1, 2. (a) Mulimo nzi Rute ngwaakali kucita? (b) Mbubotu nzi Rute mbwaakaiya ibujatikizya Mulawo wa Leza alimwi abantu bakwe?

RUTE wakafwugama afwaafwi amulwi wabbaale ngwaakabwezelela buzuba oobo. Kwakali kumangolezya kumyuunda yamu Betelehemu, alimwi babelesi banji bakalitalikide kale kukotoka kabayabweenda asyoonto-syoonto kuya kumanjililo aakadolopo kasyoonto ikakali mumalundu aakali afwaafwi. Cakutadooneka, tulakonzya kweezyeezya Rute mbwaakakatede, nkaambo wakali kubeleka kuzwa mafwumofwumo. Nokuba boobo, wakazumanana kubeleka, kabelesya kasamu kuuma bbaale. Nokuba kuti mulimo wakali muyumu, bwakali buzuba bubotu—nkaambo wakabeleka kwiinda mbwaakali kuyeeyela.

² Sena zyintu lino zyakatalikide kumweendela kabotu mukamufwu ooyu iwakacili mwana-mwana? Mbubwenya mbotwakabona mucibalo cainda, wakasala kukkala abanyinazyala, ba Naomi, kakanzide kuzumanana kukkala ambabo alimwi akuti Leza wa Naomi, Jehova, ulaba Leza wakwe awalo. Antoomwe bamukabafwu aaba bobilo bakaboola ku Betelehemu kuzwa ku Moabu, alimwi Rute muna Moabu kakutanainda ciindi wakaiya kuti Mulawo wa Jehova ulagwasya, alimwi wakalijisi bubambe ibwakali kugwasya bana Israyeli bacete, kubikkilizya abamuzwakule. Lino wakajana kuti bantu ba Jehova bamwi ibakayiisyidwe Mulawo alimwi ibakali kuutobela, bakali kutondezya luzyalo lwalo ilwakamuumbulizya kapati mukuusa kwakwe.

3, 4. (a) Mbuti Boazi mbwaakamukulwaizya Rute? (b) Mbuti cikozyanyo ca Rute mbocikonzya kutugwasya mazuba aano mali naakatazya kujana?

³ Muntu umwi uuli boobu wakali Boazi, mudaala muvwubi walo iwakajisi myuunda Rute mwaakali kuvwulula. Boazi wakali kumubona mbuli kuti mwanaakwe. Rute wakasekela mumoyo naakayeeya majwi mabotu ngaakaamba Boazi kumulumbaizya akaambo kakulanganya Naomi alimwi akusala kuyubila mumababa aa Jehova, Leza wakasimpe.—Amubale Rute 2:11-14.

⁴ Nokuba boobo, kweelede kuti Rute wakali kulibilika kujatikizya buumi bwakwe bwakumbele. Kali muzwakule mucete uutakwetwe alimwi uutajisi amwana, mbuti mbwaakali kuyakujana ziyandika zyakumubili izyakwe alimwi azya Naomi mumyaka yakumbele? Sena wakali  kuyakucikonzya kwiinda mukuvwulula? Alimwi nguni wakali kuyakumulanganya aakucembaala? Cilalimvwisya ikuti naa wakali kulibilika azyintu zili boobu. Mazuba aano mali naakatazya kujana, bantu banji balalibilika mbubwenya oobo. Notwiiya lusyomo lwa Rute mbolwakamugwasya kuzunda buyumuyumu buli boobu, tuyakwiiya ziiyo zinji kulinguwe.

5, 6. (a) Ino Rute wakabeleka buti mubuzuba bwakusaanguna naakaunka kuyakuvwulula mumuunda wa Boazi? (b) Ncinzi Naomi ncaakaamba ciindi naakabona Rute?

⁵ Ciindi Rute naakamanizya kuuma makunka ngaakavwulwide akwaabikka antoomwe, wakajana kuti wakkwanya efa yomwe, naa malita aali 22 aabbaale. Kweelede kuti cibbudu cakwe cakali kulema 14 kg. Ambweni wakavwungaila bbaale mumulembo akubikka amutwe, kumane wakeenda kuya ku Betelehemu zuba nolyakali kubbila.—Rut. 2:17.

⁶ Naomi wakakkomana kubona mukamwanaakwe uuyandwa, alimwi ambweni wakagambwa kubona cibbudu cilema cabbaale ncaakajisi Rute. Rute alimwi wakaletelezya acakulya Boazi ncaakapede babelesi bakwe, aboobo bobilo aaba bakalya cakulya eeci antoomwe. Naomi wakabuzya kuti: “Wali kuyoovulula kuli sunu? Wali kubeleka kuli? Alumbwe muntu oyo iwakakugwasya.” (Rut. 2:19) Naomi wakali kubikkila maano; ciindi naakabona cibbudu ca Rute cilema wakazyiba kuti kuli wamugwasya alimwi akumutondezya luzyalo mukamufwu ooyu.

7, 8. (a) Ino Naomi wakabona kuti luzyalo ndwaakatondezya Boazi lwakali kuzwa kuli, alimwi nkaambo nzi? (b) Mbuti Rute alimwi mbwaakatondezya luyando lwini-lwini kuli banyinazyala?

⁷ Bobilo aaba bakatalika kubandika, alimwi Rute wakaambila Naomi kujatikizya luzyalo lwa Boazi. Naomi wakaamba kuti: “Jehova amupe coolwe, oyo uutaleki luzyalo lwakwe nekuba kubaumi nekuba kubafu.” (Rut. 2:20) Wakabona luzyalo lwa Boazi kuti lwakali kuzwa kuli Jehova, walo uukulwaizya babelesi bakwe kuba baabi alimwi uusyomezya kulumbula bantu bakwe akaambo kaluzyalo ndobatondezya. *—Amubale Tusimpi 19:17.

⁸ Naomi wakaambila Rute kuti azumine kulomba kwa Boazi kwakuti azumanane kuvwulula mumyuunda yakwe alimwi akuba afwaafwi abasimbi bamuŋanda yakwe kutegwa atanyonganizyigwi  abatebuzi. Rute wakalutobela lulayo oolo. Alimwi ‘wakazumanana kukkala abanyinazyala.’ (Rut. 2:22, 23) Mumajwi aaya alimwi tulabona bube bwakwe bulibonya kapati—luyando lwini-lwini. Cikozyanyo ca Rute cilakonzya kutupa kulibuzya kuti naa tulabulemeka bubambe bwamukwasyi alimwi akubagwasya bayandwa besu nokuyandika kucita boobo. Jehova lyoonse ulabona notutondezya luyando lwini-lwini luli boobo.

9. Ncinzi ncotukonzya kwiiya kuzwa kuli Rute a Naomi kujatikizya mukwasyi?

⁹ Sena Rute a Naomi tiibakali mukwasyi wini-wini? Bamwi bayeeya kuti mukwasyi wini-wini weelede kuti kaujisi mulumi, mukaintu, mwana musankwa, mwana musimbi, abakaapanyina alimwi abamwi buyo. Pele cikozyanyo ca Rute alimwi a Naomi cituyeezya kuti babelesi ba Jehova bali mumikwasyi misyoonto kapati balakonzya kukkomana kutondezyanya luzyalo alimwi aluyando. Sena mulakkomana amukwasyi ngomujisi? Jesu wakayeezya basikumutobela kuti mbungano ya Banakristo ilakonzya kuba mbuli mukwasyi nokuba kuli baabo batajisi mukwasyi.—Mk. 10:29, 30.

10. Muunzila nzi Naomi mwaakali kuyanda kugwasya Rute?

¹⁰ Kuzwa ciindi cakutebula bbaale mu April kusikila ciindi cakutebula maila mu June, Rute wakazumanana kuvwulula mumyuunda ya Boazi. Cakutadooneka, nozyakali kwiinda nsondo, Naomi wakali kuyeeya kujatikizya ncakonzya kumucitila mukamwanaakwe. Nobakacili ku Moabu, Naomi wakalisinizyide kuti takonzyi kujanina Rute mulumi uumbi. (Rut. 1:11-13) Pele lino wakatalika kuyeeya bumbi. Wakamusikila Rute akumwaambila kuti: “Mwanaangu, sa tacili cibotu kuti nkakuyandawide cikalilo?” (Rut. 3:1) Cakali cilengwa buya mazuba aayo bazyali kuyandawida bana babo muntu wakukwatana limwi, alimwi Rute lino wakali mwana wini kuli Naomi. Wakali kuyanda kujanina Rute “cikalilo”—nkokuti lukwabililo ndwakonzya kujana muŋanda yakwe alimwi akumulumaakwe. Pele ncinzi Naomi ncaakali kukonzya kucita?

11, 12. (a) Ciindi Naomi naakaamba Boazi kuti “siluzuboma,” mbubambe nzi bwaluyando bwamu Mulawo wa Leza mbwaakali kwaamba? (b) Ncinzi Rute ncaakaamba kumuzeezo wabanyinazyala?

¹¹ Ciindi cakusaanguna Rute naakaamba zya Boazi, Naomi wakaamba kuti: “Oyo muntu ngumukwesu, ngusiluzuboma.” (Rut. 2:20) Ino eeco cakali kwaamba nzi? Mulawo wa Leza kubana Israyeli wakali  kubikkilizya abubambe bwaluyando kumikwasyi iyakali kupenga akaambo kabucete naa kufwidwa. Kuti mukaintu wafwidwa katanaba amwana, wakali kutyompwa kapati nkaambo zyina lyamulumaakwe, mukowa wakwe wakali kuloba. Nokuba boobo, Mulawo wa Leza wakali kuzumizya kuti munyina mulumaakwe ulakonzya kukwata mukamufwu kutegwa azyale sikukona iwakali kuyakubweza zyina lyamulumaakwe alimwi akulanganya lubono lwamukwasyi. *—Dt. 25:5-7.

¹² Naomi wakapandulwida Rute mbwaakali kuyakucita bubambe bwacikwati cili boobu. Mulakonzya kweezyeezya Rute mbwaakagambwa kumuzeezo ooyu ciindi banyinazyala nobakali kumwaambila. Mulawo wabana Israyeli wakacili mupya kuli Rute, alimwi azilengwa zinji zyakacili zyeenzu kulinguwe. Nokuba boobo, Rute wakali kumulemeka kapati Naomi cakuti wakabikkila maano kapati kuswiilila zyoonse nzyaakali kwaamba. Zyintu Naomi nzyaakamulailila kuti acite zyakali kulibonya mbuli kuti zijazya nsoni—alimwi akusampuzya—nokuba boobo, Rute wakazumina. Cakulibombya wakaamba kuti: “Coonse ncondilailila njoocita mbubonya.”—Rut. 3:5.

13. Nciiyo nzi ncotukonzya kwiiya kuzwa kuli Rute kujatikizya kutambula lulayo luzwa kubantu bapati? (Amubone alimwi Jobu 12:12.)

¹³ Zimwi ziindi cilabakatazya bakubusi kuswiilila kululayo lwabantu bapati alimwi balaaluzyibo. Ncuubauba kuyeeya kuti ibapati tabamvwisyi bayumuyumu alimwi amapenzi bakubusi ngobajisi. Cikozyanyo ca Rute cituyeezya kuti kuswiilila kubusongo bwabapati ibatuyanda alimwi ibayanda kuti zyintu zitweendele kabotu kulagwasya  kapati. (Amubale Intembauzyo 71:17, 18.) Pele, ino Naomi wakajisi lulayo nzi, alimwi sena Rute wakagwasyigwa ncobeni akaambo kakulutobela?

14. Ino lubuwa lwacipolelo ninzi, alimwi lwakali kubelesyegwa buti?

¹⁴ Kumangolezya ngaonya aayo, Rute wakaunka kulubuwa lwacipolelo—busena bwakasindailidwe kwalo balimi nkobakali kuumina alimwi akupupulwida maila aabo. Busena mbobakali kusala kanji-kanji bwakali mumbali aamulundu naa atala amulundu, muuwo nkowakali anguzu ciindi cakumazuba. Kutegwa bagwisye maila kubungu, babelesi bakali kubelesya mafoloko naa mafosyolo kuzifwusa mumuwo, kumane bungu bwakali kuunka amuwo mpoonya maila akali kulokela alubuwa lwacipolelo.

15, 16. (a) Amupandulule cakacitika kulubuwa lwacipolelo ciindi Boazi naakamana kubeleka kumangolezya. (b) Ino Boazi wakazyiba buti kuti Rute wakalilede kumaulaakwe?

¹⁵ Rute wakali kulangilila babelesi nobakali kumanizya mulimo wabo kumangolezya. Boazi wakali kweendelezya mulimo wakupupulula maila aakwe, kusikila avwula kapati. Naakamana kulya wakoona kumbali awaawo aakalundikidwe maila. Kucita boobo cakalidumide kapati, ambweni bakali kucita oobo akaambo kakuyanda kukwabilila butebuzi bwabo kubabbi. Rute wakamubona Boazi kalibambila koona. Aboobo, cakasika ciindi lino cakuti acite ncaakaambilwa a Naomi.

¹⁶ Rute wakaswena afwaafwi, kumwi moyo wakwe kauduntaana kapati. Wakali kukonzya kubona kuti lino mwaalumi ooyu woona. Mbubwenya Naomi mbwaakaamba, wakaunka kumaulu aa Boazi, waavwumbula, akoona afwaafwi amaulu. Kumane wakalindila. Kwakainda  ciindi. Kweelede kuti Rute wakalimvwa mbuli kuti ciindi taceendi. Akati kamasiku, Boazi wakasinsimuka. Kakankama akaambo kampeyo, wakaswena kumbele, ambweni kutegwa alivwumbe kumaulu alimwi. Pele wakamvwa kuti kuli muntu. Kweelana acibalo mbocaamba, ‘kwakali mwanakazi wakalede kumaulu aakwe.’—Rut. 3:8.

17. Ino ntwaambo nzi tobilo ntobatabikkili maano aabo baamba kuti Rute taakwe naakalilemeka kabotu?

¹⁷ Boazi wakabuzya kuti: “Nduweni?” Rute wakaingula ambweni cakukankama kati: “Ndime Rute mulanda wako. Kondivumbya malogwe aako ndemulanda wako, nkaambo nduwe siluzuboma.” (Rut. 3:9) Basanduluzi bamwi bamazuba aano baamba kuti majwi alimwi ancaakacita Rute tiicakali kabotu, pele balaluba twaambo tobilo tutakatazyi kumvwa. Kaambo kakusaanguna, Rute wakali kutobela zilengwa zyakali kucitwa eeco ciindi, bunji bwanzizyo nzyotutamvwisyi kabotu mazuba aano. Aboobo, inga kwaba kulubizya kweezyanisya ncaakacita akutalilemeka kuliko mazuba aano. Kaambo kabili, Boazi wakaingula munzila iitondezya kuti wakabona kuti Rute wakalilemeka kabotu alimwi munzila iilombozyeka.

18. Ncinzi Boazi ncaakaamba kuumbulizya Rute, alimwi ninzila nzi zyobilo mwaakatondezya luyando?

¹⁸ Boazi wakaambaula, alimwi cakutadooneka ijwi lyakwe libombe lyakamuumbulizya Rute. Wakaamba kuti: ‘Jehova akupe coolwe, mwanaangu, nkaambo olu luyando lwako lusyaalizi lulainda lwakusaanguna, nkaambo tona kutobela balombelombe, nibaba bacete nibaba bavubi.’ (Rut. 3:10) Bbala lyakuti ‘lwakusaanguna’ lyaamba luyando Rute ndwaakatondezya kwiinda mukusindikila Naomi ku Israyeli alimwi akumulanganya. ‘Lusyaalizi’ lwakali lwaciindi eeco. Boazi wakalizyi kuti cakali cuubauba kumukaintu mwana-mwana mbuli Rute kujana mulumi akati kabasankwa bana-bana, bavwubide naa bacete. Muciindi caboobo, wakali kuyanda kukkomanisya Naomi alimwi akupa kuti zyina lyamulumi wa Naomi iwakafwa lizumanane munyika yokwabo. Tacikatazyi kuzyiba kaambo Boazi ncaakakkomana akulyaaba kwamukaintu ooyu.

19, 20. (a) Nkaambo nzi Boazi ncaatakamukwata Rute mpoonya-mpoonya? (b) Muunzila nzi Boazi mwaakatondezya luzyalo alimwi akubikkila maano kuli Rute ampuwo yakwe?

¹⁹ Boazi wakazumanana kati: ‘Lino utayoowi mwanaangu. Zyoonse nzyoamba ndilakucitila, nkaambo bantu boonse mumunzi wesu balizyi kuti uli mwanakazi mubotu kapati.’ (Rut. 3:11) Wakakkomana akaambo kacoolwe cakukwata Rute, ambweni taakwe  nocakamugambya kapati kuti wakamulomba kuti abe siluzubonyina. Nokuba boobo, Boazi wakali mwaalumi uululeme, alimwi taakwe naakali kuyakucita buyo cintu ncayanda. Wakaambila Rute kuti kuli siluzuboma uumbi iwakaswaangene kapati amukwasyi wamulumi wa Naomi iwakafwa. Cakusaanguna, Boazi wakali kuyakumusikila mwaalumi ooyu akumupa coolwe cakukwata Rute.

²⁰ Boazi wakaambila Rute kuti aone alimwi kusikila kubucedo, kumane ulakonzya kupiluka kuŋanda kakunyina kubonwa abantu. Wakali kuyanda kukwabilila mpuwo yakwe alimwi aya Rute, nkaambo bantu bakali kukonzya kwaamba kuti ambweni kuli kutalilemeka kwacitika. Rute wakoona alimwi afwaafwi amaulu aa Boazi, ambweni lino moyo kaumukkede naamana kumwiingula caluzyalo. Kakucisiya-siya, Rute wakabuka. Boazi wakazuzya mulembo wa Rute abbaale akumupa, kumane Rute wakapiluka ku Betelehemu.—Amubale Rute 3:13-15.

21. Ncinzi cakapa kuti Rute azyibwe kuti ‘mwanakazi mubotu kapati,’ alimwi mbuti mbotukonzya kwiiya cikozyanyo cakwe?

²¹ Cakali kukkomanisya kaka kuli Rute kuyeeya ncaakaamba Boazi—kuti wakalizyibidwe kubantu boonse kuti ‘mwanakazi mubotu kapati’! Cakutadooneka, luyandisisyo lwakwe lwakuzyiba Jehova alimwi akumubelekela lwakamugwasya kuba ampuwo mbotu. Alimwi wakatondezya luzyalo alimwi akubikkila maano kuli Naomi alimwi abantu bakwe, wakalyaaba kupona kweelana azilengwa izyakali zyeenzu kulinguwe. Ikuti twaiya lusyomo lwa Rute, tuyakubalemeka kapati bamwi alimwi azilengwa zyabo. Kuti naa twacita oobo, andiswe tulakonzya kuba ampuwo mbotu.

22, 23. (a) Ino cipego Boazi ncaakapa Rute ceelede kuti cakali kupandulula nzi? (Amubone amajwi aamunsi.) (b) Ncinzi Naomi ncaakaambila Rute kucita?

²² Ciindi Rute naakasika kuŋanda, Naomi wakamubuzya kuti: “Ino weenda buti, mwanaangu?” Naomi wakali kuyanda kuzyiba kuti naa Rute wakacili mukamufwu uutajisi muntu uumuyanda naa wakajisi bulangizi bwakukwatwa. Cakufwambaana Rute wakaambila banyinazyala zyoonse zyakacitika akati ka Boazi anguwe. Alimwi wakapa Naomi cipego cabbaale cakazwa kuli Boazi. *—Rut. 3:16, 17.

²³ Cabusongo, Naomi wakaambila Rute kuti akkale aŋanda oobo buzuba muciindi cakuunka kumyuunda kuyakuvwulula.  Wakasyomezya Rute kuti: “Nkaambo oyo mwaalumi takoolyokezya pe, uyoomanisya makani buzuba obuno.”—Rut. 3:18.

24, 25. (a) Mbuti Boazi mbwaakatondezya kuti wakali mwaalumi uululeme alimwi uutayandi kulikkomanisya mwini? (b) Muunzila nzi Rute mwaakalongezyegwa?

²⁴ Naomi wakalizyi kuti zyintu zileenda kabotu kujatikizya Boazi. Boazi wakaunka kumulyango wamunzi, kwalo bapati baminzi nkobakali kuswaanganina, wakalindila kusikila mwaalumi iwakali musazinyina mulumi wa Naomi wainda. Kumbele lyabakamboni, Boazi wakamupa coolwe mwaalumi ooyu cakuba siluzubonyina kwiinda mukukwata Rute. Pele mwaalumi wakakaka, akwaamba kuti kucita boobo inga kwaba kunyonyoona lukono lwakwe. Kumane, kumbele lyabakamboni kumulyango wamunzi, Boazi wakaamba kuti ulabasiluzubonyina, ulaula lubono lwa Elimeleki mulumi wa Naomi iwakafwide alimwi akukwata Rute, mukamufwu Maloni, mwana wa Elimeleki. Boazi wakaamba kuti usyoma kuti kucita boobo kuyakupa kuti ‘abusye izyina lyamufwu mucaabilo cakwe.’ (Rut. 4:1-10) Masimpe Boazi wakali mwaalumi uululeme alimwi uutayandi kulikkomanisya mwini.

²⁵ Boazi wakamukwata Rute. Kuzwa waawo tubala kuti: “Jehova wakamupa inguzu zyakuminta, nkabela wakazyala mwana mulombe.” Bamakaintu bamu Betelehemu bakamulongezya Naomi alimwi akulumbaizya Rute nkaambo wakali kumuyanda Naomi kwiinda bana basankwa bali ciloba mbobakali kunga bamuyanda. Mukuya kwaciindi, mwana wa Rute musankwa wakaba akati kabamawisi ba Mwami Davida. (Rut. 4:11-22) Kumane, Davida wakaba akati kabamawisi ba Jesu Kristo.—Mt. 1:1. *

26. Ino zikozyanyo zya Rute a Naomi zituyeezya nzi?

²⁶ Rute wakalongezyegwa ncobeni mbubwenya mbuli Naomi, walo iwakamugwasya kukomezya mwanaakwe mbuli kuti wakali wakwe. Buumi bwabamakaintu aaba bobilo butuyeezya kuti Jehova Leza ulababona aabo boonse ibabeleka canguzu kujana nzyobayandika alimwi ibamubelekela cakusyomeka antoomwe abantu bakwe basalidwe. Taalilwi kupa bulumbu kubantu basyomeka, mbuli Boazi, Naomi, alimwi a Rute.