Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Mraalɛ Mɔɔ Bɛ Nwo Edwɛkɛ Wɔ Baebolo Ne Anu​—Duzu A Yɛsukoa Yɛfi Bɛ Ɛkɛ A?

Mraalɛ Mɔɔ Bɛ Nwo Edwɛkɛ Wɔ Baebolo Ne Anu​—Duzu A Yɛsukoa Yɛfi Bɛ Ɛkɛ A?

Baebolo ne bua kɛ

 Mraalɛ dɔɔnwo wɔ Baebolo ne anu mɔɔ yɛkola yɛsukoa debie yɛfi bɛ ɛbɛlabɔlɛ nu a. (Wulomuma 15:4; 2 Timote 3:16, 17) Edwɛkɛ ɛhye ka mraalɛ ɛhye mɔ bie anwo edwɛkɛ sikalɛ. Bɛ nuhua dɔɔnwo yɛle neazo kɛnlɛma mɔɔ yɛbahola yɛazukoa a. Bie mɔ noko le kɔkɔbɔlɛ nwo neazo maa yɛ.​—1 Kɔlentema 10:11; Hibuluma 6:12.

  Abegɛle

 Abegɛle a le nwane? Ɛnee ɔle nrenyia sukoavolɛ atisesebɛ bie mɔɔ bɛfɛlɛ ye Neebale la aye. Noko ɛnee Abegɛle lɛ nwunu yɛɛ ɔbɛlɛ ɔ nwo aze, eza ɛnee ɔ nwo yɛ fɛ yɛɛ ɔlɛ subane ngɛnlɛma.​—1 Samoɛle 25:3.

 Duzu a ɔyɛle a? Abegɛle vale nwunu yɛle gyima na ɔyɛle ye ninyɛne nrɛlɛbɛ nu ɔzile ngyegyelɛ kpole bie adenle. Ɛnee ɔ nee Neebale de bikye ɛleka mɔɔ Devidi, mɔɔ ɔbayɛ Yizilayɛ belemgbunli la ɛnriandi ɛhɔvea la. Mɔɔ Devidi nee ye menli ne wɔ ɛkɛ la, bɛbɔle Neebale mboane ne anwo bane bɛvile nwulema asa anu. Noko mɔɔ Devidi zoanle menli kɛ bɛhɔha bɛhile Neebale kɛ ɔmaa bɛ aleɛ la, ɔbɔle bɛ aholoba yɛɛ yeammaa bɛ. Devidi ahonle futule! Ɔti ɔ nee ye menli ne zile nu kɛ bɛkahu Neebale nee nrenyia biala mɔɔ wɔ ye sua nu ɛkɛ la.​—1 Samoɛle 25:10-12, 22.

 Mɔɔ Abegɛle dele mɔɔ ɔ hu ɛyɛ la, ɔyɛle nwolɛ debie ndɛndɛ. Ɔzoanle ye sonvolɛma kɛ bɛva aleɛ bɛhɔmaa Devidi nee ye menli ne, na akee ɔdoale bɛ ɔhɔkpale Devidi kyɛlɛ kɛ ɔze ye anwunvɔne. (1 Samoɛle 25:14-19, 24-31) Mɔɔ Devidi nwunle ye ahyɛlɛdeɛ ne, ye mɛlɛbɛnwoaze ne nee ye folɛdulɛ mɔɔ nrɛlɛbɛ wɔ nu la, ɔnwunle kɛ Nyamenle a ɛzoa ye kɛ ɔrazi ye adenle amaa yeanga mogya yeangua a. (1 Samoɛle 25:32, 33) Yeangyɛ, Neebale wule na Devidi gyale Abegɛle.​—1 Samoɛle 25:37-41.

 Duzu a yɛbahola yɛazukoa yɛavi Abegɛle ɛkɛ a? Ɔnva nwo kɛ ɛnee ɔ nwo yɛ fɛ na ɔlɛ ezukoa la, yeandwenle kɛ ɔ nwo hyia tɛla awie mɔ. Ɔvile ye ɛhulolɛ nu ɔkpale kyɛlɛ wɔ nvonleɛ mɔɔ tɛ ɔdaye a ɔyɛle la anwo ɔvale ɔkpondɛle anzodwolɛ. Ɔlale akɛnrasesebɛ ali na ɔluale nrɛlɛbɛ adenle zo ɔlile ngyegyelɛ kpole bie anwo gyima kɛnlɛma.

  Dɛbola

 Dɛbola a le nwane? Ɛnee ɔle Yizilayɛ Nyamenle Gyihova ngapezonli raalɛ mɔɔ ɔdua ɔ nwo zo ɔmaa ye menli ne nwu ye adwenle wɔ ninyɛne nwo a. Eza Nyamenle luale ɔ nwo zieziele ngyegyelɛ mɔɔ rale Yizilayɛma avinli la.​—Ndɛnebuavolɛma 4:4, 5.

 Duzu a ɔyɛle a? Ngapezonli raalɛ Dɛbola vale akɛnrasesebɛ boale Nyamenle azonvolɛ. Nyamenle luale ɔ nwo zo vale adehilelɛ maanle Balake kɛ ɔli Yizilayɛ ɛlɔnema anyunlu na bɛ nee Keena ɛlɔnema ɛhɔho. (Ndɛnebuavolɛma 4:6, 7) Mɔɔ Balake hanle kɛ Dɛbola nee ye ɛhɔ la, yeammaa ɛzulolɛ anga ye, emomu ɔ nee ye hɔle.​—Ndɛnebuavolɛma 4:8, 9.

 Mɔɔ Nyamenle maanle Yizilayɛma lile konim la anzi, Dɛbola nyianle nwolɛ adenle hyehyɛle konimlilɛ edwɛne ne mɔɔ ɔ nee Balake dole la foa bie. Ɔhanle debie mɔɔ Gyeeyɛle, raalɛ mɔɔ ɔdaye noko ɔlɛ akɛnrasesebɛ la yɛle maanle bɛlile Keenama anwo zo konim la anwo edwɛkɛ wɔ edwɛne zɔhane anu.​—Ndɛnebuavolɛma, tile 5.

 Duzu a yɛbahola yɛazukoa yɛavi Dɛbola ɛkɛ a? Ɛnee Dɛbola tu ɔ nwo maa yɛɛ ɔlɛ akɛnrasesebɛ. Ɔmaanle menli ne anwosesebɛ kɛ bɛyɛ mɔɔ le kpalɛ wɔ Nyamenle anye zo la. Mekɛ biala mɔɔ bɛbayɛ ye zɔ la, ɔfi ye ahonle nu ɔkanvo bɛ.

  Dɛlaela

 Dɛlaela a le nwane? Yemɔ a le raalɛ bie mɔɔ Yizilayɛ ndɛnebuavolɛ Samesɛn hulole ye la.​—Ndɛnebuavolɛma 16:4, 5.

 Duzu a ɔyɛle a? Ɔliele ezukoa ɔvile Filisitia mgbanyima ɛkɛ na ɔyele Samesɛn mɔɔ ɛnee Nyamenle ɛlɛdua ɔ nwo zo alie Yizilayɛma avi Filisitiama asa anu la ɔmaanle bɛ. Gyihova maanle Samesɛn anwosesebɛ kpole, ɔti ɛnee Filisitiama ɛngola ɛnli ɔ nwo zo konim. (Ndɛnebuavolɛma 13:5) Yemɔti bɛ mgbanyima ne mɔ kpondɛle moalɛ vile Dɛlaela ɛkɛ.

 Filisitiama maanle Dɛlaela belaebo kɛ ɔnlea kɛ ɔbanwu ɛleka mɔɔ Samesɛn nyia ye anwosesebɛ ne fi la. Ɔliele ezukoa ne, na ɔyɛle biala mɔɔ ɔbahola la ɔnwunle ɛleka mɔɔ Samesɛn anwosesebɛ ne vi la. (Ndɛnebuavolɛma 16:15-17) Ɔhanle ɔhilele Filisitiama ne, na bɛrahyele ye bɛdole efiade.​—Ndɛnebuavolɛma 16:18-21.

 Duzu a yɛbahola yɛazukoa yɛavi Dɛlaela ɛkɛ a? Mɔɔ Dɛlaela yɛle la le kɔkɔbɔlɛ maa yɛ. Ɔ nye bolole ezukoa, ɔti ɔlale subane ɛtane le kɛ mɛlɛbɛla, adalɛ yɛɛ angomedi ali ɔhilele Gyihova Nyamenle sonvolɛ.

  Ɛseta

 Ɛseta a le nwane? Yemɔ a le Dwuunli bɛlɛra ne mɔɔ Pɛhyea Belemgbunli Ahazelɔse kpale ye na ɔgyale ye ɔmaanle ɔyɛle ɔbahyema la.

 Duzu a ɔyɛle a? Ɔbahyema Ɛseta vale tumi mɔɔ ɔlɛ la lile gyima ɔti yeammaa bɛangu ye menli ne. Ɔdele kɛ bɛli mɛla bɛye kenle titili bie bɛzie ɛkɛ ne kɛ bɛku Dwuuma mɔɔ wɔ Pɛhyea Belemgbunlililɛ ne anu la amuala. Belemgbunli ne sonvolɛ kpanyinli ne mɔɔ bɛfɛlɛ ye Heeman la a bɔle kpɔkɛ ɛtane zɔhane a. (Ɛseta 3:13-15; 4:1, 5) Ɛseta busuanli Mɔdekae boale ye ɔti ɔvale ye ngoane ɔdole esiane nu na ɔhanle kpɔkɛ ɛtane ɛhye anwo edwɛkɛ ɔhilele ɔ hu Belemgbunli Ahazelɔse. (Ɛseta 4:10-16; 7:1-10) Ahazelɔse maanle Ɛseta nee Mɔdekae tumi kɛ bɛli mɛla fofolɛ mɔɔ bamaa Dwuuma aho alie bɛ nwo la. Dwuuma ne lile bɛ agbɔvolɛ nwo zo konim bɔkɔɔ.​—Ɛseta 8:5-11; 9:16, 17.

 Duzu a yɛbahola yɛazukoa yɛavi Ɛseta ɛkɛ a? Ɔbahyema Ɛseta yɛle akɛnrasesebɛ nee mɛlɛbɛnwoaze nwo neazo kɛnlɛma. (Edwɛne 31:24; Felepaema 2:3) Ɛnee ɔ nwo yɛ fɛ kpalɛ yɛɛ ɔlɛ dibilɛ, noko ɔdiele folɛdulɛ na ɔkpondɛlɛ moalɛ. Yeammaa ɛzulolɛ anga ye, noko ɔvile ɛbulɛ nu ɔdendɛle kɛnlɛma ɔhilele ɔ hu. Wɔ mekɛ bɔbɔ mɔɔ ɛnee Dwuuma ngoane la esiane nu la, ɔvale akɛnrasesebɛ ɔlale ɔ nwo ali kɛ ɔle Dwuunli.

  Yive

 Yive a le nwane? Raalɛ mɔɔ bɛlimoale bɛbɔle ye wɔ azɛlɛ ye azo na eza bɛlimoale bɛbɔle ye duma wɔ Baebolo ne anu la.

 Duzu a ɔyɛle a? Yeanli mɛla bie mɔɔ nuhua la ɛkɛ mɔɔ Nyamenle vale maanle ye la azo. Ɛnee ɔdi munli kɛ ɔ hu Adam la, ɔlɛ adenle ɔkpa mɔɔ ɔkulo yɛɛ ɔkola ɔda Nyamenle subane mɔɔ bie a le ɛlɔlɛ nee nrɛlɛbɛ la ali. (Gyɛnɛsese 1:27) Ɛnee Yive ze kɛ Nyamenle ɛha ɛhile Adam kɛ, saa bɛdi baka ko bie ma ne bie a bɛbawu. Noko Seetan bɛlɛbɛlale ye ɔmaanle ɔliele ɔlile kɛ saa ɔdi bie a ɔnrɛwu. Nɔhalɛ nu, ɔmaanle ɔliele ɔlile bɔbɔ kɛ saa yeandie Nyamenle a ye ɛbɛlabɔlɛ bayɛ kpalɛ. Ɔti ɔlile bie na nzinlii ɔmaanle ɔ hu noko lile bie.​—Gyɛnɛsese 3:1-6; 1 Timote 2:14.

 Duzu a yɛbahola yɛazukoa yɛavi Yive ɛkɛ a? Yive edwɛkɛ ne maa yɛnwu kɛ esiane wɔ nu kɛ yɛbahɔ zo yɛadwenledwenle atiakunluwɔzo ɛtane nwo. Ɔkpole Nyamenle mɛla mɔɔ anu la ɛkɛ la, na ɔnyianle ɛhulolɛ kpole kɛ ɔbava debie mɔɔ ɛnle ye ɛdeɛ la.​—Gyɛnɛsese 3:6; 1 Dwɔn 2:16.

  Hana

 Hana a le nwane? Ɛlekana aye ɔ, yɛɛ ɔ ra a le Samoɛle mɔɔ nzinlii ɔrayɛle ngapezonli mɔɔ bɛze ye kpalɛ wɔ tete Yizilayɛ la.​—1 Samoɛle 1:1, 2, 4-7.

 Duzu a ɔyɛle a? Ɛnee Hana le mota, ɔti ɔyɛle asɔne ɔkpondɛle arɛlekyekyelɛ ɔvile Nyamenle ɛkɛ. Ɛnee ɔ hu gya mraalɛ nwiɔ. Ɔ ye Pɛnena wole ngakula; noko wɔ ɛvolɛ dɔɔnwo anu ɛnee Hana ɛtɛwole. Pɛnena golole ɔ nwo maanle ɔlile nyane kpole, noko Hana yɛle asɔne kpondɛle arɛlekyekyelɛ vile Nyamenle ɛkɛ. Ɔbɔle Nyamenle ɛwɔkɛ kɛ, saa ɔmaa ɔwo ralɛ nrenyia a, ɔbamaa yeazonle ye dahuu wɔ ye ɛdanlɛsua ne anu; ɛnee ɛdanlɛsua ne le sua mɔɔ bɛkola bɛtudu bɛkɔ ɛleka gyɛne mɔɔ Yizilayɛma sonle Gyihova wɔ nu a.​—1 Samoɛle 1:11.

 Nyamenle diele Hana asɔneyɛlɛ ne na ɔwole Samoɛle. Hana lile ye ɛwɔkɛ zo na ɔvale ɔ ra ne ɔhɔle kɛ ɔzonle wɔ ɛdanlɛsua ne anu wɔ mekɛ bɔbɔ mɔɔ ɛnee ɔtɛde kakula la. (1 Samoɛle 1:27, 28) Ɛvolɛ biala ɔkpomgba tɛladeɛ mɔɔ ɛnlɛ ɔ sa la ko ɔkɔmaa ye. Nzinlii, Nyamenle yilale Hana maanle ɔwole ngakula nnu ɔbokale nwo, mrenyia nsa yɛɛ mraalɛ nwiɔ.​—1 Samoɛle 2:18-21.

 Duzu a yɛbahola yɛazukoa yɛavi Hana ɛkɛ a? Hana holale gyinlanle ye sɔnea ne mɔ anloa ɔluakɛ ɔvile ye ahonle nu ɔyɛle asɔne. Ye moyɛlɛ asɔne ne mɔɔ wɔ 1 Samoɛle 2:1-10 la da diedi kpole mɔɔ ɔlɛ ye wɔ Nyamenle anu la ali.

  Gyeeyɛle

 Gyeeyɛle a le nwane? Ɛnee ɔle Hibɛ mɔɔ ɔnle Yizilayɛnli la aye. Ɔvale akɛnrasesebɛ ɔgyinlanle Nyamenle menli ne anzi.

 Duzu a ɔyɛle a? Mɔɔ Keenama ɛlɔne kpanyinli Sesɛla nriandinle rale ye sua nu ɛkɛ la, ɔzile mɔɔ ɔwɔ kɛ ɔyɛ la anwo kpɔkɛ ndɛndɛ. Yizilayɛma lile Sesɛla ɛlɔne ne anwo zo konim, ɔti ɛnee ɔlɛkpondɛ feabelɛ nee banebɔlɛ. Gyeeyɛle vɛlɛle ye kɛ ɔravea ye ɛkɛ ɔlie ɔ menle. Mɔɔ nlafelɛ vale Sesɛla la, Gyeeyɛle hunle ye.​—Ndɛnebuavolɛma 4:17-21.

 Mɔɔ Gyeeyɛle yɛle la maanle ngapezo mɔɔ Dɛbola hanle la rale nu kɛ: “Gyihova bava Sesɛla awula raalɛ sa nu.” (Ndɛnebuavolɛma 4:9) Ɔlua mɔɔ Gyeeyɛle yɛle la ati, bɛhanle ɔ nwo edwɛkɛ kɛ ‘bɛyila ye kpole wɔ mraalɛ avinli.’​—Ndɛnebuavolɛma 5:24.

 Duzu a yɛbahola yɛazukoa yɛavi Gyeeyɛle ɛkɛ a? Gyeeyɛle yɛle ye ndɛ lile ninyɛne nwo gyima, eza ɔlale akɛnrasesebɛ ali. Ye edwɛkɛ ne maa yɛnwu kɛ Nyamenle kola fa ɔ nwo die ninyɛne nu ɔmaa ye ngapezo ba nu.

  Gyɛzɛbɛle

 Gyɛzɛbɛle a le nwane? Yizilayɛ Belemgbunli Ehabe aye ɔ. Ɔnle Yizilayɛnli ɔti ɛnee ɔnzonle Gyihova, emomu ɛnee ɔsonle Keenama bozonle Beeyale.

 Duzu a ɔyɛle a? Ɛnee ɔbahyema Gyɛzɛbɛle edwɛkɛ yɛ se kpalɛ, ɔ ti yɛ se yɛɛ ɔle amumuyɛ. Ɔzile Beeyale ɛzonlenlɛ nee adwɔmane ɛbɛla mɔɔ bɛbɔ wɔ Beeyale ɛzonlenlɛ nu la adua. Wɔ mekɛ ko ne ala, ɔbɔle mɔdenle biala kɛ ɔnrɛmaa menli ɛnrɛzonle nɔhalɛ Nyamenle Gyihova.​—1 Arelemgbunli 18:4, 13; 19:1-3.

 Ɔbɔle adalɛ yɛɛ ɔhunle awie mɔ amaa yeanyia mɔɔ ɔkpondɛ la. (1 Arelemgbunli 21:8-16) Ɔwule alɔbɔlɛ ewule yɛɛ bɛanzie ye kɛ mɔɔ Nyamenle hanle dole ɛkɛ la.​—1 Arelemgbunli 21:23; 2 Arelemgbunli 9:10, 32-37.

 Duzu a yɛbahola yɛazukoa yɛavi Gyɛzɛbɛle ɛkɛ a? Mɔɔ Gyɛzɛbɛle yɛle la le kɔkɔbɔlɛ maa yɛ. Kɛmɔ ɛnee ye ɛbɛla ɛzɛkye bɔkɔɔ na ɔdi ye angomedi atiakunluwɔzo nzi la ati, bɛbɔ ye duma a mɔɔ ɔkile la a le raalɛ mɔɔ nyiane biala ɛnle ɔ nye zo, ɔle adwɔmane, ɔmbu tumililɛ yɛɛ ɔndwenle kɛzi ye nyɛleɛ ɛtane ne bagyegye awie mɔ la anwo la.

  Liya

 Liya a le nwane? Ɔle tete selɛ Gyekɔbo aye mɔɔ limoa. Ɛnee Gyekɔbo eza gya Liya adiema kakula Relahyɛle.​—Gyɛnɛsese 29:20-29.

 Duzu a ɔyɛle a? Liya nee Gyekɔbo wole ngakula mrenyia nsia. (Wulutu 4:11) Ɛnee Relahyɛle a Gyekɔbo kulo kɛ ɔgya ye a, tɛ Liya ɔ. Noko kɛ anrɛɛ bɛ papa Leeban bava Relahyɛle amaa ye la, ɔvale Liya emomu ɔmaanle ye. Mɔɔ Gyekɔbo nwunle kɛ Leeban ɛbɛlɛbɛla ye ɛva Liya ɛmaa ye la, ɔbizale ye nwolɛ edwɛkɛ. Leeban hanle kɛ ɔnle bɛ amaamuo kɛ kakula balimoa agya, ɔwɔ kɛ kpanyinli ne emomu dimoa gya. Ye dapɛne ko anzi, akee Gyekɔbo gyale Relahyɛle.​—Gyɛnɛsese 29:26-28.

 Ɛnee Gyekɔbo kulo Relahyɛle tɛla Liya. (Gyɛnɛsese 29:30) Ɛhye maanle Liya hwenle ɔ diema ne ati nungule. Nyamenle nwunle kɛzi Liya te nganeɛ la na ɔmaanle ɔwole mralɛ nsuu, mrenyia nsia yɛɛ raalɛ ko.​—Gyɛnɛsese 29:31.

 Duzu a yɛbahola yɛazukoa yɛavi Liya ɛkɛ a? Liya yɛle asɔne kpondɛle moalɛ vile Nyamenle ɛkɛ, na ɔnva nwo kɛ ɛnee ɔlɛyia ngyegyelɛ wɔ ye abusua ne anu la, ɔhɔle zo ɔhilele mɔɔ Nyamenle yɛle maanle ye la anwo anyezɔlɛ. (Gyɛnɛsese 29:32-35; 30:20) Ye edwɛkɛ ne maa yɛnwu kɛ mraalɛ dɔɔnwo ɛgyalɛ, mɔɔ Nyamenle maanle nwolɛ adenle mekɛ ekyi la fa ngyegyelɛ ba. Agyalɛ nwo ngyinlazo mɔɔ Nyamenle die to nu la a le kɛ nrenyia bagya raalɛ kokye.​—Mateyu 19:4-6.

  Maata

 Maata a le nwane? Lazalɛse nee Mɛle adiema ɔ, na ɛnee bɛ muala bɛde Bɛtani, sua ekyi bie mɔɔ bikye Gyɛlusalɛm la azo.

 Duzu a ɔyɛle a? Maata le Gyisɛse agɔnwo, na “ɛnee Gyisɛse kulo Maata nee ɔ diema raalɛ ne yɛɛ Lazalɛse edwɛkɛ.” (Dwɔn 11:5) Ɛnee ɔkulo nyɛvolɛ ɛlielɛ kpalɛ. Mekɛ bie mɔɔ Gyisɛse rakpɔlale bɛ la, Mɛle dɛnlanle aze diele Gyisɛse noko ɛnee Maata ɛlɛto aleɛ. Maata hanle hilele Gyisɛse kɛ Mɛle ɛmboa ye. Gyisɛse vile ɛlɔlɛ nu denrɛle Maata adwenle.​—Luku 10:38-42.

 Mɔɔ Lazalɛse anwo dole ye la, Maata nee ɔ diema raalɛ ne zoanle maanle bɛhɔbɔle Gyisɛse amaneɛ, ɛnee bɛlɛ anwodozo kɛ ɔbahola yeayɛ bɛ diema ne ayile. (Dwɔn 11:3, 21) Noko Lazalɛse wule. Adwelie mɔɔ Maata nee Gyisɛse lile la lale ye ali kɛ ɛnee ɔlɛ diedi wɔ ewudwazo ne anu yɛɛ eza ɔlɛ anwodozo kɛ Gyisɛse bahola adunwue ɔ diema ne ara ngoane nu bieko.​—Dwɔn 11:20-27.

 Duzu a yɛbahola yɛazukoa yɛavi Maata ɛkɛ a? Maata yɛle gyima ɛsesebɛ liele nyɛvolɛ. Ɔliele folɛdulɛ ɔdole nu. Ɔhanle kɛzi ɔte nganeɛ nee ye diedi nwo edwɛkɛ.

  •  Saa ɛkpondɛ Maata anwo edwɛkɛ dɔɔnwo a, nea edwɛkɛ, “Medie Medi.”

  Mɛle (Gyisɛse mame)

 Mɛle a le nwane? Ɔle Dwuunli bɛlɛra mɔɔ ɛnee ɔnze nrenyia wɔ mekɛ mɔɔ ɔwole Gyisɛse la, nwanwane adenle zo a ɔluale ɔnrenzɛle Nyamenle ara ne a.

 Duzu a ɔyɛle a? Ɔvile mɛlɛbɛnwoaze nu ɔyɛle Nyamenle ɛhulolɛdeɛ. Mɔɔ anwumabɔvolɛ bie rabɔle ye amaneɛ kɛ ɔbanrenzɛ na yeawo Mɛzaya ne mɔɔ bɛva mekɛ tendenle bɛhendɛ ye la, ɛnee Dwosefi ɛva ɔ nloa ɛdo ɔ nwo zo kɛ ɔbagya ye. (Luku 1:26-33) Ɔliele ɔdole nu. Mɔɔ Mɛle wole Gyisɛse la anzi, eza ɔ nee Dwosefi wole ngakula mrenyia nna yɛɛ bie a mraalɛ nwiɔ. Ɔti Mɛle anyɛ awie mɔɔ ɛnze nrenyia la wɔ ye ngoane mekɛ kɔsɔɔti anu. (Mateyu 13:55, 56) Ɔnva nwo kɛ ɔnyianle nwolɛ adenle titili ɛhye la, yeamkpondɛ sonla nyunlu nganvolɛ anzɛɛ yeammaa ɔ nye anla kɛ bɛ nee ye bali wɔ adenle titili zo wɔ mekɛ mɔɔ Gyisɛse yɛ ye ɛzonlenlɛ gyima ne la anzɛɛ wɔ alimoa Kilisienema asafo ne anu.

 Duzu a yɛbahola yɛazukoa yɛavi Mɛle ɛkɛ a? Ɛnee Mɛle le raalɛ nɔhavo mɔɔ ɔvile ye ɛhulolɛ nu ɔliele gyimalilɛ mɔɔ yɛ se la ɔdole nu a. Ɛnee ɔze Ngɛlɛlera ne kpalɛ. Wɔ ye edwɛkɛ mɔɔ bɛyɛ nwolɛ kɛlɛtokɛ wɔ Luku 1:46-55 la anu, ɔhwenle adwenle ɔhɔle Ngɛlɛlera kɛyɛ 20 azo.

  Mɛle (Maata nee Lazalɛse adiema raalɛ ne)

 Mɛle a le nwane? Ɔ mediema a le Lazalɛse nee Maata, na ɛnee bɛ muala bɛ gɔnwo kpalɛ a le Gyisɛse.

 Duzu a ɔyɛle a? Ɔlale ye ali fane dɔɔnwo kɛ ɔlɛ anyezɔlɛ kpole ɔmaa Nyamenle Ara ne. Ɔhilele kɛ ɔdie Gyisɛse ɔdi wɔ mekɛ mɔɔ ɔzele ye kɛ saa ɔwɔ ɛkɛ a anrɛɛ ɔ diema Lazalɛse anwu la, yɛɛ ɛnee Mɛle wɔ ɛkɛ wɔ mekɛ mɔɔ bɛdwazole ɔ diema ne la. Ɔ diema Maata deanle ye wɔ mekɛ mɔɔ yeamboa ye wɔ aleɛdonlɛ nu na ɔdiele Gyisɛse la. Noko Gyisɛse hanvole Mɛle kɛ sunsum nu ninyɛne hyia ye la.​—Luku 10:38-42.

 Mekɛ bie noko, Mɛle lale atiakunlukɛnlɛma ali hilele Gyisɛse na ɔwolale “nwole evuanlɛ mɔɔ ye bolɛ yɛ se” la ɔguale ɔ ti zo nee ɔ gyakɛ anwo. (Mateyu 26:6, 7) Menli mɔɔ wɔ ɛkɛ la dendɛle tiale Mɛle kɛ yezɛkye nwole ne mgbane. Noko Gyisɛse hanle bie maanle ye kɛ: “Ɛleka biala mɔɔ bɛbabɔ [Nyamenle Belemgbunlililɛ ne anwo] edwɛkpa ɛhye nolo wɔ ewiade amuala la, bɛbaha mɔɔ raalɛ ɛhye ɛyɛ la noko bɛava bɛahakye ye.”​—Mateyu 24:14; 26:8-13.

 Duzu a yɛbahola yɛazukoa yɛavi Mɛle ɛkɛ a? Mɛle nyianle diedi kpole. Ɔvale Nyamenle ɛzonlenlɛ ɔlimoale ninyɛne mɔɔ anwo ɛngyia kpalɛ la anyunlu. Ɔvile mɛlɛbɛnwoaze nu ɔvale ye ezukoa ɔyɛle ninyɛne ɔlile Gyisɛse eni.

  Mɛle Magedalene

 Mɛle Magedalene a le nwane? Ɔle Gyisɛse ɛdoavolɛ mɔɔ ɔdi nɔhalɛ kpalɛ.

 Duzu a ɔyɛle a? Ɛnee ɔboka mraalɛ dɔɔnwo mɔɔ bɛ nee Gyisɛse nee ye ɛdoavolɛma ne dule adenle la anwo. Ɔvale ye ezukoa ɔboale bɛ ɔmaanle bɛlile bɛ ngyianlɛ nwo gyima. (Luku 8:1-3) Ɔyɛle Gyisɛse ɛdoavolɛ ɔhɔkpulale ye ɛzonlenlɛ gyima ne awieleɛ, na ɛnee ɔwɔ ɛkɛ wɔ mekɛ mɔɔ bɛhunle Gyisɛse la. Ɔboka menli mɔɔ nyianle nwolɛ adenle limoale nwunle Gyisɛse wɔ mekɛ mɔɔ bɛdwazole ye bɛvile ewule nu la anwo.​—Dwɔn 20:11-18.

 Duzu a yɛbahola yɛazukoa yɛavi Mɛle Magedalene ɛkɛ a? Mɛle Magedalene vile ye ahonle nu boale Gyisɛse ɛzonlenlɛ gyima ne na ɔlile nɔhalɛ ɔhɔle awieleɛ.

  Meleam

 Meleam a le nwane? Mosisi nee Aalɔn adiema raalɛ ɔ. Ɔdaye a ɔle raalɛ mɔɔ bɛlimoale bɛhanle ɔ nwo edwɛkɛ kɛ ɔle ngapezonli raalɛ wɔ Baebolo ne anu a.

 Duzu a ɔyɛle a? Kɛmɔ ɔle ngapezonli raalɛ la ati, ɛnee ɔka Nyamenle nrɛlaleɛ ɔkile menli. Ɛnee ɔlɛ nwolɛ adenle titili wɔ Yizilayɛ, eza ɔboka mrenyia mɔɔ bɛdole konimlilɛ edwɛne bɛmaanle Nyamenle wɔ mekɛ mɔɔ ɔzɛkyele Yigyibiti ɛlɔnema ne wɔ Nyevile Kɔkɔlɛ ne anu la anwo.​—Ɛzɛdɔso 15:1, 20, 21.

 Mekɛ bie, Meleam nee Aalɔn dendɛle tiale Mosisi. Anwomemaazo nee nungule a maanle bɛyɛle zɔ a. “Ɛnee Gyihova ɛlɛtie” yemɔti ɔdeanle Meleam nee Aalɔn. (Nɔmbɛse 12:1-9) Akee ɔmaanle kokobɛ guale Meleam, ɔluakɛ ɔbayɛ kɛ ɔdaye a ɔbɔle tendɛtia ne abo a. Mɔɔ Mosisi kpale ɔ ti kyɛlɛ la, Nyamenle yɛle ye ayile. Bɛyele ye bɛvile menli ne anu kenle nsuu, yemɔ anzi bɛmaanle ɔrale Yizilayɛma azokoɛleɛ ne bieko.​—Nɔmbɛse 12:10-15.

 Baebolo ne maa yɛnwu kɛ Meleam liele ɛdenrɛdenrɛlɛ ɛhye dole nu. Ɛvoya dɔɔnwo anzi, Nyamenle hanle nwolɛ adenle zɔhane mɔɔ ɔnyianle ye la anwo edwɛkɛ hilele Yizilayɛma kɛ: “Memaanle Mosisi, Aalɔn nee Meleam lile bɛ nyunlu.”​—Maeka 6:4.

 Duzu a yɛbahola yɛazukoa yɛavi Meleam ɛkɛ a? Meleam edwɛkɛ ne maa yɛnwu kɛ Nyamenle te edwɛkɛ biala mɔɔ ye azonvolɛ ka kile awie mɔ anzɛɛ ka kile bɛ nwo la. Eza ɔmaa yɛnwu kɛ saa Nyamenle anye balie yɛ nwo a, ɔwɔ kɛ yɛkpo anwomemaazo yɛɛ nungulehwenlɛ, ɔle subane mɔɔ kola maa yɛsɛkye awie mɔ duma.

  Relahyɛle

 Relahyɛle a le nwane? Ɛnee ɔle Leeban ara raalɛ yɛɛ tete selɛ Gyekɔbo aye mɔɔ ɔkulo ye kpalɛ.

 Duzu a ɔyɛle a? Relahyɛle gyale Gyekɔbo na ɔ nee ye wole mralɛ mrenyia nwiɔ mɔɔ bɛrabokale Yizilayɛ mbusua 12 ne anwo la. Ɔyiale ɔ hu wɔ mekɛ mɔɔ ɛnee ɔlɛnea ye papa mboane ne la. (Gyɛnɛsese 29:9, 10) Ɛnee “ɔ nwo yɛ fɛ kpalɛ” tɛla ɔ diema kpanyinli Liya.​—Gyɛnɛsese 29:17.

 Ɛnee Gyekɔbo kulo Relahyɛle kpalɛ, ɔti ɔliele ɔdole nu kɛ ɔbayɛ gyima ɛvolɛ nsuu amaa yeahola yeagya ye. (Gyɛnɛsese 29:18) Noko Leeban bɛlɛbɛlale Gyekɔbo na ɔvale Liya ɔmaanle ɔgyale ye, yemɔ anzi akee ɔmaanle ɔgyale Relahyɛle noko.​—Gyɛnɛsese 29:25-27.

 Ɛnee Gyekɔbo kulo Relahyɛle nee ɔ mra mrenyia nwiɔ ne edwɛkɛ tɛla Liya nee ɔ mra ne mɔ. (Gyɛnɛsese 37:3; 44:20, 27-29) Ɛhye vale ɛzulɛ rale mraalɛ nwiɔ ne avinli.​—Gyɛnɛsese 29:30; 30:1, 15.

 Duzu a yɛbahola yɛazukoa yɛavi Relahyɛle ɛkɛ a? Relahyɛle gyinlanle abusua nu ngyegyelɛ mɔɔ anu yɛ se la anloa ɔluakɛ ɛnee ɔlɛ anyelazo kɛ Nyamenle badie ye asɔneyɛlɛ. (Gyɛnɛsese 30:22-24) Ye edwɛkɛ ne maa yɛnwu ngyegyelɛ mɔɔ mraalɛ dɔɔnwo ɛgyalɛ fa ba la. Mɔɔ dole Relahyɛle la maa yɛnwu nrɛlɛbɛ mɔɔ wɔ Nyamenle edwɛkɛ ne anu kɛ ɔwɔ kɛ nrenyia biala gya raalɛ ko la.​—Mateyu 19:4-6.

  Releehabe

 Releehabe a le nwane? Ɛnee ɔle tuutuunli raalɛ mɔɔ ɔde Keenama suakpole Gyɛleko azo, nzinlii ɔrayɛle Gyihova Nyamenle sonvolɛ.

 Duzu a ɔyɛle a? Releehabe vale Yizilayɛ mrenyia nwiɔ mɔɔ bɛrale kɛ bɛbanleɛnlea azɛlɛ ne azo la veale. Ɔyɛle ɛhye ɔluakɛ ɛnee yede kɛzi Yizilayɛ Nyamenle Gyihova liele ye menli vile Yigyibitima yɛɛ Amɔnoma asa anu la.

 Releehabe boale busiama ne na ɔkpale bɛ kyɛlɛ kɛ saa bɛlɛsɛkye Gyɛleko sua ne a anrɛɛ bɛbɔ ɔdaye nee ye abusua ne anwo bane. Bɛliele bɛdole nu na bɛzele ye kɛ: Ɔnle kɛ awie biala te mɔɔ bɛrayɛle la anwo bie, ɔwɔ kɛ ɔ nee ye abusua ne tɛnla sua nu wɔ mekɛ mɔɔ bɛlɛsɛkye suakpole ne la yɛɛ ɔwɔ kɛ ɔfa nyɛma kɔkɔlɛ tendenle ɔkenda ye nvɛnzɛlɛ ne anu ɔfa ɔyɛ ye nzonlɛ. Releehabe lile adehilelɛ ɛhye mɔ amuala azo na ɔ nee ye sua nu amra nyianle bɛ ti wɔ mekɛ mɔɔ Yizilayɛma razɛkyele Gyɛleko la.

 Nzinlii, Releehabe gyale Yizilayɛnli, na ye abusua ɛlɔnwɔne ne anu a Belemgbunli Devidi yɛɛ Gyisɛse Kelaese vile rale a.​—Dwɔhyua 2:1-24; 6:25; Mateyu 1:5, 6, 16.

 Duzu a yɛbahola yɛazukoa yɛavi Releehabe ɛkɛ a? Baebolo ne ka Releehabe anwo edwɛkɛ kɛ ɔle awie mɔɔ ɔyɛle diedi nwo neazo kɛnlɛma. (Hibuluma 11:30, 31; Gyemise 2:25) Ye edwɛkɛ ne maa yɛnwu kɛ Gyihova fa ɛtane kyɛ yɛɛ ɔnnea sonla nyunlu, ɔyila bɛdabɛ mɔɔ bɛfa bɛ rɛle bɛwula ye nu la ɔnva nwo ɛleka mɔɔ bɛvi la.

  Relebɛka

 Relebɛka a le nwane? Ayezeke aye ɔ, yɛɛ bɛ mra a le Gyekɔbo nee Yisɔ mɔɔ bɛle ndalɛ la.

 Duzu a ɔyɛle a? Relebɛka yɛle mɔɔ Nyamenle kulo la wɔ mekɛ mɔɔ ɛnee ɔnla aze bɔbɔ kɛ ɔbayɛ zɔ la. Mɔɔ ɛnee ɔlɛsa nzule wɔ bula bie azo la, nrenyia bie zɛlɛle ye kɛ ɔmaa ye bie ɔnlo. Ndɛndɛ ne ala ɔmaanle ye bie, na ɔhanle kɛ ɔbasesa bie yeamaa ye afunlumu ne mɔ noko anlo. (Gyɛnɛsese 24:15-20) Ebileham sonvolɛ a le nrenyia ne mɔɔ ɔbizale ye nzule ne la, na ɛnee yepɛ adenle tendenle kpalɛ kɛ ɔbakpondɛ raalɛ yeagya ye yeamaa ɔ menle Ebileham ara Ayezeke. (Gyɛnɛsese 24:2-4) Eza ɛnee yeyɛ asɔne kɛ Nyamenle ɛyila ye adendulɛ ne azo. Mɔɔ ɔnwunle Relebɛka mɔdenlebɔlɛ nee kɛzi ɔdie nyɛvolɛ la, ɔliele ɔlile bɔkɔɔ kɛ Nyamenle ɛlɛbua ye asɔneyɛlɛ ne, kile kɛ yemɔ a ɔbayɛ Ayezeke aye a.​—Gyɛnɛsese 24:10-14, 21, 27.

 Mɔɔ Relebɛka nwunle deɛmɔti sonvolɛ ne rale ɛkɛ la, ɔliele ɔdole nu kɛ ɔ nee ye bahɔ na yeayɛ Ayezeke aye. (Gyɛnɛsese 24:57-59) Nzinlii ɔwole ndalɛ mrenyia nwiɔ. Ɛnee Nyamenle ɛla ye ali ɛhile ye kɛ Yisɔ mɔɔ le kpanyinli la bazonle Gyekɔbo mɔɔ le kakula la. (Gyɛnɛsese 25:23) Mɔɔ Ayezeke yɛle kɛ ɔyila Yisɔ yeamaa yeanyia raalɛ kpanyinli nyilalɛ ne la, Relebɛka yɛle nwolɛ debie ndɛndɛ maanle nyilalɛ ne hɔle Gyekɔbo ɛkɛ kɛ mɔɔ Nyamenle hanle la pɛpɛɛpɛ.​—Gyɛnɛsese 27:1-17.

 Duzu a yɛbahola yɛazukoa yɛavi Relebɛka ɛkɛ a? Ɛnee Relebɛka bɛlɛ ɔ nwo aze, ɔyɛ gyima ɛsesebɛ, ɔdie nyɛvolɛ. Subane ɛhye mɔ maanle ɔyɛle yelɛ nee ninli kpalɛ na ɔzonlenle nɔhalɛ Nyamenle ne.

  Wulutu

 Wulutu a le nwane? Ɔle Mowabenli mɔɔ ɔgyakyile ye sua zo awozonle ne mɔ ɛzonlenlɛ na ɔrazonlenle Gyihova wɔ Yizilayɛ maanle nu.

 Duzu a ɔyɛle a? Ɔlale ɛlɔlɛ kpole ali ɔhilele ye ase Nawome. Nawome nee ɔ hu yɛɛ bɛ mra mrenyia nwiɔ dule hɔle Mowabe ɔluakɛ ɛhɔne zile bɛ sua zo Yizilayɛ. Bɛ mra ne mɔ gyale Mowabe mraalɛ​—Wulutu yɛɛ Ɔpa. Mekɛ guale nu la, Nawome ahu nee ɔ mra mrenyia nwiɔ ne wule, na mraalɛ nsa ne yɛle ahunlanvolɛ.

 Akee bɛnyianle aleɛ dɔɔnwo wɔ Yizilayɛ, ɔti Nawome yɛle ye adwenle kɛ ɔsia yeahɔ. Wulutu nee Ɔpa hanle kɛ bɛ nee ye bahɔ. Noko Nawome zele bɛ kɛ bɛzia bɛhɔ bɛ mbusuafoɔ anwo lɔ. Ɔti Ɔpa ziale. (Wulutu 1:1-6, 15) Noko Wulutu betanle ye ase ne anwo kyengye, yeanzia. Ɛnee ɔkulo Nawome kpalɛ na ɔkulo kɛ ɔsonle ye Nyamenle Gyihova ne bie.​—Wulutu 1:16, 17; 2:11.

Wulutu lile nɔhalɛ yɛɛ ɔyɛle gyima ɛsesebɛ kpalɛ, ɔti ɔnyianle duma kpalɛ wɔ Nawome sua zo Bɛtelɛhɛm amuala. Sukoavolɛ bie mɔɔ bɛfɛlɛ ye Bowaze la anye liele Wulutu anwo, ɔti ɔmaanle ɔ nee ye ase Nawome aleɛ. (Wulutu 2:5-7, 20) Nzinlii, Bowaze gyale Wulutu, na ye abusua nu a Belemgbunli Devidi nee Gyisɛse Kelaese vile rale a.​—Mateyu 1:5, 6, 16.

 Duzu a yɛbahola yɛazukoa yɛavi Wulutu ɛkɛ a? Ɛlɔlɛ mɔɔ ɛnee Wulutu lɛ maa Gyihova la ati ɔgyakyile ye maanle nee ye mbusuafoɔ wɔ ɔ nzi. Ɛnee ɔyɛ gyima ɛsesebɛ, ɔtu ɔ nwo ɔmaa yɛɛ ɔdi nɔhalɛ saa bɔbɔ ɔlɛyia ngyegyelɛ a.

  Sɛla

 Sɛla a le nwane? Ɛnee ɔle Ebileham aye yɛɛ Ayezeke mame.

 Duzu a ɔyɛle a? Sɛla gyakyile asetɛnla kpalɛ mɔɔ ɛnee ɔlɛ wɔ suakpole Ɛɛle mɔɔ ninyɛne kɔ boɛ wɔ zo la na ɔdule ɔluakɛ ɛnee ɔlɛ diedi wɔ ɛwɔkɛ mɔɔ Nyamenle bɔle ɔ hu Ebileham la anu. Nyamenle zele Ebileham kɛ ɔvi Ɛɛle ɔhɔ Keena. Nyamenle bɔle Ebileham ɛwɔkɛ kɛ ɔbayila ye yeamaa ɔ bo zo amra ayɛ maanle kpole. (Gyɛnɛsese 12:1-5) Wɔ zɔhane mekɛ ne, ɔbayɛ kɛ ɛnee Sɛla ɛli ɛvolɛ 60 mɔɔ kɔ la. Ɔvi mekɛ zɔhane, Sɛla nee ɔ hu lile tutɛnla wɔ ɛdanlɛ azua nu.

 Tutɛnla mɔɔ bɛlile la maanle Sɛla yiale esiane bie mɔ ɛdeɛ, noko ɔboale Ebileham ɔmaanle ɔvale Nyamenle adehilelɛ ɔyɛle gyima. (Gyɛnɛsese 12:10, 15) Ɛnee Sɛla le mota na ɔlile nwolɛ nyane mekɛ dɔɔnwo. Noko ɛnee Nyamenle ɛbɔ Ebileham ɛwɔkɛ kɛ ɔbayila ɔ bo zo amra. (Gyɛnɛsese 12:7; 13:15; 15:18; 16:1, 2, 15) Mekɛ guale nu la, Nyamenle zile zo hilele Sɛla kɛ ɔ nee Ebileham bawo. Amgba noko ɔwole wɔ mekɛ bɔbɔ mɔɔ ɛnee yebo awolɛ zo la. Ɛnee yeli ɛvolɛ 90 yɛɛ ɔ hu ɛli ɛvolɛ 100. (Gyɛnɛsese 17:17; 21:2-5) Bɛdonle kakula ne Ayezeke.

 Duzu a yɛbahola yɛazukoa yɛavi Sɛla ɛkɛ a? Sɛla neazo ne kilehile yɛ kɛ, ɔwɔ kɛ yɛnyia anwodozo wɔ Nyamenle anu kɛ ɔbali ye ɛwɔkɛ zo dahuu, bɔbɔ nuhua ne mɔɔ yɛ nye zo a ɔnrɛyɛ boɛ la! (Hibuluma 11:11) Kɛ yelɛ la, neazo mɔɔ ɔyɛle la maa ɔda ali kɛ ɛbulɛ le subane mɔɔ nwolɛ hyia kpalɛ wɔ agyalɛ nu.​—1 Pita 3:5, 6.

  Hyulam bɛlɛra ne

 Hyulam bɛlɛra ne a le nwane? Yemɔ a le bɛlɛra anwo fɛlɛko bie mɔɔ ɛnee ɔde namule bie azo mɔɔ bɛha ɔ nwo edwɛkɛ dɔɔnwo wɔ Baebolo buluku mɔɔ bɛfɛlɛ ye Sɔlɔmɔn Edwɛne la anu la. Baebolo ne ambɔ ye duma.

 Duzu a ɔyɛle a? Hyulam bɛlɛra ɛhye hɔle zo lile nɔhalɛ maanle mboaneneavolɛ kpavolɛ ne mɔɔ ɛnee ɔkulo ye la. (Sɔlɔmɔn Edwɛne 2:16) Kɛmɔ ɛnee ɔ nwo yɛ fɛ kpalɛ la ati, Belemgbunli Sɔlɔmɔn mɔɔ ɛnee ɛnyia ɔ nwo la anye liele ɔ nwo na ɔbɔle mɔdenle kɛ ɔmaa yeahulo ye. (Sɔlɔmɔn Edwɛne 7:6) Menli bie mɔ hanle kɛ Hyulam bɛlɛra ne ɛgya Sɔlɔmɔn, noko yeanyɛ. Ɛnee ɔkulo mboaneneavolɛ ehyianli ne na ɔlile nɔhalɛ ɔmaanle ye.​—Sɔlɔmɔn Edwɛne 3:5; 7:10; 8:6.

 Duzu a yɛbahola yɛazukoa yɛavi Hyulam bɛlɛra ne ɛkɛ a? Ɛnee ɔ nwo yɛ fɛ yɛɛ menli dɔɔnwo anye liele ɔ nwo, noko ɔbɛlɛle ɔ nwo aze. Yeammaa ɔ tipɛnema anzɛɛ ezukoa nee duma mɔɔ ɔbalie la anzi ye adenle kɛ ɔbahulo mboaneneavolɛ ne. Ɔhomonle ɔ nwo zo amaa yeambɔ ɛbɛlatane biala.

  Lɔɔto aye ne

 Lɔɔto aye ne a le nwane? Baebolo ne ambɔ ye duma. Noko ɔka kɛ ɔwole mraalɛ nwiɔ yɛɛ ɔ nee ye abusua ne dɛnlanle suakpole Sodɔm azo.​—Gyɛnɛsese 19:1, 15.

 Duzu a ɔyɛle a? Yeanli mɛla mɔɔ Nyamenle vale maanle la azo. Gyihova bɔle kpɔkɛ kɛ ɔsɛkye suakpole Sodɔm nee azua mɔɔ zuozua ye la ɔluakɛ ɛnee bɛ ti ɛmi adwɔmane ɛbɛla nu. Kɛmɔ ɛnee Nyamenle kulo tenlenenli Lɔɔto nee ye abusua ne mɔɔ bɛde Sodɔm la ati, ɔzoanle anwumabɔvolɛma nwiɔ kɛ bɛhɔva bɛ bɛvi suakpole ne azo.​—Gyɛnɛsese 18:20; 19:1, 12, 13.

 Anwumabɔvolɛma ne zele Lɔɔto nee ye abusua ne kɛ bɛnriandi bɛvi suakpole ne azo na bɛ nuhua biala mmato ɔ nye ɔ nzi; bɛanyɛ zɔ a bɛbawu. (Gyɛnɛsese 19:17) Noko Lɔɔto aye ne “dole ɔ nye ɔ nzi, na ɔhakyile ngyenle pila.”​—Gyɛnɛsese 19:26.

 Duzu a yɛbahola yɛazukoa yɛavi Lɔɔto aye ne ɛkɛ a? Ye edwɛkɛ ne maa yɛnwu kɛ esiane wɔ nu kɛ awie bahulo nwonane afoa nu ninyɛne somaa na ɔlua zo yeayɛ Nyamenle anwo anzosesebɛ. Gyisɛse hanle kɛ ye edwɛkɛ ne le kɔkɔbɔlɛ maa yɛ. Ɔhanle kɛ: “Bɛhakye Lɔɔto aye ne.”​—Luku 17:32.

 Baebolo Nu Mraalɛ Nee Mekɛ Mɔɔ Bɛdɛnlanle Aze La

  1.  Yive

  2. Azuyilɛ ne (2370 K.Y.M.)

  3.  Sɛla

  4.  Lɔɔto aye ne

  5.  Relebɛka

  6.  Liya

  7.  Relahyɛle

  8. Ɛzɛdɔso (1513 K.Y.M.)

  9.  Meleam

  10.  Releehabe

  11.  Wulutu

  12.  Dɛbola

  13.  Gyeeyɛle

  14.  Dɛlaela

  15.  Hana

  16. Yizilayɛ belemgbunli mɔɔ limoa (1117 K.Y.M.)

  17.  Abegɛle

  18.  Hyulam bɛlɛra ne

  19.  Gyɛzɛbɛle

  20.  Ɛseta

  21.  Mɛle (Gyisɛse mame)

  22. Gyisɛse ɛzɔnenlɛ ne (29 Y.M.)

  23.  Maata

  24.  Mɛle (Maata nee Lazalɛse adiema raalɛ ne)

  25.  Mɛle Magedalene

  26. Gyisɛse ewule (33 Y.M.)