جاستاردىڭ ساۋالدارى
كيبەر بۇزاقىلىققا كەزىكسەم، نە ىستەيمىن؟
مۇنى بىلگەنىڭ ٴجون
ينتەرنەت بۇزاقىلىق جاساۋدى جەڭىلدەتىپ وتىر. ينتەرنەت «ادامعا ٶزىنىڭ كىم ەكەنىن جاسىرۋعا مۇمكىندىك بەرگەندىكتەن، جاقسى دەپ جۇرگەن بالانىڭ ٶزى بۇزاقىلىققا بارا الادى» («CyberSafe» كىتابى).
بەلگىلى ٴبىر ادامدار ٴجيى بۇزاقىلىقتىڭ قۇربانى بولىپ جاتادى. ولاردىڭ قاتارىنا تۇيىق، كوپشىلىكتەن ەرەكشەلەنەتىن نە ٶزىن تومەن سانايتىن ادامدار جاتادى.
كيبەر بۇزاقىلىقتىڭ قۇربانى بولعاندار اۋىر زارداپ شەگەدى. ول جالعىزدىققا جانە جان كۇيزەلىسىنە دۋشار ەتەدى، كەي جاعدايلاردا ادامنىڭ ٶز-وزىنە قول جۇمساۋىنا اكەلەدى.
بىلاي ەتىپ كور
ەڭ الدىمەن، «بۇل بۇزاقىلىققا جاتا ما؟» دەپ ويلانىپ كور. سەبەبى كەيدە ادامدار ويلانباي سويلەپ جاتادى. مۇنداي كەزدە كيەلى كىتاپتاعى مىنا ٴبىر جاقسى كەڭەسكە دەن قوي:
«رەنجۋگە اسىقپا، سەبەبى رەنىش اقىماقتىڭ كوكەيىنە ۇيالايدى» (ۋاعىزداۋشى 7:9).
ٴبىراق بىرەۋ سەنى ونلاين تۇردە قورلاپ، كەمسىتسە نە قورقىتسا، بۇل كيبەر بۇزاقىلىققا جاتادى.
كيبەر بۇزاقىلىققا كەزىكسەڭ، مىنانى ەستە ۇستا: بۇعان قالاي جاۋاپ بەرەتىنىڭ جاعدايدى جاقسارتۋى نە ۋشىقتىرۋى مۇمكىن. تومەندەگى كەڭەستەردى قولدانىپ كور.
ٴمان بەرمە. كيەلى كىتاپتا: «ٴبىلىمدى بايىپپەن سويلەر، پارىقتى سابىر ساقتار»،— دەلىنگەن (ناقىل سوزدەر 17:27).
سابىر ساقتاۋدىڭ ماڭىزدىلىعى جايلى ٴبىر كىتاپتا بىلاي تۇسىندىرىلەدى: «بۇزاقىلاردىڭ بىردەن-ٴبىر ماقساتى — ادامنىڭ قيتىعىنا تييۋ. سەبەبى ادام ىزالانعاندا، بۇزاقىنىڭ قۋىرشاعىنا اينالادى» (“Cyberbullying and Cyberthreats”, N. Willard).
ٶيتۇيىن. كەي جاعدايدا ەڭ مىقتى جاۋاپ — مۇلدەم جاۋاپ بەرمەۋ.
كەك قايتارما. كيەلى كىتاپتا: «جاماندىققا جاماندىقپەن قايتارماڭدار، ٴتىل تيگىزگەندەردى عايباتتاماڭدار»،— دەلىنگەن (پەتىردىڭ 1-حاتى 3:9).
ٴبىر كىتاپتا بىلاي دەپ جازىلعان: «اشۋ — السىزدىكتىڭ بەلگىسى. بۇل بۇزاقىلىقتى ودان سايىن ورشىتەدى» (“Cyber-Safe Kids, Cyber-Savvy Teens”). بۇعان قوسا، كەك الساڭ، بۇزاقىلىققا ٶزىڭنىڭ دە قاتىسىڭ بار بولادى.
ٶيتۇيىن. وتقا ماي قۇيما.
جاعدايدى ٶز قولىڭا ال. كيەلى كىتاپتا: «جاماندىقتان جەڭىلمە»،— دەلىنگەن (ريمدىكتەرگە 12:21). جاعدايدى ۋشىقتىرىپ جىبەرمەي، بۇزاقىلىقتى توقتاتۋ ٷشىن، بىلاي ارەكەت ەتسەڭ بولادى:
حابارلاما جىبەرىپ جاتقان ادامدى بلوكقا قوي. «حابارلامانى وقىماساڭ، ول ساعان اسەر ەتپەيدى»،— دەپ جازىلعان ٴبىر كىتاپتا («Mean Behind the Screen»).
بارلىق حابارلامانى ايعاق رەتىندە ساقتاپ قوي. بۇل دورەكى كەلتە حات حابارلامالار، ەلەكتروندى حاتتار، بلوگ نە الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى جازبالار، داۋىستىق حابارلامالار بولۋى مۇمكىن.
بۇزاقىدان ارەكەتتەرىن توقتاتۋىن سۇرا. سەزىمگە بەرىلمەي، سويتە تۇرا نىق سويلەپ، بىلاي دەپ جازساڭ بولادى:
«ماعان بۇدان بىلاي حابارلاما جىبەرمە».
«جازبالارىڭدى ٶشىرىپ تاستا».
«دوعارماساڭ، مەن شارا قولدانامىن».
وزىڭە سەنىمدى بول. السىزدىكتەرىڭدى ەمەس، مىقتى جاقتارىڭدى ويلا (قورىنتتىقتارعا 2-حات 11:6). كادىمگى بۇزاقىلار سياقتى، كيبەر بۇزاقىلار دا ٵلسىز بولىپ كورىنەتىندەرگە كۇش كورسەتەدى.
ۇلكەندەرگە ايت. ەڭ الدىمەن، اتا-اناڭا ايتقانىڭ دۇرىس. بۇزاقى قولداناتىن ۆەب تور بەكەت نە كومپانياعا شاعىم جازساڭ دا بولادى. جاعداي قاتتى ۋشىعىپ كەتسە، ٶزىڭ نە اتا-اناڭ بولعان جايتتى مەكتەپكە نە ساقشىلارعا حابارلاۋ قاجەت. زاڭعا جۇگىنۋگە تۋرا كەلۋى دە مۇمكىن.
ٶيتۇيىن. بۇزاقىلىقتى توقتاتىپ، ول ساعان ٵرى قاراي زاردابىن تيگىزبەۋ ٷشىن وسى كەڭەستەردى قولدانعانىڭ ٴجون.
قىزىقتى بولار مالىمەتتەر
فلوماستەرلىك انيماسيا
بۇزاقىلاردى جۇدىرىقسىز جەڭە ٴبىل
بالالار نەلىكتەن مازاقتايتىنىن جانە ولارعا قالاي قارسى تۇرۋعا بولاتىنىن بىلىڭدەر.
