeɛ wɔ Gyisɛse anwo la. Yɛnwu ye wɔ Dwɔn 7:5 kɛ Gyisɛse amediema mrenya nna annyia bɛ mame diedi ne bie. Yɛkenga kɛ: ‘Ɔ mediema ne mɔ anlie ye anli.’ Ɔ mediema mraalɛ ne mɔ, mɔɔ bie a bɛle nwiɔ la ɛdeɛ, Baebolo ne ɛnga bɛ nwo edwɛkɛ. * Kɛzi ɔde ye biala la, Mɛle nwunle kɛ ɔyɛ nyane kɛ awie kɛdɛnla sua mɔɔ nuhua menli lɛ asɔne nwo adwenle ngakyile la anu. Ɛnee ɔwɔ kɛ ɔbɔ mɔdenle na yeali nɔhalɛ yeamaa nɔhalɛ ne mɔɔ vi anwuma la, na eza ɔnea kɛ ɔ sa baha ye abusua ne anu amra mɔɔ ɔnyɛ kyengye anzɛɛ ɔ nee bɛ ɛnnyia edwɛkɛ a.

Mekɛ bie anu, ɔ nwo amra mɔɔ Gyisɛse amediema ne mɔ boka nwo la yɛle kɛ bɛkahye Gyisɛse. Ɛnee bɛlɛka kɛ: “Yezɛ!” (Maake 3:21, 31) Nɔhalɛ nu, Mɛle andwenle zɔ, noko ɔ nee ɔ mra ne mɔ hɔle, bie a ɛnee ɔ nye la kɛ bɛbazukoa debie mɔɔ bamaa bɛanyia diedi la. Bɛyɛle zɔ ɔ? Gyisɛse hɔle zo yɛle nwanwane gyima na ɔhilele nɔhalɛ mɔɔ yɛ nwanwane la ɛdeɛ, noko Mɛle amra mrenya ne mɔ annyia diedi. Asoo mɔɔ ɔyɛ a edwɛkɛ ne baha bɛ ahonle la zinle ɔ nwo na ɔyɛle ye ɛya ɔ?

Ɛwɔ sua mɔɔ nuhua menli ne ɛnle asɔne ko anu la anu ɔ? Mɛle diedi ne bahola amaa wɔazukoa ninyɛne dɔɔnwo. Ɔ sa nu ando kɛ ɔbaboa ɔ mra ne mɔ mɔɔ bɛnle diedima la. Emomu, ɔmanle bɛnwunle kɛ ye diedi ne maa ɔ nye die na ɔnyia anzondwolɛ. Noko, ɔhɔle zo ɔboale ɔ ra ne mɔɔ di nɔhalɛ la. Ɛnee ɔ nwo dɔ Gyisɛse ɔ? Asoo ɔyɛ a ɔnyia adwenle kɛ ɔwɔ ɔdaye nee abusua ne anwo ɛkɛ wɔ sua nu a anrɛɛ ɔkulo ɔ? Saa ɔle zɔ a, ɛnee yeammaa ye nganeɛdelɛ ne angyegye ye. Ɔnwunle kɛ ɔlɛ adenle kɛ ɔbaboa Gyisɛse na yeamaa ye anwosesebɛ. Asoo ɛdawɔ noko ɛbahola wɔaboa ɛ mra wɔamaa bava Nyamenle bɛalumua wɔ bɛ ɛbɛlabɔlɛ nu ɔ?

‘DADEƐ TENDENLE BAWƆ WƆ AHONLE NU’

Asoo Mɛle nyianle Gyisɛse anu diedi ne azo ahatualɛ ɔ? Gyihova ɛmkpo kɛ ɔbadua awie kakɛ wɔ ye diedi nwo, na zɔhane a amgba ɔyɛle Mɛle a. (Hibuluma 11:6) Suzu kɛzi ɔdele nganeɛ wɔ mekɛ mɔɔ ɔdele kɛ ɔ ra ne ɛlɛtendɛ anzɛɛ awie mɔ mɔɔ dele kɛ ɔlɛtendɛ rahanle nwolɛ edwɛkɛ hilele ye la anwo nea.

Gyisɛse mrɛlɛ dɔɔnwo kile kɛzi ndetelɛ mɔɔ ɔnyianle ɔvile Dwosefi nee Mɛle ɛkɛ hanle ye la

Wɔ ɔ ra ne mrɛlɛ ne mɔ anu, asoo Mɛle nwunle debie mɔɔ kile kɛ Gyisɛse ngakula nu mɔɔ ɔlɛnyi wɔ Nazalɛte la a ɔnwunle zɔhane ninyɛne ne mɔ a. Mekɛ mɔɔ Gyisɛse hanle raalɛ mɔɔ ɛlɛkpoa ye sua nu kɛ ɔbanwu ye dwɛtɛ fufule mɔɔ ɛminli, abɛlɛ mɔɔ bɛti bɛfa bɛyɛ aleɛ, anzɛɛ kɛnlaneɛ mɔɔ bɛsɔ bɛfa bɛsie debie zo anwuma la, asoo Mɛle dwenlenle kakula nrenya ekyi mɔɔ ɛnee wɔ ɔ nwo ɛkɛ wɔ mekɛ mɔɔ ɔlɛyɛ ninyɛne ɛhye mɔ alehyenlɛ biala la anwo? (Luku 11:33; 15:8, 9; 17:35) Mekɛ mɔɔ Gyisɛse hanle kɛ ye gyɛnvayile ne le felafela yɛɛ ye bɔlɛ ne ɛnyɛ ɛnlomboɛ la, asoo Mɛle hakyele ewia zo mekɛ bie mɔɔ Dwosefi ɛlɛkile kakula Gyisɛse kɛzi bɛyɛ gyɛnvayile kɛnlɛma amaa bɛfa bɛto nane kɔme zo a yeahola yeadia la ɔ? (Mateyu 11:30) Nɔhalɛ nu, ɛnee Mɛle anye die kɛ ɔbadwenle adenle kɛnlɛma mɔɔ Gyihova ɛmaa yenyia wɔ ɛbɛlabɔlɛ nu kɛ ɔboa ɔnlea na ɔtete kakula ne mɔɔ bayɛ Mɛzaya ne la. Ɔbayɛ kɛ ɔ nye liele kpole kɛ ɔbadie Gyisɛse, dasanli kilehilevolɛ mɔɔ tɛla biala, mɔɔ vale ninyɛne mɔɔ bɛze nee mɔɔ bɛnwu ye ɔhilehilele ninyɛne ngɛnlɛma la!

Noko, ɛnee Mɛle bɛlɛ ɔ nwo aze. Ɔ ra ne anyeyɛ ye yɛɛ yeanzonle ye. Wɔ Gyisɛse ɛzonlenlɛ gyima ne anu, raalɛ bie deanle nu wɔ menli dɔɔnwo ne anu kɛ nyilalɛ ɛha raalɛ ne mɔɔ wole ye la. Ɔbuale kɛ: ‘Kyɛkyɛ, emomu, nyilalɛ ɛha bɛdabɛ mɔɔ bɛtie Nyamenle edwɛkɛ ne na bɛdi zolɛ la!’ (Luku 11:27, 28) Mekɛ mɔɔ menli bie hanle hilele Gyisɛse kɛ ye mame nee ɔ mediema ne mɔ ɛlɛkpondɛ ye la, ɔhanle kɛ menli mɔɔ die ye di la a le ye mame mɔ nee ɔ mediema a. Mɛle anva ɛya, ɔdele Gyisɛse edwɛkɛ ne abo​—sunsum nu abusuabɔlɛ hyia kpalɛ tɛla nwonane afoa nu ɛdeɛ.​—Maake 3:32-35.

Noko, edwɛkɛ boni a bamaa yɛade nyane mɔɔ Mɛle lile wɔ mekɛ mɔɔ ɔnwunle kɛ ɔ ra ne ɛlɛwu alɔbɔlɛ nu wɔ amaneɛnwunlɛ baka ne azo la abo a? Ɛzoanvolɛ Dwɔn mɔɔ wɔ ɛkɛ ne a bɛhunle ye la, nzinlii hanle nwolɛ edwɛkɛ wienyi kɛ: Wɔ ye amaneɛnwunlɛ ne anu, ɛnee Mɛle gyi ‘Gyisɛse amaneɛnwunlɛ baka ne anwo.’ Debie biala ɛnrɛzi raalɛ zɔhane mɔɔ lɛ ɛlɔlɛ na ɔdi nɔhalɛ la adenle mɔɔ ɔnrɛmaa ɔnrɛgyinla ɔ ra ne anwo ɔnrɛhɔ awieleɛ a. Gyisɛse nwunle ye, noko ɔnva nwo kɛ ɛnwomenle biala mɔɔ ɔkɛlie maa ɔdi nyane na edwɛkɛ biala mɔɔ ɔkɛha la yɛ ye ɛvɛlɛ la, ɔdendɛle. Ɔvale ye mame ɔgyakyile ɛzoanvolɛ Dwɔn mɔɔ ɔkulo ye la kɛ ɔnlea ye. Kɛmɔ ɛnee Gyisɛse amediema ne mɔ ɛnle diedima la ati, Gyisɛse vale Mɛle wulale ye ɛdoavolɛma ko mɔɔ di nɔhalɛ la asa nu. Gyisɛse hilele kɛzi ɔhyia kɛ awie mɔɔ lɛ diedi nea ye menli, titile ninyɛne mɔɔ fane bɛ sunsum nu ngyianlɛ nwo la.​—Dwɔn 19:25-27.

Mekɛ mɔɔ Gyisɛse wule la, Mɛle lile nyane ne mɔɔ bɛhanle nwolɛ edwɛkɛ bɛdole ɛkɛ ne mekɛ tendenle la, dadeɛ tendenle ne mɔɔ bawɔ ye yeamaa yeali nyane la. Saa ɔyɛ se kɛ yɛbade kɛzi ɔlile nyane la abo a, kɛzi yɛbanwu anyelielɛ mɔɔ ɔnyianle wɔ ye kenle nsa ne anzi la ɛ! Mɛle nwunle nwanwane gyima mɔɔ tɛla biala la​—bɛdwazo Gyisɛse! Na ye anyelielɛ ne yɛle kpole ɔluakɛ nzinlii Gyisɛse yele ɔ nwo hilele ɔ diema Gyemise wɔ fealera nu. (1 Kɔlentema 15:7) Zɔhane mɔɔ ɔyɛle la hanle Gyemise nee Gyisɛse amediema mɔɔ ɛha la. Nzinlii, bɛliele Gyisɛse bɛlile kɛ yemɔ a le Kelaese ne a. Yeangyɛ, bɛ nee bɛ mame hɔle Keleseɛne nyianu na ‘bɛhɔle zo bɛyɛle asɔne.’ (Gyima ne 1:14) Bɛ nuhua nwiɔ mɔɔ le Gyemise nee Dwuudu la nzinlii hɛlɛle Baebolo ne bie.

Mɛle anye liele kɛ ɔ mra ne mɔ rayɛle nɔhalɛ Keleseɛnema la

Mekɛ mɔɔ Mɛle nee ɔ mra mrenya ne mɔ yiale na bɛyɛle asɔne la yɛande ɔ nwo edwɛkɛ bieko. Nea kɛzi Mɛle kɛlɛtokɛ ne rale ye awieleɛ kɛnlɛma, na nea neazo kɛnlɛma mɔɔ ɔyɛle la! Ye diedi ne ati, ɔgyinlanle dadeɛ nyane nloa na nzinlii ɔnyianle ahatualɛ kɛnlɛma. Saa yɛsukoa ye diedi ne a, yɛdayɛ noko yɛbagyinla nyane biala mɔɔ ewiade ɛhye bamaa yɛali la anloa na yɛanyia ahatualɛ kpole mɔɔ yɛ nye ɛnla la.

^ ɛden. 8 Bɛdele Dwosefi anwo edwɛkɛ wɔ edwɛkɛ bie mɔɔ zile wɔ mekɛ mɔɔ ɛnee Gyisɛse ɛli ɛvolɛ 12 anzi la, bɛande ɔ nwo edwɛkɛ bieko wɔ Edwɛkpa ne anu. Yemɔ anzi, Gyisɛse mame nee ɔ mra ne mɔ a yɛte bɛ nwo edwɛkɛ a na tɛ Dwosefi. Mekɛ bie bɛvɛlɛle Gyisɛse “Mɛle ara,” bɛambɔ Dwosefi duma.​—Maake 6:3.

^ ɛden. 16 Tɛ Dwosefi a wole Gyisɛse a, yemɔti saa yɛka ye kpalɛ a ɔnee ɔ mediema mrenya nee mraalɛ ne mɔ bɛ ze ɛnle ko.​—Mateyu 1:20.