A3
Imaynata biblia kunankama hinalla kasqanmanta
Diosqa manam bibliataqa qillqayllachu-qillqachirqa, aswanqa kunankama hinalla kananpaqmi tukuyta ruwarqa. Chaymi kikinpuni nichirqa:
“Diosninchikpa nisqankunam ichaqa wiña-wiñaypaq”, nispa(Isaias 40:8).
Bibliapa chayna nisqanqa ancha sumaqmi manaña hebreo, arameo hinaspa griego rimaypi qillqakuna makinchikpi kaptinpas. Hinaptinqa, ¿imanasqataq nichwan kunan tiempo bibliaqa chay ñawpaq qillqakunawan chaynalla kasqanta?
BIBLIA HINALLA KANANPAQ COPIA RUWAQKUNAMANTA
Hebreo rimaypi Diospa palabran hinalla kananpaqmi yanapakurqa copiakunata ruwanankupaq a kikin Diospa kamachisqan. Israelpi kamachiqkunatam Jehova nirqa kamachikuyninkuna makinkupi kananpaq copiata ruwanankupaq (Deuteronomio 17:18). Leviy ayllupi kaqkunatapas nirqam qillqasqa libropi kamachikuyninkunata runakunaman yachachinankupaq (Deuteronomio 31:26; Nehemias 8:7). Babiloniamanta kutimusqanku qipamanñataqmi rikurirurqaku bibliata achka copiaqkuna utaq qillqaqkuna, paykunatam soferim nispa suticharqaku (Esdras 7:6). Watakunapa risqanman hinam hebreo rimaypi Diospa palabran 39 qillqakunamanta achka copiakunata ruwarqaku.
Unay-unay watam chay qillqakunata suma-sumaqta qawaspa copiarqaku. Yaqa 500 watamanta 1500 watakamañataqmi masoreta nispa sutichasqanku judiokuna soferim runakunapa ruwasqankutaqa hinalla ruwarqaku. Masoreta runakunapa qispichisqanku ñawpaq qillqañataqmi karqa Códice de Leningrado niq, chayqa 1008 hinaspa 1009 watamanta kaqmi. Ichaqa yaqa 1950 watapim Rollos del mar Muerto nisqanpi tarirurqaku Diospa chuya qillqanmanta yaqa 220 qillqakunata. Chay qillqakunaqa karqa Códice de Leningrado niqmantapas 1.000 wata aswan ñawpaqraqmi. Iskayninta tupachisqam ichaqa mana ima pantaypas karqachu, aswanqa imayna qillqasqa kasqallanmi mana chaynallachu karqa.
Griego rimaypi Diospa palabran 27 qillqakunatapas escriba runakunata qatipakuspam achka copiakunata Jesuspa qatiqninkuna ruwarqaku (Colosenses 4:16). Qallariypiqa apostolkunapa hinaspa Jesuspa wakin qatiqninkunapa qillqasqanmi karqa. Chay qillqakunatam Romapi kamachiq Diocleciano chinkachiyta munarqa, ichaqa manam atirqachu, hinallam kunankama achka-achka qillqakuna kachkan.
Chay qillqakunataqa huk rimaykunamanpas ruwarqakum. Qallariypim ruwarqaku armenio, copto, etiopico, georgiano, latin hinaspa siriaco rimaykunapi.
IMA QILLQAKUNAMAN HINA BIBLIA RUWASQANCHIKMANTA
Manam llapallan ñawpaq copiakunachu chaynallata nin. Hinaptinqa, ¿imaynatam yachachwan punta qillqakuna imatapuni niy munasqanta?
Sichu huk profesor ninman 100 warmakunata libropa yachachikuyninta llapanku copianankupaq, chaymantañataq libro chinkarunman hinaptinqa, ¿imatataq profesorqa ruwanman libropa imatapuni nisqanta yachananpaq? Warmakunapa copiasqankutachiki llapanta tupachinman. Yaqapaschá warmakunaqa imapipas pantanmanku karqa, ichaqa manam llapankuchu hina chayllata pantanmanku. Chaynallataqmi bibliawanpas pasakun, copiaqkunapa ruwasqankuta tupanachiptinkum imakunapi pantasqanku sutilla qawakun, ichaqa chaynata tupanachispam yachanku punta qillqakuna imatapuni niy munasqanta.
“Manapunim iskayrayachwanchu bibliaqa punta qillqakunapa nisqanman hinapuni kunanpas kasqanmantaqa”
Hinaptinqa, ¿imanasqataq mana iskayrayanachu bibliapiqa Diospa nisqankuna kasqanmanta? William Green sutiyuq runam hebreo rimaypi Diospa palabranmanta nin: “Manapunim iskayrayachwanchu bibliaqa punta qillqakunapa nisqanman hinapuni kunanpas kasqanmantaqa”, nispa. Bibliamanta yachaq Frederick Bruce sutiyuq runapas griego rimaypi Diospa palabranmantam nin: “Musuq testamento allin ruwasqa kasqanta riqsichiq qillqakunaqa aswan achkam riqsisqa ñawpaq runakunapa libronkumantaqa, chay runakunapa libronkumanta mana pipas iskayrayachkaptinqa aswanraqchiki Musuq testamento allin ruwasqa kasqanmantaqa manapuni iskayrayachwanchu”, nispa. Nintaqmi: “Musuq testamento runakunapa ruwasqan librokuna hinalla kaptinpas allin ruwasqa kasqanmantaqa manam pipas iskayrayanmanchu”, nispa.
Rollos del mar muerto nisqanpi Isaias qillqapa 40 capitulonta tarisqanku. Kayqa 125 watamanta 100 watakama kaqmi (J.t.ñ.).
1.000 wata pasayta kaq qillqakunawan tupachisqaqa manam yachachikuypiqa ima pantaypas karqachu, huk-iskay pantay tarisqankuqa letrakunallam karqa.
Códice de Alepo nisqanpi Isaias 40 capitulopa rikurisqan, kayqa karqa masoreta runakunapa 930 watapi qillqasqanku kaqmi (J.t.).
Hebreo rimaypi Diospa palabranmanta. Ingles rimaypi 1953 watamanta 1960 watakama ruwamusqayku bibliata ruwanapaqqa Rudolf Kittel sutiyuq runapa ruwasqan Biblia Hebraica niqwanmi yanapachikurqaniku. Chaymantaqa Rollos del mar Muerto nisqanwan hinaspa ñawpaq huk qillqakunawan yanapachikuspam aswan sumaqta hebreo rimaypi ruwarurqaku Biblia Hebraica Stuttgartensia niqta chaynataq Biblia Hebraica Quinta niqtapas. Chaypaqqa Códice de Leningrado niqtam servichikurqaku, uray patanpiñataqmi churarqaku Pentateuco samaritano, Rollos del mar Muerto, Septuaginta, Targums, Vulgata hinaspa Peshitta niq qillqakunapa nisqanta. Chaymi ingles rimaypi kay biblianchikta revisamunaykupaqqa Biblia Hebraica Stuttgartensia niqwan hinaspa Biblia Hebraica Quinta niqwan yanapachikurqaniku.
Griego rimaypi Diospa palabranmanta. 1853 watamanta 1881 watakamam Brooke Westcott hinaspa Fenton Hort tupachirqaku Diospa chuya qillqanmanta tarisqanku qillqakunata, chaynapi paykunapaq aswan allin ruwasqa griego rimaypi qillqa kananpaq. Yaqa 1950 watapiñataqmi Musuq allpa pachapi kawsaqkunapaq biblia ruwaqkuna chay qillqawan yanapachikurqaku. Yanapachikurqakutaqmi tuturamanta ruwasqa ñawpaq qillqakunawanpas, chaykunaqa yaqapaschá kanman karqa yaqa 125 watamanta 300 watakama ruwasqa kaqkuna, kunanqa aswan achkatam tarirunku. Chaymantapas kunanqa Nestle hinaspa Aland chaynataq Sociedades Bíblicas Unidas niqpa qillqankupas allin ruwasqa kaptinmi chaykunawanpas yanapachikurqaniku.
Chay sumaq ruwasqa qillqakunata tupachisqam yachakurun qipakunamanña copia ruwaqkunaqa wakin partekunapi Diospa palabranman versiculokuna yaparusqankuta. Chay versiculokunaqa manam haykapipas Diospa chuya simin palabranchu karqa, chayna kaptinpas King James Version (version del Rey Jacobo) hinaspa La Biblia del Oso niq bibliakunapiqa yaparunkum. 1550 watapaqqa bibliapim versiculokunata numerochawan churayta qallaykurqaku, chaymi achka bibliakuna chay yapasqanku versiculokunata hurquruptinku wakin versiculokunapiqa numerollaña qiparun. Chaynam kachkan Mateo 17:21; 18:11; 23:14; Marcos 7:16; 9:44, 46; 11:26; 15:28; Lucas 17:36; 23:17; Juan 5:4; Hechos 8:37; 15:34; 24:7; 28:29 hinaspa Romanos 16:24 nisqanpi. Kunan ruwamusqayku bibliapiqa chay versiculokunapim uray patanpi willakuy kachkan.
Chaymantapas wakin bibliakunapiqa churankum Marcos 16:9-20 nisqantapas hinaspa Juan 7:53–8:11 nisqantapas, kunanmi ichaqa yachakurun ñawpaq qillqakunapiqa mana kasqanta. Chaymi kunan ruwamusqayku bibliapiqa mana kanchu. b
Ñawpaq qillqakunamanta allinta yachaq runakunapa nisqanta qawaspapas wakin versiculokunapim tumpachata allichamurqaniku. Chaynam kachkan Mateo 7:13 nisqanpi, chaypim nin: “Kichki punkuntayá yaykuychikqa, hatun punkuwan hatun ñanqa wañuymanmi apakun”, nispa. Ñawpaqtaqa ‘hatun ñan’ nispallam nirqa ingles biblianchikpiqa. Ichaqa tarisqanku ñawpaq qillqakunapiqa ‘hatun punku’ nisparaqmi nisqa, chaymi kay bibliapiqa chayta yapaykamuniku. Chaynakuna achka versiculokunapi kaptinpas, chayqa manam mancharikunapaq hinachu, manam Diospa ima niy munasqantaqa imapipas cambianchu.
Kayqa 2 Corintios 4:13–5:4 tuturapi ruwasqa qillqam, kayqa karqa 200 watamanta kaqmi (J.t.).
a Copiakunataqa ruwarqaku ismuqlla papelkunapi Diospa palabran qillqasqa kasqanraykum.
b Imaynanpi chay versiculokuna mana kasqanmanta astawan yachanaykipaq qaway 1987 watapi ruwasqa castellano rimaypi Traducción del Nuevo Mundo de las Santas Escrituras (con referencias) niq bibliata.
