Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

Sukoa Bɛ Diedi | Relɛbɛka

‘Ɛhɛe, Me Nee Ye Bahɔ’

‘Ɛhɛe, Me Nee Ye Bahɔ’

RELƐBƐKA nleanle awoka ne mɔ mɔɔ ye ɛlawolɛ ne ɛhɔdɔ zo la azo. Dapɛne ekyi pɛle nu wɔ bɛ adendulɛ ne anu la, ɛnee akee ɔnzulo afunlumu ne mɔɔ ɛlɛtotɔ la azo ɛdɛnlanlɛ. Hɛlan, ɛleka mɔɔ ye ngakula nu ɔdɛnlanle la ɛha bɛ nzi mayɛlɛ dɔɔnwo wɔ sɔlɔ aduduleɛ. Bie a ɔnrɛnwu ye abusua ne bieko. Ɔbayɛ kɛ ɛnee ɔlɛbiza ɔ nwo kpuya dɔɔnwo mɔɔ fale ye kenle bie nwo, titili kɛkala mɔɔ ɔka ekyi na bɛadwu ɛleka mɔɔ bɛlɛkɔ la.

Ɛnee adenduvoma ne ɛdɛla azua dɔɔnwo mɔɔ wɔ Keena la na akee bɛlɛwolo bɛahɔ Keena nyiakɛ anzɛɛ Negeb. (Mɔlebɛbo 24:62) Ɔbayɛ kɛ Relɛbɛka nwunle mboane. Ɛnee azɛlɛ ne le resee somaa kɛ bɛkɛlua aleɛ wɔ zo, noko ɛnee ndile ekyi wɔ zo maa nyɛmoa. Sonvolɛ kpanyinli ne mɔɔ nee bɛ lua la ze adenle ɛhye azo kpalɛ. Ɛnee ɔlɛ edwɛkpa dɔɔnwo mɔɔ ɔkaha yeahile ɔ menle a​—Relɛbɛka ɛlɛba arayɛ Ayezeke aye! Noko, bie a Relɛbɛka dwenlenle kɛzi ye ɛbɛlabɔlɛ bayɛ wɔ maanle ɛhye anu la anwo. Kɛzi ɔ hu, Ayezeke de ɛ? Bɛtɛyiale ɛlɛ! Asoo Ayezeke anye balie ɔ nwo ɔ? Na kɛzi ɔbade nganeɛ yeamaa Ayezeke ɛ?

Wɔ ewiade ɛleka dɔɔnwo ne ala, agyalɛ ngyehyɛleɛ mɔɔ bɛyɛ bɛto ɛkɛ la bahola ayɛ azibɛnwo. Wɔ ɛleka gyɛne noko, ɛhye ɛbu zo. Ɔnva nwo ɛleka mɔɔ ɛde la, ɛbalie wɔado nu kɛ ɛnee Relɛbɛka ɛlɛkɔ ɛleka mɔɔ ɔnze la. Nɔhalɛ nu, ɛnee ɔle raalɛ mɔɔ lɛ diedi nee akɛnrasesebɛ a. Yɛhyia subane ɛhye mɔ wɔ mekɛ mɔɔ nzenzaleɛ bie kɛra yɛ ɛbɛlabɔlɛ nu la anwo. Ɛnee Relɛbɛka lɛ diedi nee subane ngɛnlɛma mɔɔ bɛnnwu ye ɛnɛ la.

“MEKAZA NZULE NE BIE MEARƐLƐ WƆ AFUNLUMU NE MƆ NOKO”

Nzenzaleɛ kpole ne mɔɔ rale Relɛbɛka ɛbɛlabɔlɛ nu la ɛnee gyi debie mɔɔ ɔyɛ ye dahuu la azo. Ɔbayɛ kɛ ɔnyinle wɔ Hɛlan, sua bie mɔɔ wɔ Mɛsɔpɔteemea la azo. Ɛnee ye awovolɛ le ngakyile fi menli dɔɔnwo mɔɔ de Hɛlan la anwo. Bɛnzonle Sin mɔɔ le siane nyamenle ne la. Emomu, bɛ Nyamenle ɛdeɛ ne a le Gyihova.​—Mɔlebɛbo 24:50.

Relɛbɛka nyinle yɛle raalɛ mɔɔ anwo yɛ fɛ noko ye anwofɛlɛko ne ɛnle ɛnyelɛ zo ala. Ɛnee ɔ nwo yɛ se yɛɛ ye ɛbɛlabɔlɛ nwo te. Ɛnee ye abusua ne lɛ ezukoa yemɔti bɛlɛ ngɛkɛlɛ dɔɔnwo, noko bɛandɛfɛdɛfɛ ye anzɛɛ bɛanyɛ ye kɛ belemgbunli ara raalɛ; emomu bɛvale gyima ɛsesebɛyɛlɛ bɛtetele ye. Relɛbɛka ɛnee yɛ gyima ɛsesebɛ mɔɔ bie a le nzule mɔɔ ɔsesa ɔmaa ye abusua ne kɛ mɔɔ mraalɛ dɔɔnwo mɔɔ dɛnlanle aze mekɛ zɔhane yɛle la. Aleɛ ɛlɛdwo a, ɔfa ye buakɛ ne ɔsie ɔbati na ɔkɔ nzubula zo lɔ.​—Mɔlebɛbo 24:11, 15, 16.

Kenle ko nɔsolɛ bie, mekɛ mɔɔ ɛnee yeza ye nzule ne yewie la, nrenyia kpanyinli bie nriandile rale ɔ nwo ɛkɛ. Ɔzele ye kɛ: “Mesɛlɛ wɔ, maa meno nzule ne mɔɔ wɔ wɔ dwora ne anu la bie.” Ɛnee ɛhye le mɛlɛbɛnwoaze adenle mɔɔ bɛdua zo bɛbiza debie a! Relɛbɛka nwunle kɛ nrenyia ne vi moamoa kpalɛ. Yemɔti ɔhanle ye nzule ne aze ndɛndɛ ɔmaanle nrenyia ne nlonle bie, tɛ ekyii bie ala ɔ emomu ɔnlonle nzule ne mɔɔ ɛdwe la bie ɔmaanle ɔdele ye kpalɛ. Ɔnwunle kɛ ye afunlumu ne mɔ deda ɛkɛ ne mɔɔ nzule biala ɛnle debie mɔɔ bɛno nuhua la anu. Ɔkola ɔnwu kɛ nrenyia ne ɛlɛnea ye koonwu, na ɛnee ɔkulo kɛ ɔboa ye wɔ adenle biala azo. Yemɔti ɔhanle kɛ: “Mekaza nzule ne bie mearɛlɛ wɔ afunlumu ne mɔ noko, kɔkpula kɛ bɛ muala bɛkɛnlo bie la.”​—Mɔlebɛbo 24:17-19.

Yɛ ye nzonlɛ kɛ, tɛ kɛ Relɛbɛka maa afunlumu bulu ne nzule ala emomu ɔmaa bɛ nzule dedee bɛ ko ayi. Saa nzuhɔne ɛlɛku afunlumu kpalɛ a, ɔkola ɔno nzule galɔn mɔɔ bo 25 (L 95)! Saa ɛnee nzuhɔne ɛlɛku afunlumu bulu ne amuala a, ɛnee ɔkile kɛ Relɛbɛka yɛle gyima ɛsesebɛ kpalɛ. Kɛ mɔɔ yɛbanwu ye la, ɔbayɛ kɛ ɛnee nzuhɔne ɛngu afunlumu ne mɔ somaa. * Noko asoo ɛnee Relɛbɛka ze ye zɔ wɔ mekɛ mɔɔ ɔhanle kɛ ɔmaa bɛ nzule la ɔ? Kyɛkyɛ. Ɛnee ɔlɛ ɛhulolɛ, bɔbɔ yeziezie ɔ nwo kɛ ɔyɛ gyima ɛsesebɛ na yeala ɛyɛvolɛyɛlɛ ali yeahile nrenyia kpanyinli ne. Nrenyia ne liele dole nu. Akee ɔnleanle ye koonwu wɔ mekɛ mɔɔ ɔlɛdi akɔneaba na ɔlɛsesa nzule ne yeagua debie mɔɔ bɛno nzule wɔ nu la anu.​—Mɔlebɛbo 24:20, 21.

Ɛnee Relɛbɛka die nyɛvolɛ yɛɛ ɔ nwo yɛ se

Yɛsukoa debie yɛfi Relɛbɛka neazo ne anu ɛnɛ. Yɛde mekɛ mɔɔ angomedi ɛlie ebia la anu. Kɛ mɔɔ bɛhanle bɛdole ɛkɛ la, menli ɛyɛ “angomedi,” mɔɔ bɛngulo kɛ bɛbazonle awie mɔ a. (2 Temɔte 3:1-5) Kilisienema mɔɔ bɛkulo kɛ bɛko bɛtia subane ɛhye la bɔ mɔdenle kɛ bɛbadwenledwenle Baebolo ne anu neazo mɔɔ fale bɛlɛra ɛhye mɔɔ ɛnee ɔlɛdi akɔneaba wɔ nzubula ne anwo wɔ tete ne la.

Ɔda ali kɛ Relɛbɛka nwunle kɛ nrenyia kpanyinli ne ɛlɛnea ye. Adwenle ɛtane biala ɛnle ye ɛnleanlɛ ne anzi; emomu ɔsi ɔ nwo yɛɛ ɔ nye ɛlie. Mɔɔ Relɛbɛka wiele la, ɔhyɛle ye ninyɛne​—ngɛba nee ndweabane mɔɔ sonle bolɛ! Akee ɔbizale kɛ: “Ɛ ze a le nwane? Ka kile me. Asoo ɛ ze lɛ sua wɔ ɛkɛ ne mɔɔ yɛkola yɛbasokoɛ nu a?” Mɔɔ ɔhanle ye abusua ne anwo edwɛkɛ ɔhilele ye la, nrenyia ne anye liele kpole. Relɛbɛka vale anyelielɛ hanle kɛ: “Yɛlɛ ndile nee nya nya mɔɔ nane di a, yɛɛ eza yɛlɛ sua mɔɔ bɛbala nu a”​—edwɛkɛ kpalɛ ɔ, ɔluakɛ ɛnee nrenyia kpanyinli ne nee adendulɛma gyɛne lua. Ɔlimoale bɛ nyunlu ɔhɔhanle mɔɔ ɛzi la ɔhilele ye mame.​—Mɔlebɛbo 24:22-28, 32.

Ɔda ali kɛ, ɛnee Relɛbɛka ze kɛzi bɛdie nyɛvolɛ la. Ɛhye le subane bieko mɔɔ bɛnnwu ye ɛnɛ a, na ɛhye ati a ɔwɔ kɛ yɛsukoa bɛlɛra atiakunlukɛnlɛma ɛhye diedi ne la. Ɔwɔ kɛ Nyamenle anu diedi ka yɛ maa yɛdie nyɛvolɛ. Gyihova da ɛyɛvolɛyɛlɛ subane ali ɔluakɛ ɔ ti akunlu le kɛnlɛma maa awie biala na ɔkulo kɛ ye azonvolɛ sukoa ye. Saa yɛboa menli mɔɔ bɛnrɛhola yɛ boa la a, yɛmaa yɛ anwuma Selɛ ne anye die.​—Mateyu 5:44-46; 1 Pita 4:9.

‘GYA RAALƐ MAA ME RA NE’

Nrenyia kpanyinli ne mɔɔ wɔ nzubula ne azo la a le nwane? Ɛnee ɔle Ebileham, Relɛbɛka nenyia adiema ne sonvolɛ. Ɛhye ati, Relɛbɛka papa Bɛtuwɛle liele ye wɔ ye sua nu ɛkɛ. Ɔbayɛ kɛ sonvolɛ ɛhye duma a le Ɛleyizɛ. * Bɛmaanle ye aleɛ noko ɔhanle kɛ saa ɔtɛbɔle ye amaneɛ ne a ɔnrɛli. (Mɔlebɛbo 24:31-33) Yɛbahola yɛadwenle kɛzi ɛnee ɔlɛfa anyelielɛ yeadendɛ, ɔluakɛ ɛnee yenwu debie mɔɔ di daselɛ kɛ ye Nyamenle, Gyihova, ɛlɛyila ye adendulɛ ne azo la anwo. Adenle boni azo?

Dwenle Ɛleyizɛ mɔɔ ɛlɛbɔ ye amaneɛ ne na Relɛbɛka papa, Bɛtuwɛle nee ɔ diema Leeban ɛyɛ koonwu ɛlɛtie ye la anwo nea. Ɔzele bɛ kɛ Gyihova ɛyila Ebileham kpole wɔ Keena, na Ebileham nee Sɛla lɛ bɛ ra nrenyia, Ayezeke mɔɔ yemɔ a ɔbali agya a. Ɛnee Ebileham ɛmaa sonvolɛ ɛhye gyima mɔɔ anwo hyia kpalɛ: Ɛnee ɔwɔ kɛ ɔgya raalɛ wɔ Ebileham anwo amra avinli wɔ Hɛlan ɔmaa Ayezeke.​—Mɔlebɛbo 24:34-38.

Ebileham maanle Ɛleyizɛ hanle ndane kɛ ɔnrɛgya Keena mraalɛ ne mɔ bie ɔnrɛmaa Ayezeke. Nzɔne ati ɔ? Ɔluakɛ Keenama ɛnzonle Gyihova Nyamenle yɛɛ bɛmbu ye. Ɛnee Ebileham ze kɛ Gyihova ɛyɛ ye adwenle kɛ ɔbadea amumuyɛma ɛhye mɔ wɔ ye mekɛ nloa. Ɛnee Ebileham ɛmkpondɛ kɛ ye kulovolɛ ralɛ, Ayezeke bava ɔ nwo abɔnle menli ɛhye mɔ nee bɛ ɛbɛla ɛtane ne mɔ. Eza ɛnee ɔze kɛ ɔ ra ne lɛ gyima kpole mɔɔ ɔbali amaa Nyamenle ɛwɔkɛ ne mɔ ara nu.​—Mɔlebɛbo 15:16; 17:19; 24:2-4.

Ɛleyizɛ doale zo kɛ, mekɛ mɔɔ ɔdwule bula ne mɔɔ bikye Hɛlan azo la, ɔzɛlɛle Gyihova Nyamenle. Ɔzɛlɛle Gyihova kɛ ɔkpondɛ raalɛ ɔmaa Ayezeke ɛgya ye. Kɛzi? Ɛleyizɛ zɛlɛle Nyamenle kɛ ɔmaa raalɛ ne mɔɔ Ayezeke bagya ye la ɛrɛla bula ne azo. Na saa ɔsɛlɛ ye nzule a, ɔmaa ɔvi ye ɛhulolɛ nu ɔmaa ye nee ye afunlumu ne mɔ bie bɛnlo. (Mɔlebɛbo 24:12-14) Na nwane a rayɛle ye zɔhane pɛpɛɛpɛ a? Relɛbɛka ɔ! Nea kɛzi bie a ɔte Ɛleyizɛ edwɛkɛ ne mɔɔ ɔlɛka yeahile ye mbusuafoɔ la a ɔ nye balie la!

Ɛleyizɛ edwɛkɛ ne hanle Bɛtuwɛle nee Leeban ahonle. Bɛhanle kɛ: “Deɛ mumua ne vi [Gyihova].” Kɛ mɔɔ ɛnee bɛ amaamuo ne de la, bɛyɛle agyalɛ nwo ngyekyeleɛ kɛ bɛmaa Ayezeke agya Relɛbɛka. (Mɔlebɛbo 24:50-54) Noko, asoo ɛhye kile kɛ Relɛbɛka ɛnlɛ bie ɛnga wɔ edwɛkɛ ɛhye anwo ɔ?

Dapɛne ekyii mɔɔ ɛze la, Ɛleyizɛ bizale Ebileham kɛ: “Na saa raalɛ ne se kɛ ɔnrɛra ɛ?” Ebileham buale ye kɛ: “Yemɔ ɛnee ɛndo ndane ne mɔɔ wɔha la.” (Mɔlebɛbo 24:39, 41) Ɛnee mɔɔ bɛlɛra ne kulo la noko anwo hyia wɔ Bɛtuwɛle sua nu ɛkɛ. Ɛnee Ɛleyizɛ anye ɛlie kɛ debie biala ɛhɔ zo kɛnlɛma la, yemɔti nwonlomɔ ne ɔzɛlɛle adenle kɛ saa ɔbahola ɔ nee Relɛbɛka ahɔ Keena ndɛndɛ a. Noko akee, ɛnee abusua ne kulo kɛ ɔdi kenle bulu wɔ bɛ nwo ɛkɛ. Awieleɛ kolaa ne, bɛzile kpɔkɛ kɛ: “Maa yɛvɛlɛ kakula raalɛ ne yɛbiza ye.”​—Mɔlebɛbo 24:57.

Ɛnee ɛhye le kpɔkɛzilɛ kpole maa Relɛbɛka. Duzu a ɔbaha a? Asoo ɔbabodo ye papa nee ɔ diema ne kɛ bɛmmamaa ɔtu adenle ɛhye ɔkɔ ɛleka mɔɔ ɔnze ɛkɛ la ɔ? Anzɛɛ ɔbule ye kɛ ɔle nwolɛ adenle kɛ ɔbaboka ngyehyɛleɛ mɔɔ ɔda ali kɛ Gyihova a ɛlɛkile ye adenle la anwo ɔ? Ye mualɛ ne lale kɛzi ɔte nganeɛ wɔ nzenzaleɛ kpole ɛhye mɔɔ ɛlɛba ye ɛbɛlabɔlɛ nu la anwo la ali. Ɔhanle ye sikalɛ kɛ: ‘Ɛhɛe, me nee ye bahɔ.’​—Mɔlebɛbo 24:58.

Nea subane kpalɛ mɔɔ ɔlale ye ali a! Ɛnɛ, bie a yɛ amaamuo mɔɔ fale agyalɛ nwo la le ngakyile, noko yɛbahola yɛazukoa debie dɔɔnwo yɛavi Relɛbɛka ɛkɛ. Mɔɔ Gyihova, ye Nyamenle ne kulo la a ɛnee nwolɛ hyia ye kpalɛ a na tɛ ɔdaye ye ɛhulolɛdeɛ ɔ. Nyamenle Edwɛkɛ ne tɛfa folɛdulɛ kpalɛ mɔɔ fale agyalɛ nwo la maa yɛ ɛnɛ​—awie mɔɔ ɔwɔ kɛ yɛgya ye yɛɛ kɛzi yɛbayɛ kunli anzɛɛ yelɛ kpalɛ la. (2 Kɔlentema 6:14, 15; Ɛfɛsɛsema 5:28-33) Yɛbɔ mɔdenle kɛ yɛbazukoa Relɛbɛka neazo ne na yɛyɛ yɛ ninyɛne wɔ Nyamenle adenle zo.

‘NWANE NRENYIA A LUA LƆ LA?’

Bɛtuwɛle abusua ne yilale bɛ kulovolɛ Relɛbɛka. Akee ɔdaye yɛɛ Dɛbola, mɔɔ nleanle ye wɔ ye ngakula nu nee azonvolɛ mraalɛ bie mɔ yɛɛ Ɛleyizɛ nee ye menli ne dule bɛ bo. (Mɔlebɛbo 24:59-61; 35:8) Yeangyɛ, Hɛlan hale bɛ nzi moɔmoa. Ɛnee adenle ne wale, ɔbayɛ mayɛlɛ 500 (km 800) na bie a bɛlile dapɛne nsa wɔ adenle nu. Ɔbayɛ kɛ ɛnee ɔnle adendulɛ mɔɔ la aze a. Ɛnee Relɛbɛka ɛnwu afunlumu dɔɔnwo wɔ ye ɛbɛlabɔlɛ nu, noko yɛngola yɛnga ye kɛ ɛnee ɔyɛ deɛ wɔ afunlumu ɛhanlɛ nu. Baebolo ne ka ye abusua ne anwo edwɛkɛ kɛ bɛle mboaneneavolɛma, na tɛ gualilɛma mɔɔ bɛka afunlumu a. (Mɔlebɛbo 29:10) Bɛdabɛ mɔɔ bɛtɛfole afunlumu ɛlɛ la ta ka nyane mɔɔ bɛte la anwo edwɛkɛ, saa bɛka ye mekɛ ekyi bie bɔbɔ a!

Kɛ ɔde ye biala la, ɛnee Relɛbɛka anye la kɛ ɔbabɔ mɔdenle biala yeazukoa Ayezeke nee ye abusua ne anwo debie yeavi Ɛleyizɛ ɛkɛ. Pɛ nrenyia kpanyinli ne mɔɔ ɔ nee ye ɛlɛte senle na ɔlɛka ɛwɔkɛ mɔɔ Gyihova bɔle Ɔ gɔnwo Ebileham anwo edwɛkɛ yeahile ye la anwo nvoninli nea. Nyamenle bamaa abozonli bie mɔɔ bamaa alesama kɔsɔɔti anyia nyilalɛ la avi Ebileham abusua ne anu ara. Nea kɛzi Relɛbɛka anye liele wɔ mekɛ mɔɔ ɔnwunle kɛ Gyihova ɛwɔkɛ ne balua ɔdaye nee ɔ hu Ayezeke mɔɔ ɔbagya ye la anwo zo ara nu la!​—Mɔlebɛbo 22:15-18.

Relɛbɛka lale mɛlɛbɛnwoaze subane mɔɔ sonle bolɛ la ali

Akee kenle ne mɔɔ yɛha nwolɛ edwɛkɛ wɔ mɔlebɛbo ne la dwule. Mekɛ mɔɔ adenduvoma ne lua Negeb na aleɛ ɛlɛdwo la, Relɛbɛka nwunle kɛ nrenyia bie lua ɛya nu lɔ. Ɔzɔho kɛ ɔlɛdwenle. Yɛkenga kɛ: “Ɔvi ye afunlumu ne azo ɔdwule,”​—ɔbayɛ kɛ yeangendɛ yeammaa afunlumu ne angoto bɔbɔ​—na ɔbizale sonvolɛ ne kɛ: “Nwane nrenya a lua ɛya nu lɔ ɛlɛba arayia yɛ la?” Mɔɔ ɔnwunle kɛ Ayezeke la, ɔvale ɛdanlɛ ɔhedale ɔ ti zo. (Mɔlebɛbo 24:62-65) Nzɔne ati ɔ? Ɔda ali kɛ ɛhye le ɛbulɛ mɔɔ ɔlɛ ɔmaa ɔ hu mɔɔ ɔbagya ye la. Bie mɔ bɛabu mɛlɛbɛnwoaze subane ɛhye ɛnɛ kɛ yekpa nwo. Nɔhalɛ nu, mrenyia nee mraalɛ bahola azukoa debie avi Relɛbɛka mɛlɛbɛnwoaze ne anu. Ɔluakɛ yɛ muala yɛhyia subane kɛnlɛma ɛhye anwo kpalɛ.

Ɛnee Ayezeke mɔɔ ɛnyia kɛyɛ 40 la tɛdi ye mame, Sɛla mɔɔ wule la ye ɛvolɛ nsa ɛne la anwo nyane. Yɛbahola yɛaha kɛ ɛnee Ayezeke le awie mɔɔ ɔdwenle menli nwo a. Nea kɛzi ɔle nyilalɛ kɛ nrenyia ɛhye banyia yelɛ mɔɔ anwo yɛ se, ɔdie nyɛvolɛ na ɔbɛlɛ ɔ nwo aze a! Bɛnwunle bɛ nwo la kɛzi bɛdele nganeɛ ɛ? Baebolo ne ka ye sikalɛ kɛ: “Ayezeke hulole ye somaa.”​—Mɔlebɛbo 24:67; 26:8.

Ɛvoya 39 ɛpɛ nu bɔbɔ ɛdeɛ, noko ɔnyɛ se kɛ yɛbahulo Relɛbɛka edwɛkɛ. Kɛ ɔkɛyɛ na yɛ nye alie ye akɛnrasesebɛ, ye anwosesebɛ, ye ɛyɛvolɛyɛlɛ nee ye mɛlɛbɛnwoaze subane ne mɔ anwo ɛ? Ɔwɔ kɛ yɛ muala, ngakula nee mgbanyinli, mrenyia nee mraalɛ, agyalɛma nee bɛdabɛ mɔɔ bɛtɛgyale la, bɔ mɔdenle sukoa ye diedi ne!

^ ɛden. 10 Ɛnee aleɛ ɛlɛdwo. Kɛlɛtokɛ ne anga kɛ Relɛbɛka hale nzubula ne azo mekɛ tendenle. Yeangile kɛ mekɛ mɔɔ ɔwiele la ɛnee ye abusua ne ɛla anzɛɛ awie bie ranwunle deɛmɔti yehyɛ la.

^ ɛden. 15 Bɛambɔ Ɛleyizɛ duma wɔ kɛlɛtokɛ ɛhye anu, noko ɔbahola yeayɛ kɛ ɔdaye ɔ. Mekɛ bie, Ebileham yɛle ye adwenle kɛ saa yeannyia ralɛ mɔɔ bali ye agya a, ɔbava ye agyadeɛ kɔsɔɔti yeamaa Ɛleyizɛ. Yemɔti ɔbayɛ kɛ ɔdaye a ɔle Ebileham sonvolɛ kpanyinli mɔɔ ɔdie ye ɔdi a. Zɔhane ala a bɛha bɛvale sonvolɛ ne mɔɔ wɔ edwɛkɛ ɛhye anu la anwo a.​—Mɔlebɛbo 15:2; 24:2-4.