1. Nso utọ isan̄ ke akana Jonah aka, ndien enye ekekere nso aban̄a obio oro?

JONAH ama enyene ini oro ekemde ndikere n̄kpọ. Akana enye asasan̄a ke ukot aka ebiet emi oyomde usụn̄ kilomita 800, kpa isan̄ emi ekenyenede ndida enye n̄kpọ nte ọfiọn̄ kiet, m̀mê akande oro. Akpa kan̄a, enye ekenyene ndimek m̀mê imọ idisan̄a usụn̄ oro ekperede m̀mê idisan̄a anyan usụn̄ emi mfịna mîdụhe, ndien ekem asan̄a sụn̄sụn̄ ọdọdọk ososụhọde ata ediwak obot. Enye ekenyene ndiwọn̄ọde mben akaka Desat Syria, ebe mme utọ akpa nte akwa Euphrates, onyụn̄ adan̄ okoneyo ke otu mbon oro enye mîkọdiọn̄ọke ke ikpọ obio ye mme obio-in̄wan̄ Syria, Mesopotamia, ye Assyria. Nte usen kiet kiet ẹkebede, enye ama ekere aban̄a Nineveh emi enye ekefehede etieti; nte enye okosiode ikpat, ntre ke enye ekekpere obio oro.

2. Jonah akasan̄a didie ọfiọk ke imọ ikemeke ndifehe n̄kpọn̄ utom oro ẹkedọn̄de imọ?

² Jonah ama enen̄ede ọfiọk n̄kpọ kiet emi: Imọ ikemeke ndiwọn̄ọde mfehe n̄kpọn̄ utom emi. Enye ama ododomo ndinam oro. Nte ikokụtde ke ibuot 13, Jehovah ama enyene ime ekpep Jonah n̄kpọ. Enye ama anam ọkpọsọn̄ oyobio ọwọrọ ke akpa, ekem anyan̄a Jonah ke utịbe utịbe usụn̄ ke ndinam akamba iyak emen enye emen. Ke ọyọhọ usen ita, iyak oro ama ọkọkpọhi Jonah odori ke obot, n̄kpọ ndomokiet ikanamke enye. Idem ama akpa enye ke se iketịbede onyụn̄ anam enye eben̄e idem ndika utom oro ẹkedọn̄de enye.—Jonah, ibuot 1, 2.

3. Ewe edu Jehovah ke Jonah ọkọbọ ufọn oto, ndien mme mbụme ewe ẹdemede?

 ³ Ke ini Jehovah ọkọtọn̄ọde ntak ọdọhọ Jonah aka Nineveh, prọfet oro ama okop uyo Abasi onyụn̄ aka anyan isan̄ oro ke edem usiahautịn. (Kot Jonah 3:1-3.) Edi ndi enye ama ayak ntụnọ oro Jehovah ọkọnọde enye enen̄ede okpụhọde enye? Ke uwụtn̄kpọ, Jehovah ama atua enye mbọm, iyakke enye akpa ke mmọn̄, imiaha enye ufen ke ntak nsọn̄ibuot, onyụn̄ afiak ọnọ enye ifet ndinam utom oro ẹkedọn̄de enye. Ndi kpukpru emi ẹma ẹnam Jonah ekpep nditua mbon en̄wen mbọm? Esisọn̄ mme anana-mfọnmma owo ndikpep nte ẹkpetuade mbon en̄wen mbọm. Ẹyak ise se ikemede ndikpep nto usụn̄ oro Jonah okodomode ndinam emi.

4, 5. Ntak emi Jehovah okokotde “Nineveh akwa obio,” ndien nso ke oro ekpep nnyịn aban̄a Jehovah?

⁴ Jonah ikọfiọkke ntak emi Jehovah akadade Nineveh nte ata akpan obio. N̄wed Jonah ọdọhọ ete: “Ke enyịn Abasi, Nineveh ekedi  akwa obio.” (Jonah 3:3) N̄wed Jonah etịn̄ utịm ikata ke Jehovah okokot “Nineveh akwa obio.” (Jonah 1:2; 3:2; 4:11) Ntak emi obio emi ekedide akwa, m̀mê akpan obio ọnọ Jehovah?

⁵ Nineveh ekedi obio eset; enye ekedi kiet ke otu mme obio oro Nimrod ekebemde iso asiak ke Ukwọ ama okokụre. Enye ekedi akaka obio emi etiede nte ama esịne ediwak ikpọ obio, tutu ada owo usen ita ndisan̄a to ke utịt kiet nsịm eken. (Gen. 10:11; Jonah 3:3) Nineveh ama enyene ndyọ, enyene ikpọ ibibene, ata ikpọ ufọk, ye ikpọ temple oro ẹkenyenede uten̄e. Edi idịghe ndomokiet ke otu emi akanam obio emi edi akpan obio ọnọ Jehovah Abasi. Uwem mme owo ekenen̄ede ebehe enye. Mme owo ẹma ẹwak etieti ke Nineveh ini oro. Kpa ye oro mmọ ẹkediọkde, Jehovah ama ekere aban̄a mmọ. Enye ada uwem owo ke akpan n̄kpọ onyụn̄ ọfiọk ke owo kiet kiet ekeme ndikabade esịt nnyụn̄ n̄kpep ndinam se inende.

6. (a) Ekere ke nso ikanam Nineveh anam Jonah ndịk? (Se n̄ko ikọ idakisọn̄.) (b) Nso ke ikpep ito usụn̄ oro Jonah akanamde utom ukwọrọikọ esie?

⁶ Ke Jonah ama ekesịm Nineveh ke akpatre, etie nte se ibede owo 120,000 oro ẹkedụn̄de do ẹkedọdiọn̄ ẹnam obio oro enyene enye ndịk. * Enye ama ada ofụri usen kiet asan̄a ekesịm esịt obio emi mme owo ẹkewakde ẹkan, ndien anaedi enye okoyom akpan ebiet emi enye editọn̄ọde ndisuan etop esie. Enye edisan̄a didie enyene nneme ye mbon Nineveh? Ndi enye ama ekpep usem Assyria? Mîdịghe, ndi Jehovah ama anam enye ekeme ndisem usem mmọ ke utịbe utịbe usụn̄? Nnyịn ifiọkke. Ekeme ndidi Jonah akatan̄a etop esie ke usem Hebrew, akabadeikọ onyụn̄ akabade ọnọ mbon Nineveh. Inamke n̄kpọ m̀mê nso usụn̄ ke enye akada etịn̄ ikọ, etop esie ama ọsọp an̄wan̄a owo okposụkedi emi eketiede nte mme owo idimaha. Etop oro ekedi: “Osụk kan̄a usen aba, ndien ẹyesobo Nineveh.” (Jonah 3:4) Enye ama etịn̄ etop emi uko uko ediwak ini. Ke ndinam ntre, enye ama owụt ke imenen̄ede inyene uko ye mbuọtidem, kpa mme edu oro ẹyomde mme Christian ẹtetịm ẹnyene mfịn.

7, 8. (a) Nso ke mbon Nineveh ẹkenam ẹban̄a etop Jonah? (b) Nso ke edidem Nineveh akanam ke ini enye okopde etop Jonah?

⁷ Mbon Nineveh ẹma ẹtuak ẹda ẹkpan̄ utọn̄ ẹnọ Jonah. Anaedi  enye ama ekere ke mme owo ẹyeyat esịt ẹnyụn̄ ẹnam n̄kpọ afai afai ẹban̄a etop imọ. Edi idịghe se iketịbede edi oro. Mme owo ẹma ẹkop uyo Abasi! Ikọ esie ama asuana usọp usọp. Ẹtise, ofụri obio oro ẹketịn̄ ẹban̄a ntịn̄nnịm ikọ Jonah oro aban̄ade nsobo. (Kot Jonah 3:5.) Kpukpru owo ẹma ẹkabade esịt—imọ ye ubuene, n̄kpri ye ikpọ, mme okopidem ye mbon oro mîkopke idem. Mmọ ẹma ẹtie utreudia. Ikebịghike, edidem ama okop se mme owo ẹkenamde.

⁸ Edidem n̄ko ama etiene akabade esịt. Sia enye akabakde Abasi, enye ama adaha ke ebekpo esie, osio ọfọn̄ ubọn̄, etiene esịne ntaha ọfọn̄ emi ikọt esie ẹkesịnede, onyụn̄ “osụhọde etie ke ntọn̄.” Enye ama ada “ikpọ owo,” m̀mê mbọn̄ esie, ọnọ ewụhọ ete ke utreudia oro mme owo ẹketiede idịghe aba n̄kpọ idemowo, ke edidi edinam ofụri obio emi edidem owụkde. Enye ama owụk kpukpru owo, ọkọrọ ye ufene, ete ẹsịne ọfọn̄ ntuan̄a. * Enye ama osụhọde idem enyịme ke ikọt imọ ẹma ẹnam idiọk ye afai. Enye ama ekere ke ata Abasi ayatua mmimọ mbọm ke ini okụtde ke mmimọ imakabade esịt, onyụn̄ ọdọhọ ete: ‘M̀mê Abasi ọyọwọn̄ọde ikan̄ ikan̄ iyatesịt esie efep, mbak nnyịn iditak.’—Jonah 3:6-9.

9. Nso ke mme okụt ndudue ẹtịn̄ ẹban̄a mbon Nineveh, edi ntak emi idọhọde ke mmọ inenke?

⁹ Ndusụk mme okụt ndudue inịmke ke mbon Nineveh ẹkpekesọp ẹkabade esịt ntre. Edi nditọ ukpepn̄kpọ Bible ẹdọhọ ke mbon eset oro ẹkemade nsunsu ekikere ye edu afai ẹkeme ndinam utọ ukpụhọde oro. Ke adianade do, Jesus Christ ke idemesie ama etịn̄ ke mbon Nineveh ẹma ẹkabade esịt. (Kot Matthew 12:41.) Jesus eketịn̄ emi sia enye ama odu ke heaven okụt nte n̄kpọ emi eketịbede. (John 8:57, 58) Se idude edi ke nnyịn ikpedehedei ikere ke mme owo ikemeke ndikabade esịt, inamke n̄kpọ m̀mê mmọ ẹdiọk adan̄a didie. Jehovah kpọt ekeme ndifiọk se owo ekerede.

10, 11. (a) Nso ke Jehovah akanam ke mbon Nineveh ẹma ẹkekabade esịt? (b) Isan̄a didie ifiọk ke Jehovah ikanamke ndudue ke se enye ekebierede?

¹⁰ Nso ke Jehovah akanam ke mbon Nineveh ẹma ẹkekabade esịt? Nte ini akakade, Jonah ama ewet ete: “Ata Abasi okụt se mmọ  ẹnamde, nte ke mmọ ẹwọn̄ọde ẹkpọn̄ idiọk usụn̄ mmọ; ntre ata Abasi okpụhọ ekikere ke nsobo oro enye ọkọdọhọde ete ke iyosobo mmọ; inyụn̄ isoboke mmọ aba.”—Jonah 3:10.

¹¹ Ndi Jehovah okokpụhọ ekikere sia ekekerede ke se imọ ikebierede ndinam mbon Nineveh ikenenke? Baba. Bible ọdọhọ ke kpukpru usụn̄ Jehovah enen, m̀mê ẹfọn ẹma. (Kot Deuteronomy 32:4.) Jehovah ikayatke esịt aba ye mbon Nineveh. Enye ama okụt ke mmọ ẹma ẹkpụhọde, n̄ko ke ikpodotke imọ imia mmọ ufen aba. Ntre, enye ama ebiere nditua mmọ mbọm.

12, 13. (a) Nso iwụt ke Jehovah enyene eti ibuot, esinam ukpụhọde etiene se itịbede, esinyụn̄ atua owo mbọm? (b) Ntak emi idọhọde ke ntịn̄nnịm ikọ Jonah ikedịghe nsu?

¹² Se mme adaiso ido ukpono ẹkpepde esinam mme owo ẹwak ndikere ke Abasi esikọn̄ eyịre ke n̄kpọ akaha, ituaha owo mbọm, onyụn̄ ọsọn̄ ido, edi Jehovah idehedei itie ntre. Utu ke oro, enye enyene eti ibuot, esinam ukpụhọde etiene se itịbede, esinyụn̄ atua owo mbọm. Ke ini enye ebierede ndinọ mme idiọkowo ufen, enye esibem iso ọdọn̄ mbon oro ẹdade ke ibuot esie mi ke isọn̄ ete ẹdụri mmọ utọn̄, sia esinen̄ede ọdọn̄ enye ndikụt mme idiọkowo ẹnamde se mbon Nineveh ẹkenamde—oro edi, ndikabade esịt nnyụn̄ n̄kpụhọde usụn̄ uwem mmọ. (Ezekiel 33:11) Jehovah ama asian Jeremiah prọfet esie ete: “Ini ekededi oro ntịn̄de mban̄a idụt ye obio ubọn̄ nte ke nyedịbede enye nnyụn̄ n̄wụri enye nnyụn̄ nsobo enye, ndien idụt oro ọwọn̄ọde ọkpọn̄ idiọkn̄kpọ esie emi n̄ketịn̄de mban̄a, ami n̄ko nyokpụhọ ekikere mban̄a afanikọn̄ oro n̄kekerede ndinam esịm enye.”—Jer. 18:7, 8.

¹³ Ndi ntịn̄nnịm ikọ Jonah ekedi nsu? Baba-o! Ntịn̄nnịm ikọ oro ama odụri mme owo utọn̄. Ẹkedụri mbon Nineveh utọn̄ ke ntak idiọkido mmọ, edi mmọ ẹma ẹkpụhọde. Edieke mbon Nineveh ẹkpekefiakde ẹnam idiọkido mmọ, Abasi akpakamia mmọ ufen oro enye akaduakde. Se ikonyụn̄ itịbede edi oro nte ini akakade.—Zeph. 2:13-15.

14. Eketie Jonah didie ke idem ke ini Jehovah akatuade Nineveh mbọm?

¹⁴ Eketie Jonah didie ke idem ke ini owo mîkosoboke obio oro ke ini emi enye ekekerede? Bible ọbọrọ ete: “N̄kpọ emi ọdiọk Jonah esịt etieti, esịt onyụn̄ ofụt enye.” (Jonah 4:1) Jonah ama ọbọn̄ akam emi eketiede nte asasua ọnọ Ata Ọkpọsọn̄. Jonah ama eseme ete ke ekpedi ima ifiọk, ikpokosụhọde itie ke ufọk ke edem mmimọ. Enye ọkọdọhọ ke imọ ima ifiọk ke Jehovah idisoboke Nineveh, ke oro akakam anam imọ ifehe ika Tarshish. Ekem ọdọhọ ẹbọ imọ uwem, sia n̄kpa ọfọn akan uwem imọ.—Kot Jonah 4:2, 3.

15. (a) Nso ikanam Jonah ọdọdiọn̄ ayat esịt onyụn̄ ofụhọ? (b) Didie ke Jehovah akanam n̄kpọ ye Jonah?

 ¹⁵ Nso ikafịna Jonah? Nnyịn ikemeke ndifiọk kpukpru n̄kpọ oro enye ekekerede, edi imọfiọk ke enye ama atan̄a nsobo Nineveh ke iso kpukpru owo. Mmọ ẹma ẹnịm se enye eketịn̄de. Edi idahaemi, owo ikosoboke obio oro. Ndi enye ekekere ke ẹyesak imọ m̀mê ke ẹyekot imọ prọfet nsu? Inamke n̄kpọ m̀mê nso ke enye ekekere, esịt ikenemke enye ndikụt nte mbon oro ẹkabarede esịt, m̀mê ndikụt nte Jehovah akatuade mmọ mbọm. Utu ke oro, etie nte enye ọkọdọdiọn̄ ayat esịt, eseme idem, onyụn̄ ekere ke ẹbiat imọ enyịn̄. Nte ededi, sia Abasi Jonah edide Abasi mbọm, enye okosụk okokụt eti n̄kpọ ke idem Jonah emi okofụhọde. Utu ke Jehovah ndinọ Jonah ufen ke ntak unana ukpono esie, enye ama obụp Jonah ekpri mbụme kiet oro akanamde Jonah ekere n̄kpọ, ete: “Nte enen fi ndifụt esịt?” (Jonah 4:4) Ndi Jonah ama ọbọrọ? Bible itịn̄ke.

16. Didie ke ndusụk owo ẹkeme ndikụt ndudue nnọ Abasi, ndien nso ke ikeme ndikpep nto se iketịbede inọ Jonah?

¹⁶ Isọn̄ke ndidọhọ ke edinam Jonah ikenenke, edi oyom ifiọk ke mme anana mfọnmma owo ẹsiwak ndikụt ndudue nnọ Abasi. Ndusụk owo ẹkeme ndikere ke ikpanaha Abasi esiyak afanikọn̄ etịbe, m̀mê ke akpakana enye ọsọsọp osobo mme idiọkowo m̀mê ndikam nsobo ofụri idiọk editịm n̄kpọ ererimbot emi mbemiso idahaemi. Se iketịbede inọ Jonah ekpep nnyịn nte ke ini ekededi oro nnyịn mînyịmeke ye se Jehovah Abasi etịn̄de, ọwọrọ oyom ẹnen̄ede ekikere nnyịn—idịghe eke Abasi.

17, 18. (a) Nso ke Jonah akanam ke ama ọkọkpọn̄ Nineveh? (b) Eketie Jonah didie ke idem ke ini Jehovah akanamde ekikop etịbe onyụn̄ akpa ke utịbe utịbe usụn̄?

¹⁷ Prọfet emi esịt mîkenemke mi ama ọwọrọ ke Nineveh, inyọn̄ke edem mmọ, edi aka obio edem usiahautịn emi asakde iso ese ikpọ obot. Enye ama ọbọp ekpri ataya onyụn̄ etie do ebet se iditịbede inọ Nineveh. Ekeme ndidi enye okosụk ekekere ke iyokụt nte ẹdisobode obio oro. Didie ke Jehovah edikpep owo isọn̄esịt emi nte ẹkpetuade owo mbọm?

¹⁸ Jehovah ama anam ekikop etịbe okoneyo usen kiet. Jonah ama edemede edikụt ekikop emi ọkọbiọkde ye ikpọ ikọn̄ oro ẹkenọde enye mfụt akan ntaha efe emi enye ọkọbọpde. “Jonah [ama] adat esịt etieti” aban̄a ekikop oro, ndien ekeme ndidi enye ekekere ke oro okowụt ke Abasi ọdiọn̄ onyụn̄ ama imọ. Jehovah ama anam eyo etre ndifọp Jonah onyụn̄ anam enye etre ntaha iyatesịt esie, edi ikokụreke ke oro. Enye okoyom ndisịm Jonah esịt. Ntre,  Abasi ama anam mme utịben̄kpọ en̄wen. Enye ama ọdọn̄ utụn̄ akata ekikop oro owot. Ekem enye anam “ufiop ofụm edem usiahautịn” efịme tutu Jonah “ekpere ndisụhọ.” Jonah ama enen̄ede ofụhọ, onyụn̄ afiak ọdọhọ Abasi ke n̄kpa ọfọn akan uwem imọ.—Jonah 4: 6-8.

19, 20. Didie ke Jehovah ọkọkọk ibuot ye Jonah aban̄a ekikop?

¹⁹ Jehovah ama afiak obụp Jonah m̀mê enen enye ndiyat esịt; isan̄ emi, enye okobụp m̀mê enen Jonah ayat esịt aban̄a ekikop oro akpade. Utu ke Jonah ndikabade esịt, enye ama owụt ke imenen, onyụn̄ ọdọhọ ete: “Enen mi ndifụt esịt tutu n̄kpere n̄kpa.” Ini ama ekem Jehovah ndisian Jonah se enye okoyomde Jonah ọfiọk.—Jonah 4:9.

²⁰ Abasi ama ọdọhọ Jonah ke enye okokop mbọm aban̄a ikpîkpu ekikop emi ọkọkọride okoneyo kiet, emi mîdịghe enye ọkọtọ m̀mê ndinam ọkọri. Ekem Abasi ama ada ikọ Esie ekeberi ete: “Nte ami ndien n̄kpokopke mbọm mban̄a Nineveh akwa obio, emi enyenede se iwakde ibe owo tọsịn ikie ye edịp eke mîfiọkke ukpụhọde  ke ufọt ubọk nnasia ye ufien mmọ, ọkọrọ ye ediwak ufene emi ẹdude ke esịt?”—Jonah 4:10, 11. *

21. (a) Jehovah akada nso ekpep Jonah n̄kpọ? (b) Didie ke mbụk Jonah ekeme ndin̄wam nnyịn itịm idụn̄ọde idem nnyịn?

²¹ Ndi ọmọfiọk ntak emi Jehovah akadade ekikop ekpep Jonah n̄kpọ? Jonah ikesehe iban̄a eto oro ke usụn̄ ndomokiet. Edi Jehovah ọkọnọ mbon Nineveh uwem, onyụn̄ ọbọk mmọ nte ọbọkde kpukpru edibotn̄kpọ eken ke isọn̄. Jonah akpasasan̄a didie ada uwem ekikop kiet ke akpan n̄kpọ akan uwem owo 120,000, ọkọrọ ye kpukpru ufene mmọ? Ndi idịghe ntak emi enye ekekerede aban̄a idemesie kpọt? N̄kukụre se ikanamde enye okop mbọm aban̄a ekikop oro edi ke ekikop oro ama enyene ufọn ọnọ enye. Ndi idịghe ntak emi enye ekekerede aban̄a idemesie ikpọn̄, oro edi, nditan̄ idem ndọhọ ke imenen nnyụn̄ n̄kere ke ẹyedọhọ ke idi prọfet nsu, akanam enye ayat esịt ye Nineveh? Mbụk Jonah ekeme ndin̄wam nnyịn itịm idụn̄ọde idem nnyịn. Anie ke otu nnyịn mîsikereke iban̄a idemesie ikpọn̄ ndusụk ini? Yak inen̄ede ikọm Jehovah ke ndinyene ime n̄kpep nnyịn ndikere mban̄a mbon en̄wen, nnyụn̄ ntua mmọ mbọm—nte enye esinamde!

22. (a) Nso iwụt ke Jonah ama ọbọ ufọn oto ọniọn̄ ọniọn̄ ukpep oro Jehovah ọkọnọde enye aban̄a editua owo mbọm? (b) Nso ke oyom kpukpru nnyịn ikpep?

²² Mbụme edi-o, Ndi Jonah ama ekpep n̄kpọ oto se ikọwọrọde enye? N̄wed Bible oro ekerede enyịn̄ esie etre ye mbụme oro Jehovah okobụpde, emi owo mîsụk ibọrọke. Ndusụk mme okụt ndudue ẹkeme ndidọhọ ke Jonah ikọbọrọke mbụme oro. Edi ibọrọ mbụme oro mmọdo. N̄wed oro ke idemesie edi ibọrọ. Se idude edi ke Jonah ke idemesie ekewet n̄wed oro ẹkotde ẹdian enye. Kere nte prọfet emi ewetde mbụk emi ke edem mmọ ke ama ọkọbọhọ. Imekeme ndida enyịn ikike n̄kụt akanieren emi enyenede ọniọn̄, osụhọrede idem akan nte ekedide, onyụn̄ atuade n̄kpọfiọk nte ofụn̄de ibuot ke adan̄aemi ewetde n̄kpọ aban̄a ndudue esie, nsọn̄ibuot esie, ye nte enye ọkọsọn̄de esịt etre nditua owo mbọm. Ke akpanikọ, Jonah ama ekpep n̄kpọ oto ọniọn̄ ọniọn̄ ukpep oro Jehovah ọkọnọde enye. Enye ama ekpep nditua owo mbọm. Ndi nnyịn iyekpep?—Kot Matthew 5:7.