Ke i miñañ

Ke i miño mi bibuk

A3

Lelaa di bi kôhna Bibel

Nwet Bibel a bi sôñ Bibel. Nyen a bi boñ le ba tila i bibañga bini:

“Bañga i Nyambe i nom i boga ni boga.”Yésaya 40:8.

I bibañga bi, bi yé maliga to hala kiki i minhôôk mi bikaat batila Bibel bomede ba bi gwélél bi ta ha bé i len ini. I minhôôk mi bikaat mi mi bé ni hop Lôk Héber, ni hop Araméa a ni hop Grikia. Kii i nkwés bés nkaa le i Bibel di gwé nano i yé toi nlélém ni Bitilna mbuu mpubi u bi tinde bôt i tila?

BÔT BA MATILA BA BI SÔÑ BAÑGA I NYAMBE

Kii i bi hôla i tééda Bitilna ni hop Lôk Héber? Jam jada li bé le Nyambe a bi téé le ba nlama tiimba tila Bitilna i mbus ngim ngéda. Kiki hihéga, Nyambe a bi ti bikiñe bi Israel oda le hiki wada wap a nlama tila mbén Môsi inyu yé nyemede. (Ndiimba Mbén 17:18) Nyambe a bi kal ki Lôk Lévi le ba tééda kaat Mbén, ba niiga ki yo bôt ba loñ. (Ndiimba Mbén 31:26; Néhémia 8:7) I mbus le Lôk Yuda i bi pam i minkôm i Babilôn, ntôñ u batila (hala wee Sôfirim) u bi gwéé. (Ésra 7:6, bibuk isi lipep) Mu mangéda ma, i batila ba, ba bi tiimba tila i yom i bé ntilga ikété 39 bikaat bi Bitilna ni hop Lôk Héber ngandak ngélé.

Mu mbôgôl ni mbôgôl nwii i bé noñ, bôt ba matila ba bi yoñ ngéda i tiimba tila i bikaat bi. Ipôla nwii 500 ikepam i nwii 1500 N.Y, ntôñ u bôt ba matila u Lôk Yuda ba nsébél le Masôret u bi kena i nson u ni bisu. Nhôôk kaat u nlôôha nlômbi le Masôret i bi tila, won ba nsébél ni hop Pulasi le Codex de Leningrad, ba bi tila wo ipôla nwii 1008-1009 N.Y. Ndi bebee ni nwii 1950, ba bi léba jam kiki bo 220 minhôôk mi bikaat ni bipes bi minhôôk mi bikaat i Tuye Nwoga. Minhôôk mi bikaat mi mi bé ntilga 1000 nwii ilole ba tila Codex de Leningrad. I ngéda ba nhégha minhôôk mi bikaat ba bi léba i Tuye Nwoga ni Codex de Leningrad, ba nyimbe i jam lini le: To hala kiki minhôôk mi bikaat ba bi léba i Tuye Nwoga mi ngwélél bé minlélém mi bibuk ndi mi nkal i nlélém jam ni Codex de Leningrad.

Kii ni i bi hôla i tééda 27 bikaat bi Bitilna ni hop Grikia? Ngim baôma ba Yésu ni ngim banigil yé ipe i hiai bisu bon ba bi bôk ba tila i bikaat bi. Bikristen bi bisu bi bi nigle bôt ba matila ba Lôk Yuda, yak bo ba bi tiimba tila i bikaat bi. (Kôlôsé 4:16) To hala kiki ñane Lôk Rôma le Dioclétien ni bakolba bape ba bi yéñ mélés Bitilna bikristen bi bisu bi bi tila, dikôô di minlômbi mi minhôôk mi bikaat, ni bipes bi minhôôk mi bikaat di bi yégle letee ni len ini.

Ba bi kobol yak Bitilna bi bikristen ikété ngandak dilémb. Ikété ngobol i Bibel i bisu, di nla sima ngobol i i bé ni mahop bôt ba bé pot i ngéda kôba: hop Arménia, hop Kopte, hop Étiôpia, hop Géorgia, hop Latin ni hop Siriak.

BITILNA NI HOP LÔK HÉBER LÔÑNI HOP GRIKIA BI BI NGWÉÉLANA INYU NGOBOL

Ndék maselna i yé ikété minhôôk mi bikaat mi Bibel. Lelaa ni di nla yi i jam li bé ntilga ikété nhôôk kaat u bisu?

Di yoñ hihéga hi malét, nu a nkal 100 baudu le hiki wada wap a tiimba tila nlélém pes kaat. To ibale i mbus ngéda ba nimis pes kaat i bisu, i ngéda ba nhégha i yom hiki ñudu wada a ntila, ba nla léba i yom i bak ntilga ikété pes kaat i bisu. To hala kiki hiki ñudu a nla boñ dihôha, bun bé le bobasôna ba boñ minlélém mi dihôha. Hala nyen bayimam ma Bibel ba nhégha dikôô di minhôôk mi bikaat ni bipes bi minhôôk mi bikaat bi Bibel, ba yimbe hee mahôha ma yé, ba yi ki i yom i bé ntilga bibôdle.

“Di nla ba nkwoog nkaa le nson kôba umpe u ta bé ntiik kiki unu, u ba bi lôôs bés u ban-ga bé hihôha”

Kii i nkwés bés nkaa le mahoñol ma bé ntilga i bibôdle mon di gwé i len ini i Bibel? I jam lini jon nyimam ma Bibel le William Green a bi kal inyu Bitilna ni hop Lôk Héber: “Di nla ba nkwoog nkaa le Bibel yon i yé ntiik ikété bikaat bi kôba gwobisôna.” Inyu Bitilna ni hop Grikia bi bi nsébla ki le Malômbla ma yondo, nyimam ma Bibel le Frédérick Bruce a bi tila le: “I mam ma nkwés bés nkaa le Malômbla ma yondo ma yé ntiik, ma nloo mam ma nkwés bôt nkaa le bikaat bipe bôt bobasôna ba mbôdôl ñem bi yé ntiik.” A bi kônde kal le: “Ibale malômbla ma yondo ma bak kaat i mut binam, ki nkaa wo ki wo u ta bé le i yé maliga.”

Pes 40 i kaat Yésaya mu minhôôk mi bikaat ba bi léba i Tuye Nwoga (i bi tilba ipôla nwii 125-100 B.N.Y.)

Ibale ba nhégha yo ni minhôôk mi bikaat mi Lôk Héber mi mi gwé bebee ni 1000 nwii, ba nléba ndigi disii di maselna kiki bo i tila ngim buk

Pes 40 i kaat Yésaya ikété Codex d’Alep, nhôôk kaat masôret ba bi tila i nwii 930 N.Y.

Bitilna ni hop Lôk Héber: Ba bi gwélél Biblia Hebraica, nson u Rudolf Kittel inyu pémés New World Translation of the Hebrew Scriptures (Les Écritures hébraïques. Traduction du monde nouveau) (1953-1960). I mbus ngéda, minyiña mi mondo ba bi boñ mu minhôôk mi bikaat ba bi léba i Tuye Nwoga ni mu minlômbi mi minhôôk mi bikaat mimpe, mi bi hôla i pémés Bitilna ni hop Lôk Héber le Biblia Hebraica Stuttgartensia lôñni Biblia Hebraica Quinta. I bikaat bi bi gwé bitilna bi Codex de Leningrad munu mapep, lôñni bibuk isi lipep bi bi ntoñol lelaa i yé ntilga ikété bikaat bipe kiki bo Pentateuque samaritain, minkôôk mi bikaat mi Tuye Nwoga, Septante, Targums i hop Araméa, Vulgate i hop Latin lôñni Peshitta i hop Siria. Biblia Hebraica Stuttgartensia lôñni Biblia Hebraica Quinta bi bi gwéélana inyu pémés ini ngobol mondo le Ngobol mbok yondo.

Bitilna ni hop Grikia: Bebee ni nwii 1880, bayimam ma Bibel le Brooke Westcott ni Fenton Hort ba bi hégha bipes bi minhôôk mi bikaat lôñni minhôôk mi bikaat bi Bibel inyu pémés Bitilna ni hop Grikia bi bi ntibil pémés mahoñol ma ma bé i bibôdle. I Bitilna ni hop Grikia bi gwon bakobol Bibel le New World Translation ba bi gwélél bebee ni nwii 1950. Ba bi béñge yak papirus i kôba ipe, bayimam ba nhoñol le i papirus i i yé ntilga 200 nwii tole 300 nwii i mbus nyemb Yésu. Ibôdôl ni ha, ngandak papirus i bi kahal nene. Handugi hala, Bitilna ni hop Grikia bipe bi bi pam, kiki bo Bitilna bi Nestle bo Aland, ni bi Alliance biblique universelle. I mam ma mondo ba bi léba mu bipapirus ni bikaat bi, di nkônde mo munu ngobol ini.

I ngéda di mbéñge Bitilna ni hop Grikia bi, di nléba le ngim minlôñ mi Bibel ni hop Grikia mi mi yé ngim ngobol, kiki bo King James Version (Bible du roi Jacques), mi ta bé ikété Bitilna Bipubi, bôt ba bi kônde nwo nkôndge. Inyu hala nyen ngandak Bibel i gwé bé minlôñ mi. Bebee ni nwii 1550, ba bi kap bikaat bi Bibel minlôñ minlôñ ni bipes bipes, jon ngim minlôñ i nhañ ikété ngandak Bibel. I minlôñ mini nwon mi nhañ: Matéô 17:21; 18:11; 23:14; Markô 7:16; 9:44, 46; 11:26; 15:28; Lukas 17:36; 23:17; Yôhanes 5:4; Minson mi baôma 8:37; 15:34; 24:7; 28:29; lôñni Rôma 16:24. Munu ngobol ini, buk isi lipep i yé mu bahoma bobasôna.

Mamélél ma ma yé mbôñgô ma Markô pes 16 (minlôñ 9-20), mamélél ma ma yé nhubuk ma Markô pas 16 ni bibuk bi yé i kaat Yôhanes 7:53–8:11, i minlôñ mi mi ta bé mu minhôôk mi bikaat mi mi nlôôha ba nlômbi. Kiki yom yo ki yo i ñunda bé le minlôñ mi mi bé ikété Bibel i bibôdle, jon di ntééda bé nwo munu ngobol ini. b

Di nkodol ki ngim bibuk inyu boñ le bi kiha ni yom ngandak bayimam ba Bibel i neebe le yon i bé ikété Bibel i bibôdle. Kiki hihéga, i minhôôk mi bikaat minhogi, Matéô 7:13 a nkal le: “Ni jubul i nwemel ntitigi, inyule nwemel nkeñi u nkena i tjiba, njel yé ki i néhi.” Ngobol mbok yondo i bisu i bééna bé i bibañga bini le “nwemel nkeñi.” Ndi ngandak minyiña mi bi unda le Bibel i bééna bibañga bi i bibôdle. Jon di nha gwo munu i ngobol ini. Di bi kodol ki ngim mam ipe hala. I mam di bi kodol ma bé ndigi disii, ma bé héñha bé mahoñol ma Bañga i Nyambe.

Papirus ba bi tila bebee ni nwii 200 N.Y., i ban-ga bibañga bi kaat 2 Korintô 4:13–5:4

a Hiki ngéda di ntila le Bitilna ni hop Lôk Héber wee di mpôdôl yak Bitilna ni hop Araméa.

b Ibale ba bé tiimba tila Bitilna, a bé inyule minhôôk mi bikaat ba bé gwélél inyu tila mi bé pala ôbi.