1. Ndweendo luli buti ndwaakali kulibambila Jona, alimwi ino wakali kulimvwa buti kujatikizya busena nkwaakali kuunka?

KWEELEDE kuti Jona wakalijisi ciindi cinji cakuyeeya. Wakali kulibambila kweenda amaulu musinzo uulampa makkilomita aainda ku 800, musinzo iwakali kulangilwa kumutolela mwezi naa kwiinda waawo. Katanatalika lweendo lwakwe, wakeelede kusala akati kanzila zifwaafwi pele izijisi ntenda alimwi anzila zili kabotu pele zilamfwu, mpoonya akweenda musinzo ooyo kwiinda mumakkuti amumalundu. Kweelede kuti wakaceeleba Cimpayuma ca Aramu, wakazabuka milonga mipati mbuli Firate kwiinda mukuzabukila mumasena mwalo maanzi mwaakali masyoonto, alimwi akulomba busena bwakoona muminzi mwaakali mweenzu, minzi mbuli Aramu, Mesopotamiya alimwi a Asuri. Naakali kuyaabuswena kumunzi wa Nineve, Jona wakatalika kulibilika kapati.

2. Mbuti Jona mbwaakaiya kuti takonzyi kutijila kumbi akusiya mulimo ngwaakapedwe?

² Cintu cimwi Jona ncaakazyi ncakuti: Kunyina naakali kunga watijila kumbi akuusiya mulimo ngwaakapedwe. Wakalisolede kale kucita oobo. Mbuli mbocitondezya cibalo cainda, Jehova cakukkazyika moyo wakamuyiisya ciiyo Jona kwiinda muguwo lyamulwizi alimwi akumufwutula camaleele kubelesya nswi mpati. Nokwakainda mazuba otatwe, inswi yakamuluka Jona kunkomwe yalwizi. Nocakamucitikila eeci, Jona wakatalika kumvwida alimwi akulicesya kapati.—Jona, caandaano 1 a 2.

3. Mbube nzi Jehova mbwaakamutondezya Jona, nokuba boobo, mubuzyo nzi uubuzyigwa?

³ Ciindi cabili Jehova naakalailila Jona kuti aunke ku Nineve, cakulibombya musinsimi ooyu wakamvwida akugama kujwe mulweendo  oolu lulamfwu. (Amubale Jona 3:1-3.) Nokuba boobo, sena lulayo lwa Jehova lwakamugwasya Jona kuti acince cakumaninina? Mucikozyanyo, Jehova wakamufwida luse kwiinda mukumufwutula kukunyikila mulwizi, kunyina naakamusubula akaambo kakuzanga, alimwi akumupa coolwe cimbi kutegwa aucite mulimo ooyu. Nozyakacitika eezyi, sena Jona wakaiya kutondezya luse kuli bamwi? Kanji-kanji kufwida bamwi luse cilakatazya kapati kubantu batalondokede. Atubone ncotukonzya kwiiya kubuyumuyumu bwa Jona.

4, 5. Nkaambo nzi Jehova ncaakaamba kuti Nineve wakali ‘munzi mupati,’ alimwi ino eeci cituyiisya nzi kujatikizya nguwe?

⁴ Jona kunyina naakali kumvwisya kaambo munzi wa Nineve ncowakali kuyandika kapati kuli Jehova. Tubala kuti: ‘Lino Nineve kuuli munzi mupati loko kuli Leza.’ (Jon. 3:3) Ziindi zyotatwe, cibalo cili mulugwalo lwa Jona cijisi majwi aa Jehova aakuti: ‘Munzi mupati wa Nineve.’ (Jon. 1:2; 3:2; 4:11) Nkaambo nzi munzi ooyo ncowakali mupati, naa ncowakali kuyandika kuli Jehova?

 ⁵ Nineve wakali munzi wakaindi, wakali akati kaminzi yakusaanguna iyakatalisyigwa a Nimrodi nolyakainda Zambangulwe. Munzi ooyu wakali mupati, wakali munzi mobakali kubelesya myaambo minji alimwi kweelede kuti wakali kubikkilizya aminzi iimbi, cakali kukonzya kumutolela mazuba otatwe muntu kweenda kuzwa nkowakali kutalikila kusikila nkowakali kugolela. (Matl. 10:11; Jon. 3:3) Nineve wakali munzi mubotu, wakalijisi matempele mabotu, bulambo buyumu alimwi amaanda aambi mabotu. Nokuba boobo, ootu tatuli ntotwaambo twakapa kuti Jehova Leza kabona munzi ooyu kuti ulayandika. Ncaakali kuyanda walo mbantu. Munzi wa Nineve ngowakali munzi wakajisi mweelwe mupati wabantu aciindi eeco. Nokuba kuti bantu bakali kucita zibi, Jehova wakali kubabikkila maano. Ulabulemeka buumi bwamuntu alimwi ulabona muntu uukonzya kweempwa akwiiya kucita ciluzi.

6. (a) Ncinzi Jona ncaakajana mu Nineve iceelede kuti ncecakamupa kuyoowa? (Amubone amajwi aamunsi.) (b) Ncinzi ncotwiiya kuli Jona kumulimo wakwe wakukambauka?

⁶ Ciindi Jona naakasika ku Nineve, mweelwe wabantu ibakali kukkala mumo ibainda ku 120,000 weelede kuti wakamupa kuyoowa kapati. * Wakeenda kwabuzuba bomwe, mane wakasika mubusena ibwakajisi bantu banji ambweni kutegwa atalike kumwaya mulumbe wakwe. Mbuti mbwaakali kunga wabandika abantu aaba? Sena wakaluuzyi mwaambo waci Asuri? Sena Jehova wakamugwasya kucita oobo munzila yamaleele? Tatuzyi pe. Andiza Jona wakali kwaambaula mumulaka wakwe wa Chihebrayo akubelesya sikusandulula kutegwa asandulwide bana Nineve. Kufwumbwa mbocakabede, mulumbe wakwe tiiwakali kukatazya kumvwa alimwi tiikwakali kulangilwa kuti bantu balaukkomanina mulumbe wakwe wakuti: ‘Kwainda buyo mazuba aali makumi one, Nineve uyoonyonyoonwa.’ (Jon. 3:4) Wakaambaula cabusicamba alimwi cakwiinduluka-induluka. Kwiinda mukucita oobo, wakapa cikozyanyo cibotu cabusicamba alusyomo, bube mbobayandika kapati Banakristo mazuba aano.

7, 8. (a) Ino bantu bamu Nineve bakacita buti nobakamvwa mulumbe wa Jona? (b) Ino mwami waku Nineve wakacita buti naakamvwa mulumbe wa Jona?

⁷ Bana Nineve banji bakaboola kuswiilila mulumbe wa Jona.  Cakutadooneka, wakali kuyeeya kuti bantu balanyema akumulwana. Muciindi caboobo, cintu cikkomanisya kapati cakacitika. Bantu bakaswiilila akumvwida! Mulumbe wakwe wakamwaika cakufwambaana. Kakutanainda aciindi, bantu boonse mumunzi bakali kwaamba zyabusinsimi bwa Jona bwalunyonyooko. (Amubale Jona 3:5.) Bantu boonse bakeempwa, bavwubi abacete, basinguzu abatajisi nguzu, bana alimwi abapati. Bakaliimya kulya. Muciindi buyo cisyoonto, mwami wakamvwa kuti bantu beempwa.

⁸ Mwami awalo wakeempwa naakamvwa mulumbe wa Jona. Akaambo kakuyoowa Leza, mwami wakanyamuka kuzwa acuuno cakwe cabwami, wasamununa zisani zyakwe zyabwami, akusama zisani zyamasaka mbuli nzyobakasamide bantu bakwe mane buya ‘wakakkala mumulota.’ Walo antoomwe ‘abalupati-pati bakwe’ bakasala kuti kuliimya kulya nkobakasala bantu buyo ube mulawo uuzwa kumwami. Wakalailila kuti boonse basame masaka, kubikkilizya abanyama bavwubwa. * Cakulicesya wakazumina kuti bantu bakwe bakali kucita zibi ankondo. Kutondezya kuti wakajisi lusyomo lwakuti Leza wakali kuyakubafwida luse abona kuti beempwa, mwami wakaamba kuti: ‘Leza inga wajokolola moyo akuleka bukali bwakwe bupati, ikutegwa tutalobi.’—Jon. 3:6-9.

9. Ino basikukazya baamba nzi kujatikizya makani aamba zyabana Nineve, pele ino tuzyi buti kuti basikukazya balisweekede?

⁹ Basikukazya bamwi baladooneka kuti bana Nineve bakeempwa boobu muciindi buyo cisyoonto. Nokuba boobo, basikwiiya zyamu Bbaibbele baamba kuti kubweza ntaamu iili boobo kwakali kucitwa akaambo kakuyanda kusumpula zyintu zyamasalamuzi alimwi akuti bantu ibakajisi zilengwa zili boobu kaindi bakali kucinca-cinca buyo kufwumbwa ciindi. Kuyungizya waawo, tulizyi kuti basikukazya aabo balisweekede, nkaambo Jesu Kristo mwini wakazikwaamba kuti bana Nineve bakeempwa. (Amubale Matayo 12:41.) Jesu wakalizyi ncaakali kwaamba, nkaambo zyintu eezyo nozyakali kucitika wakaliko kujulu kalangilila. (Joh. 8:57, 58) Masimpe ngakuti, cilakonzyeka kubantu basizibi kweempwa tacikwe makani naa balibonya kuba basilunya kulindiswe naa pe. Jehova alikke nguukonzya kubona cini cili mumoyo wamuntu.

10, 11. (a) Ino Jehova wakacita buti kukweempwa kwabana Nineve? (b) Nkaambo nzi ncotuli masimpe kuti lubeta lwa Jehova lwakali buyo kabotu?

¹⁰ Ino Jehova wakacita buti kukweempwa kwabana Nineve? Jona wakazikulemba kuti: ‘Leza naakabona milimo yabo, kuti baleka inzila yabubi, Leza wakacinca maano kumakani aamapenzi ngaakasi bacitile, nkabela taakacita pe.’—Jon. 3:10.

¹¹ Sena eeci caamba kuti Jehova wakacita oobo akaambo kakuti lubeta lwakwe kujatikizya Nineve lwakalilubide? Peepe. Bbaibbele lipandulula kuti bululami bwa Jehova bulilondokede. (Amubale Deuteronomo 32:4.) Akaambo kakuti bana Nineve bakeempwa, Jehova tanaakacili kuyandika kunyema pe. Wakabona mbobakacinca bantu aaba alimwi wakabona kuti cisubulo ncaakali kuyanda kubaletela tiicakacili kweelela pe. Jehova lino wakasala kuti abafwide luse.

12, 13. (a) Mbuti Jehova mbwatondezya kuti taciindizyi, ulanyoneka, alimwi akuti ngusiluse? (b) Nkaambo nzi ncotwaamba kuti businsimi bwa Jona tiibwakali bwakubeja?

¹² Jehova tali Leza uutanyoneki, uutafwidi luse naa mukali mbuli mbozitondezya kanji-kanji njiisyo zyabasololi bazikombelo. Muciindi caboobo, ngu Leza uutaciindizyi, uunyoneka, alimwi siluse. Ciindi nayanda kusubula basizibi, usaanguna kubelesya baiminizi bakwe baanyika kucenjezya bantu, nkaambo ulayandisisya kubona kuti basizibi bacita eeco bana Nineve ncobakacita—kweempwa akucinca nzila zyabo. (Ezk. 33:11) Jehova wakaambila musinsimi wakwe Jeremiya kuti: “Kufumbwa ciindi nindaamba aamusyobo na aacisi cakukanza kucinonkola akucimwaya akucinyonyoona, pele cisi eco ncindaamba cilaleka bubi bwaco, lino ambebo ndakonzya kuleka mapenzi ngendakali kukanza kucicitila.”—Jer. 18:7, 8.

¹³ Sena businsimi bwa Jona bwakali bwakubeja? Peepe; nkaambo bwakazuzikizya makanze aambubo aakucenjezya. Kucenjezya ooko kwakali kujatikizya nzila zibi zyabana Nineve, zyalo izyakacinca. Ikuti bana Nineve nobakatalika kucita zibi alimwi, lubeta lwa Leza lwakali kuyakubasikila. Eeci ncencico cakacitika nokwakainda ciindi.—Zef. 2:13-15.

14. Ino Jona wakalimvwa buti kujatikizya luse lwa Jehova kubana Nineve?

¹⁴ Ino Jona wakacita buti ciindi lunyonyooko nolwatakasika aciindi ncaakali kulangila? Tubala kuti: “Jona wakabijilwa kubijilwa kupati, wakanyema loko.” (Jon. 4:1) Alimwi buya, Jona wakapaila mupailo iwakali kulibonya mbuli kuti wakali kukalalila Singuzuzyoonse! Jona wakaamba kuti nocakabota ikuti naakakkala buyo kuŋanda kucisi nkwazwa. Wakaamba kuti wakalizyi kuzwa kumatalikilo kuti Jehova takaleti lunyonyooko kubana Nineve, alimwi akubelesya kaambo aaka kuba cilitamizyo cakaambo nkaakaunkila ku Tarisi ciindi  cakusaanguna naakatumwa. Kumane wakalomba kuti afwe, akwaamba kuti inga cainda kubota ikuti wafwa kwiinda kupona.—Amubale Jona 4:2, 3.

15. (a) Ncinzi ceelede kuti ncecakapa Jona kupenga mumoyo akunyema? (b) Ncinzi ncaakacita Jehova kumusinsimi wakwe iwakapengede mumoyo?

¹⁵ Ncinzi cakali kumupenzya Jona? Tatukonzyi kuzyiba zyintu zyoonse nzyaakali kuyeeya Jona, pele tulizyi kuti wakalaambide mulumbe walunyonyooko lwa Nineve kubantu boonse. Bakamusyoma. Pele lino kunyina lunyonyooko lwakali kuboola. Sena wakayoowa kusekwa naa kwaambwa kuti musinsimi wakubeja? Kufwumbwa naa cakali buti, kunyina naakakkomana akweempwa kwabantu naa luse lwa Jehova. Muciindi caboobo, wakanyema, wakalifwida luse, akulibilika kuti waba ampuwo mbi. Nokuba boobo, Leza wa Jona siluse wakacili kubona bubotu mumusinsimi wakwe ooyu iwakapengede mumoyo. Muciindi cakusubula Jona akaambo kakubula bulemu, Jehova wakabuzya Jona mubuzyo iwakamupa kukkala ansi akuyeeya, wakamubuzya kuti: “Ino unyemenanzi?” (Jon. 4:4) Sena Jona wakawiingula mubuzyo ooyu? Bbaibbele talitwaambili.

16. Muunzila nzi bamwi mobakonzya kuba amizeezo iimpene amizeezo ya Leza, alimwi nciiyo nzi ncotukonzya kwiiya kucikozyanyo ca Jona?

¹⁶ Ncuuba-uba kumubeteka Jona akaambo kamicito yakwe, pele tweelede kuyeeya kuti tacili ceenzu kubantu batalondokede kukazya kusala kwa Leza. Bamwi inga bayeeya kuti Jehova wakeelede kulesya penzi kuti litacitiki naa kubeteka basizibi cakufwambaana naa kuti wakeelede kuti kanyonyweede kale bweende bwazyintu bwanyika eeyi. Cikozyanyo ca Jona cituyeezya kuti, ciindi mizeezo yesu noyiimpana amizeezo ya Jehova Leza, lyoonse mizeezo yesu njiyeelede kululamika kutali ya Leza pe.

17, 18. (a) Ino Jona wakacita nzi naakazwa mumunzi wa Nineve? (b) Ino maleele aa Jehova aajatikizya cisyango cili mbuli ceeco cizyala myuungu akamujatikizya buti Jona?

¹⁷ Musinsimi ooyu iwakatyompedwe wakausiya munzi wa Nineve akugama kujwe kutali kwabo, kumalundu kwalo munzi wa Nineve nkowakali kulibonya kabotu. Wakayaka kavwuka akukkala mucimvwule kulindila kuti abone citiicitike kumunzi wa Nineve. Andiza wakacili kulangila kuti munzi wa Nineve ulanyonyoonwa. Mbuti Jehova mbwaakali kunga wayiisya mwaalumi ooyu iwatakali kulekelela kuti abe aluse?

¹⁸ Mubusiku bomwe, Jehova wakameneka cisyango cili mbuli ceeco cizyala myuungu. Jona naakabuka, wakabona cisyango eeci icakakomena cakufwambaana, matuvwu aaco akali mapati cakuti akapa kuti kube civwule cibotu kwiinda kavwuka kakwe. Wakakkomana kapati. “Jona wakakondwa loko” akaambo kacisyango, andiza wakabona maleele aaya kuba citondezyo cakulongezyegwa akukkomaninwa a Leza.  Nokuba boobo, nzinji Jehova nzyaakali kuyanda kumucitila Jona kutali buyo kumugwasya kuti abe acimvwule alimwi akupa kuti aleke kunyema mbuli mwana. Wakali kuyanda kumusika amoyo Jona. Aboobo, Leza wakacita aambi maleele. Leza wakatuma cisenda, kuti cilume cisyango eeco kutegwa ciyume. Kumane “wakaleta muuwo wakujwe uukasaala” kusikila mane Jona wakatalika ‘kuwizuka’ akaambo kakupya. Jona wakatyompwa, alimwi wakalomba Leza kuti afwe buyo.—Jon. 4:6-8.

19, 20. Mbuti Jehova mbwaakamupandulwida Jona kujatikizya cisyango cili mbuli ceeco cizyala myuungu?

¹⁹ Jehova alimwi wakamubuzya Jona ikuti naa wakalinyemede akaambo kakuti cisyango cili mbuli ceeco cizyala myuungu cakayuma. Muciindi cakweempwa, Jona wakalibona kuti wakaliluzi, akwaamba kuti: ‘Ndanyema kapati, calufwu.’ Lino cakasika ciindi cakuti Jehova amupandulwide kabotu-kabotu Jona.—Jon. 4:9.

²⁰ Leza wakamupandulwida Jona kuti wakanyema akuusa akaambo kakuyuma kwacisyango buyo icakasyuuka mubusiku bomwe, cisyango ncaatakasyanga alimwi ncaatakakomezya. Leza wakamanizya akwaamba kuti: ‘Lino ime sa nsyeelede kufwida insoni oyu munzi mupati  waku Nineve? Mulinguwo muli bantu bainda zyuulu zili mwaanda amakumi obile batana kwiiya kwaandaanya ijanza lyabo lyalulyo ajanza lyabo lyalumwensyi, alimwi muli iŋombe zinji.’—Jon. 4:10, 11. *

21. (a) Ncikozyanyo nzi Jehova ncaakabelesya kuyiisya Jona? (b) Mbuti cibalo caamba Jona mbocikonzya kutugwasya andiswe kulilingula kuzwa aansi aamoyo?

²¹ Sena mulicizyi cini Jehova ncaakali kwaamba kwiinda mucikozyanyo eeci? Kunyina cintu nociba comwe ncaakacita Jona kutegwa alanganye cisyango eeci. Kulubazu lumwi, Jehova ngowakali Kasensa kabuumi bwabana Nineve alimwi wakali kubalanganya mbubwenya mbwalanganya zilenge zyoonse anyika. Nkaambo nzi Jona ncaakabikkila maano kucisyango buyo comwe muciindi cakubikkila maano kubuumi bwabantu basika ku 120,000, kubikkilizya abanyama babo boonse bavwubwa? Sena Jona wakacita oobo akaambo kakuliyanda? Cisyango nocakayuma wakausa akaambo kakuti cakamugwasya walo kumugama. Kunyema kwakwe kujatikizya bana Nineve kwakaboola akaambo kakuliyanda—kulisumpula kwakuyanda kuba aampuwo, alimwi akuyanda kubonwa kululama. Cibalo caamba Jona cilakonzya kutugwasya andiswe kulilingula kuzwa ansi aamoyo. Nguni akati kesu uutakwe kampenda kakuliyanda? Eelo kaka tweelede kulumba kapati akaambo kakuti Jehova cakukkazyika moyo ulatuyiisya kuba bantu bataliyandi, basilweetelelo, basiluse—mbubwenya mbulinguwe!

22. (a) Mbuti Jona mbwaakajatikizyigwa amalailile aabusongo aa Jehova aajatikizya luse? (b) Nciiyo nzi toonse ncotweelede kwiiya?

²² Mubuzyo ngwakuti, Sena Jona wakaiya ciiyo kuzwa kuzyintu zyakamucitikila? Ibbuku iliitwa azyina lyakwe kumamanino lijisi mubuzyo ooyu waa Jehova uutanaingulwa. Basikukazya bamwi baamba kuti Jona kunyina naakali kwiingula. Masimpe ngakuti, bwiinguzi bwakwe nkobuli. Bbuku liitwa azyina lyakwe mbobwiinguzi. Bumboni buliko butondezya kuti Jona ngonguwe wakalemba bbuku eeli liitwa azyina lyakwe. Amweezeezye musinsimi ooyu kali mucisi cokwabo alimwi, kalemba makani aaya. Ambweni mumizeezo tulakonzya kumubona Jona, lino mwaalumi musongo, uulicesya, alimwi uuside ciindi napandulula kulubizya kwakwe, kuzanga kwakwe, alimwi akukaka kwakwe kufwida bamwi luse. Cakutadooneka, Jona wakaiya ciiyo cipati kuzwa kumalailile aabusongo aa Jehova. Wakaiya kuba aluse. Sena andiswe tuyakucita oobo?—Amubale Matayo 5:7.