Wolo ɖenɖe tɔm wɛɛ yɔ

Wolo tɔm ñʋŋ ɖeɖe

Wɛtʋ ndʋ Ɛsɔ wɛna?

Wɛtʋ ndʋ Ɛsɔ wɛna?

Ye ŋsɩm nɔɔyʋ camɩyɛ yɔ piyeki nɛ ŋtɩlɩ weyi ɖeyi ɖeyi ɛkɛnaa yɔ, nɛ mɩ-taabalɩyɛ cɛyɩsɩ camɩyɛ nɛ pɩkɩlɩ. Mbʋ ɖɔɖɔ ye ɖɩsɩm Yehowa wɛtʋ yɔ, piyeki nɛ ɖɩtɩlɩ Ɛsɔ weyi ɖeyi ɖeyi ɛkɛnaa yɔ nɛ ɖa nɛ ɩ ɖa-taabalɩyɛ cɛyɩsɩ camɩyɛ nɛ pɩkɩlɩ. Ɛsɔ wɛtʋ kpeekpe taa lɛ, naanza kpaɖɩna nɛ ndʋ yɔ: Ðoŋ, lɔŋsɩnɖɛ, siɣsiɣ wɛtʋ nɛ sɔɔlɩm.

ƐSƆ ÐOŊ

“Hayɩ! Kɩbaɣlʋ Ɛsɔ, ŋnawa se ñalabɩnɩ ɛsɔdaa nɛ tataa nɛ ño-ɖoŋ sɔsɔŋ.”​—YEREEMII 32:17.

Ðɩnaɣ Ɛsɔ ɖoŋ pɩtɩŋnɩ wondu ndʋ ɛlɩzaa yɔ tɩ-yɔɔ. Ðɩkpaɣ kɩɖaʋ kʋnɛ: Ye wɩsɩ ɛñaɣ camɩyɛ nɛ ŋsɩŋ sɩ-taa yɔ, pɩtʋʋ fɛyɩ se ŋnɩɣ sɩ-taŋ ño-tomnaɣ yɔɔ. Nɛ toovenim taa lɛ, Yehowa ɖoŋ taa wɩsɩ nzɩ sɩñakɩ mbʋ. Ðoŋ weyi wɩsɩ wɛna? Ye wɩsɩ ɛñaɣ camɩyɛ yɔ, si-miŋ saʋ talɩɣ degré Celsius waa 15000000. Wɩsɩ nzɩ sɩñakɩ paa kɛlɛm ŋgʋ yɔ, si-ɖoŋ cɛzɩ bɔmbɩ atomique waa mɩnɩŋ sakɩyɛ ɖoŋ.

Ɛlɛ, ye ɖɩkpaɣ wɩsɩ nɛ ɖɩmaɣzɩnɩ tɩnzɩ miiliyaarɩwaa sakɩyɛ nzɩ sɩwɛ ɛsɔdaa yɔ, ɖɩnaɣ se sɩwɛ ññɩɩ. Ɛjaɖɛ yɔɔ lɛɣtʋ ñɩnɩyaa ñɩnaa nɛ pana se tɩɩnzɩ nzɩ sɩkɩlɩ paɣlʋʋ yɔ, payaɣ sɩ-taa lɛɛka se UY Scuti. Tɩŋa ŋga ka-walanzɩ cɛzɩ wɩsɩ walanzɩ tam 1700 mbʋ yɔ. Ye pakpaɣ UY Scuti nɛ pɛlɛɣzɩnɩ wɩsɩ lone taa yɔ, ko-ɖoŋ ɩɩsɩɣnɩ tɛtʋ yɔɔ ɖeke, ɛlɛ ɩtalɩɣ tɛtʋ cɔʋ tɩŋa ŋga payaɣ se Jupiter yɔ. Pɩtɩla tɔm tʋnɛ tɩsɩɣnɩ-ɖʋ nɛ ɖɩnɩɩ mbʋ pʋyɔɔ Yereemii tɔm se Yehowa Ɛsɔ labɩ ɛsɔdaa nɛ tataa nɛ e-ɖoŋ sɔsɔŋ yɔ pɩ-taa.

Ɛzɩma tɩyɛ Ɛsɔ ɖoŋ wazɩɣ-ɖʋ? Pʋcɔ nɛ ɖɩpɩzɩ nɛ ɖɩwɛɛ wezuu lɛ, pɩpɔzʋʋ-ɖʋ wondu ndɩ ndɩ ndʋ Ɛsɔ lɩzaa yɔ, ɛzɩ wɩsɩ nɛ mbʋ mbʋ pɩwɛ tɛtʋ yɔɔ yɔ. Pɩtasɩ lɛ, Ɛsɔ lakɩnɩ e-ɖoŋ tʋmɩyɛ nɛ ɛsɩɣnɩ ɖa-taa paa weyi. Ɛzɩma tɩyɛ? Kajalaɣ pɩnzɩ mɩnʋʋ taa, Ɛsɔ kaaha e-ɖoŋ Yesu nɛ ɛlɛ pɩzɩ nɛ ɛla piti lakasɩ sakɩyɛ. Ðɩkalɩɣ se: “Yʋlʋmaa naɣ, kaakalasɩ ɖɔŋ, canasɩ yɔɔ cɛkɩ, tandamaa nɩɣ, sɩɖaa feŋ.” (Maatiyee 11:5) Nɛ sɔnɔ yɔ? Bibl yɔɔdaa se ɛkpazɩɣ “weyi ehowa yɔ ɖoŋ,” nɛ kisuyi se: “Mba pataɣ [Yehowa] liu yɔ, pakpaɣ ɖoŋ.” (Izaayii 40:29, 31) Ðoŋ weyi ɩlɩnɩ “Ɛsɔ cɔlɔ” yɔ, ɩpɩzɩɣ nɛ ɩsɩnɩ-ɖʋ nɛ ɖɩlʋbɩnɩ kala wena ɖɩkatɩɣ ɖe-wezuu caɣʋ taa yɔ. (2 Kɔrɛntɩ mba 4:7) Piiseɣti-ŋ se ŋñɔtɩnɩ Ɛsɔ sɔɔlɩm tʋ, weyi ɛlakɩnɩ e-ɖoŋ weyi ɩfɛyɩ kamaɣ yɔ tʋmɩyɛ se ɛsɩnɩ-ɖʋ yɔ?

ƐSƆ LƆŊSƖNÐƐ

“Ña-tʋma ɖɔwa pɩŋŋ, Kɩbaɣlʋ! Ŋlabɩ a-tɩŋa nɛ lɔŋ.”​—KEƔA 103:24.

Ye ɖɩkpɛlɩkaa nɛ ɖɩtɩlɩ wondu ndʋ Ɛsɔ lɩzaa yɔ camɩyɛ yɔ, ɖɩnaɣ se ɛ-lɔŋsɩnɖɛ fɛyɩ kamaɣ. Payaɣ ɛjaɖɛ yɔɔ lɛɣtʋ ñɩnʋʋ hɔɔlʋʋ nakʋyʋ se biomimétique yaa biomimétisme. Lɛɣtʋ ñɩnɩyaa mba palakɩ tʋmɩyɛ hɔɔlʋʋ ŋgʋ kɩ-taa yɔ, pɛkpɛlɩkɩɣ wondu ndʋ Yehowa lɩzaa yɔ, tɩ-taa natʋyʋ yɔɔ lɔŋ se pɩsa nɛ papɩzɩ polu wondu ndʋ tɩnɩɣzɩɣnɩ-tʋ yɔ. Nɛ wondu ndʋ poluki mbʋ yɔ, tɩ-taa natʋyʋ tɩpaɣlɩ, ɛlɛ lɛɛtʋ kɛ wondu sɔsɔtʋ ɛzɩ ɛsɔdaa lɔɔɖa mbʋ yɔ.

Ɛyʋ ɛsɩyɛ kɛ wondu kɩlɩzɩtʋ ndʋ tɩwɛ piti yɔ tɩ-taa lɛɛkʋ

Wondu ndʋ tɩsɩɣnɩ-ɖʋ se ɖɩna se Ɛsɔ lɔŋsɩnɖɛ fɛyɩ kamaɣ yɔ, tɩ-taa lɛɛkʋ lɛ, ɛyʋ tomnaɣ. Maɣzɩ ɛzɩma pɩɣa paɣlɩɣ ko-ɖoo lotu taa yɔ, pɩ-yɔɔ nɛ ŋna. Pɩpaɣzɩɣnɩ kuludaɣ yaa cellule kʋɖʋmʋʋ ŋgʋ kɩ-taa nɛ mbʋ mbʋ payɩ pɩpɔzʋʋ nɛ pɩɣa paɣlɩ camɩyɛ yɔ. Pʋwayɩ lɛ, kuludaɣ ŋga katayɩ ka-tɩ nɛ pɩpɩsɩ kuludasɩ sakɩyɛ nzɩ sɩkpaɣ ɖama yɔ. Nɛ pɩtalɩɣ alɩwaatʋ natʋyʋ lɛ, kuludasɩ nzɩ sɩpaɣzɩɣ lɛɣzʋʋ nɛ pɩlɩɩ tindima mɩnɩŋ sakɩyɛ, nɛ paa tindimiye nɖɩ lɛ, ɖɩwɛ ndɩ nɛ lɛɛna, nɛ peeɖe papaɣzɩɣ tɩlʋʋ kuludasɩ ndɩ ndɩ ɛzɩ calɩm taa kuludasɩ, fɩtɩyɩm taa kuludasɩ, nɛ mɔɔ taa kuludasɩ mbʋ yɔ. Nɛ piileɖiɣ pʋcɔ nɛ patɩlɩ tomnaɣ hɔɔlɩŋ ndɩ ndɩ, pʋ-tɔbʋʋ se ajɔɔla yaa organe waa. Fenasɩ nakʋ ɖeke wayɩ lɛ, kajalaɣ kuludaɣ pɩsɩɣ ɛyʋ weyi ɛwɛnɩ kuludasɩ miiliyɔɔwaa sakɩyɛ yɔ. Ɛzɩma ɖɩnaɣ Ɛsɔ lɔŋsɩnɖɛ pɩtɩŋnɩ wɛtʋ tʋnɛ tɩ-yɔɔ yɔ, piyeba nɛ ɛyaa sakɩyɛ saŋ Ɛsɔ ɛzɩ Bibl taa mayʋ weyi ɛtɔm se: “Ñɛ mɛnsɛɣ, ye sɔnɔ mɛnkɛ pʋyʋ kɩbanʋ yɔ.”​—Keɣa 138:14.

Ɛzɩma Ɛsɔ lɔŋsɩnɖɛ wazɩɣ-ɖʋ? Ða-Lɩzɩyʋ nawa se pɩpɔzʋʋ se ɖɩwɛɛ koboyaɣ taa. Ɛzɩma ɛ-tɩlɩtʋ nɛ ɛ-lɔŋsɩnɖɛ pɛfɛyɩnɩ kamaɣ yɔ pɩ-yɔɔ lɛ, ɛha-ɖʋ lɔŋ weyi ɛ-wayɩ fɛyɩ yɔ Bibl taa. Lɔŋ ɛnɩ, ɩ-taa nɩɩyɩ yɔ: “Ɩkatɩ ɖama nɛ ikpeɣ ɖama.” (Koloosi 3:13) Lɔŋ tasʋʋ kɩbambʋ lɛ mbʋ yɔ? Ɛɛɛ. Ðɔkɔtɔnaa ñɩnaa nɛ pana se ye ɖikpeɣ lalaa faaa yɔ, piyeki nɛ ɖiɖoo camɩyɛ nɛ ɖa-calɩm ɖɔɖɔ la tʋmɩyɛ camɩyɛ. Piyeki ɖɔɖɔ nɛ lɩmaɣza taa kʋdɔŋ nɛ kʋdɔmɩŋ lɛɛŋ ɩɩkɩlɩɣ-ɖʋ cɛyʋʋ. Ɛsɔ wɛ ɛzɩ taabalʋ lɔŋsɩnɖʋ nɛ sɔɔlɩm tʋ weyi ewoki pɩ-yɔɔ nɛ ɛtasɩɣ-ɖʋ lɔŋ kɩbaŋ se pɩwazɩɣ-ɖʋ yɔ. (2 Timootee 3:16, 17) Pɩɩkɛdɩɣnɩ-ŋ se ŋwɛɛnɩ taabalʋ kɩbanʋ ɛnʋ yaa we?

ƐSƆ SIƔSIƔ WƐTƲ

“[Yehowa] sɔɔlɩ siɣsiɣ wɛtʋ.”​KEƔA 36:28.

Ɛsɔ lakɩ mbʋ pɩwɛ siɣsiɣ yɔ paa ɛzɩmtaa. Toovenim taa lɛ, “kañatʋ fɛyɩ Ɛsɔ cɔlɔ nɛ nɔɔkʋyɛ fɛyɩ Ðoŋ Tɩŋɛ Tʋ cɔlɔ.” (Yɔɔb 34:10) Ɛ-tɔm hʋʋ wɛ siɣsiɣ, pʋyɔɔ keɣa maɖʋ heyi-i adɩma taa se: “Ŋhʋʋ tɔm camɩyɛ.” (Keɣa 66:4) Ɛzɩma Yehowa “cɔŋnɩ laŋɩyɛ taa” yɔ pʋyɔɔ lɛ, nɔɔyʋ ɛɛpɩzɩɣ nɛ epeɣzi-i, ɛpɩzɩɣ ɛna mbʋ pɩwɛ ɛyʋ laŋɩyɛ taa yɔ, nɛ ɛhʋʋ tɔm camɩyɛ. (1 Samɩyɛɛlɩ 16:7) Pɩtasɩ lɛ, Ɛsɔ ɖiɣni naʋ ɛjaɖɛ yɔɔ lakasɩ kɩdɛkɛdɩsɩ nɛ mulum lakasɩ, nɛ ɛlabɩ tamaɣ se pɩkazɩ pazɩ lɛ “kañatʋ tɩnaa kaɣ lebu tɛtʋ yɔɔ.”​—Aduwa 2:22.

Paa mbʋ yɔ, Ɛsɔ tɩkɛ tɔm hʋyʋ weyi ɛ-ñʋʋ taa wɛ ɖoŋ nɛ ɛñɩnɩɣ se ɛhɔ ɛyaa nɩŋgbaaŋ yɔ. Ɛnaɣ mba pekpiɖiɣ yɔ, pa-pʋtɔdɩyɛ. Bibl yɔɔdaa se Yehowa “naɣ pʋtɔdɩyɛ nɛ ɛhɛndɩɣnɩ-ɖʋ,” halɩ mba palabɩ kɩwɛɛkɩm siŋŋ yɔ, ye pekpiɖaa yɔ, ɛnaɣ pa-pʋtɔdɩyɛ nɛ ekpeɣ-wɛ.​—Keɣa 102:8; 2 Pɩyɛɛrɩ 3:9.

Ɛzɩma Ɛsɔ siɣsiɣ wɛtʋ wazɩɣ-ɖʋ? Apostoloo Pɩyɛɛrɩ yɔɔdaa se: “Ɛsɔ ɛɛtʋkʋʋ ɛyaa [taa]. . . . Ɛlɛ paa ɛjaɖɛ nɖɩ ɖɩ-taa, weyi ɛñaŋɩ-ɩ nɛ ɛlakɩ tɔm kiɖeɖetu yɔ, eɖeɣni-i.” (Tʋma Labʋ 10:34, 35) Ɛsɔ siɣsiɣ wɛtʋ wazɩɣ-ɖʋ mbʋ pʋyɔɔ yɔ, ɛɛtʋkʋʋ ɛyaa taa. Paa tomnaɣ tɔlɩm mbʋ ɖɩwɛna, paa ɛjaɖɛ nɖɩ ɖɩ-taa ɖɩlɩnaa, paa sukuli ŋgʋ ɖɩlaba nɛ paa tʋmɩyɛ nɖɩ ɖɩlakɩ yɔ, ɖɩpɩzɩɣ ɖɩñɔtɩnɩ-ɩ nɛ ɖɩkɛ ɛ-sɛyaa.

Ɛsɔ ɛɛtʋkʋʋ ɛyaa taa, nɛ ɖɩpɩzɩɣ ɖɩñɔtɩnɩ-ɩ paa tomnaɣ tɔlɩm mbʋ ɖɩwɛna yaa le ɖɩlɩnaa yɔ

Yehowa ha-ɖʋ ɛhʋyɛ mbʋ pʋyɔɔ yɔ ɛsɔɔlaa se ɖɩtɩlɩ mbʋ e-siɣsiɣ wɛtʋ kɛnaa yɔ nɛ pɩwazɩ-ɖʋ. Masɩ yɔɔdaa se ɛhʋyɛ kɛnɩ ‘paɣtʋ ndʋ pɩma-tʋ ɖa-laŋa taa’, nɛ tɩsɩɣnɩ-ɖʋ se ɖɩtɩlɩ kɩbam nɛ kɩdɛkɛdɩm yɔ. (Roma 2:15) Ɛzɩma tɩyɛ ɛhʋyɛ wazɩɣ-ɖʋ? Ye ɖɩfalɩsɩ ɖɛ-ɛhʋyɛ camɩyɛ yɔ, ɖɩsɩɣnɩ-ɖʋ nɛ ɖɩha siɣye lakasɩ kɩdɛkɛdɩsɩ. Nɛ ye ɖɩlabɩ kɩdɛkɛdɩm yɔ, ɖɛ-ɛhʋyɛ tuyuu-ɖʋ se ɖikpiɖi nɛ ɖɩɖaɣnɩ pɩsʋʋ nʋmɔʋ kɩbaŋʋ taa. Toovenim taa lɛ, ye ɖɩtɩlɩ mbʋ Ɛsɔ siɣsiɣ wɛtʋ kɛnaa yɔ camɩyɛ yɔ, pɩsɩɣnɩ-ɖʋ nɛ ɖɩñɔtɩnɩ-ɩ.

ƐSƆ KƐ SƆƆLƖM

“Ɛsɔ kɛ Sɔɔlɩm.”​1 YOHANƐƐSƖ 4:8.

Ɛsɔ wɛnɩ ɖoŋ, lɔŋsɩnɖɛ nɛ siɣsiɣ wɛtʋ. Ɛlɛ Bibl tɩyɔɔdɩ se Ɛsɔ kɛ ɖoŋ, lɔŋsɩnɖɛ yaa siɣsiɣ wɛtʋ. Kɩyɔɔdaa se ɛkɛ sɔɔlɩm. Ɛbɛ yɔɔ? Mbʋ pʋyɔɔ yɔ, Ɛsɔ ɖoŋ yeki se ɛla mbʋ payɩ ɛsɔɔlaa yɔ, nɛ e-siɣsiɣ wɛtʋ nɛ ɛ-lɔŋsɩnɖɛ ɖiyiɣ ɛ-lakasɩ. Ɛlɛ Yehowa sɔɔlɩm tuyuuni-i nɛ ɛlakɩ tʋma ndɩ ndɩ. Mbʋ payɩ ɛlakɩ yɔ, ɛ-sɔɔlɩm tuyuuni-i nɛ ɛlakɩ-pʋ.

Yehowa ɛɛtɛɖɩɣ nabʋyʋ. Ɛlɛ ɛ-sɔɔlɩm tuyi-i nɛ ɛlɩzɩ Ɛsɔ tiyiyaa ɛsɔdaa nɛ ɛyaa tataa se paba ɖɔɖɔ panɩɩ ɛ-sɔɔlɩm leleŋ. Ɛwɩlaa se ɛtɩkɛ piɖeni men-ɖeke tʋ pɩtɩŋnɩ ɛzɩma ɛñɔɔzɩ tɛtʋ camɩyɛ se ɛyaa ɩnɩɩ leleŋ tɩ-yɔɔ yɔ, pɩ-yɔɔ. Ewobi pɩ-yɔɔ nɛ ɛwɩlɩ ɛyaa sɔɔlɩm pɩtɩŋnɩ ɛzɩma “ɛlakɩ nɛ wɩsɩ lɩɣ kɩbama nɛ kɩdɛkɛdaa yɔɔ . . ., nɛ tɛʋ nɩɣ ɛyaa kiɖeɖema nɛ kɩwɛɛkɩm laɖaa yɔɔ” yɔ.​—Maatiyee 5:45.

Pɩtasɩ lɛ, Yehowa “kɛ pʋtɔdɩyɛ nayʋ weyi ɛsɩm ɛ-tɩ ɖɔkʋʋ yɔ.” (Yakubu 5:11) Ɛwɩlɩɣ sɔɔlɩm mba pañakɩ pana nɛ pɛkpɛzɩɣ nɩŋgbanzɩ nzɩ sɩsɩɣnɩ-wɛ se pasɩmɩ-ɩ nɛ pɔñɔtɩnɩ-ɩ yɔ. Ɛsɔ sɩm ɖa-taa paa weyi. Toovenim taa lɛ, “ɛcɔŋnɩ” ɖa-taa paa weyi ɛ-yɔɔ.”​—1 Pɩyɛɛrɩ 5:7.

Ɛzɩma Ɛsɔ sɔɔlɩm wazɩɣ-ɖʋ? Ðɩnaɣ ɛzɩma wɩsɩ ɖʋʋ yɔ nɛ ɛzɩma pɩɣa cɩɩɩ hoŋuu yɔɔ lɛ, pɩkɛdɩɣnɩ-ɖʋ. Ðɔ-hɔʋ taa ñɩma sɔɔlɩm hɛzɩɣ ɖa-laŋa. Pɩkɛ toovenim se pɩtɩkɛ mbʋ pɩ-tɔm kɩlɩ cɛyʋʋ ɛyʋ wezuu caʋ taa yɔ, ɛlɛ piyeki se ɖɩnɩɩ leleŋ.

Ɛsɔ sɔɔlɩm wazɩɣ-ɖʋ ɖɔɖɔ mbʋ pʋyɔɔ yɔ ɖɩwɛnɩ waɖɛ se ɖɩtɩmnɩ-ɩ. Bibl seɣtiɣ-ɖʋ se: “Ɩtaalɛyɩ natʋyʋ; paa kɛdɛɖaɣ ŋga taa, ɩɖɔkɩ adɩma, sɛtʋ ɛsʋʋ-mɩ nɛ iheyi Ɛsɔ mbʋ ɩtɛɖɩɣ yɔ.” Ɛzɩ caja sɔɔlɩm tʋ yɔ, ɛsɔɔlaa se ɖɩñɔtɩnɩ-ɩ nɛ ɛsɩnɩ-ɖʋ paa ɖa-kɩcɛyɩm mbʋ lɛ, pɩ-taa. Ɛzɩma ɛsɔɔlɩ-ɖʋ siŋŋ yɔ pʋyɔɔ lɛ, ɛlabɩ-ɖʋ tamaɣ se ɛhaɣ-ɖʋ “Ɛsɔ tɛ laŋhɛzɩyɛ nɖɩ ɖɩkpaɖɩ lɔŋ kpeekpe yɔ.”​—Filiipi 4:6, 7.

Ðɩtazɩ Ɛsɔ wɛtʋ naanza ndʋ tɩkpaɖaa yɔ tɩ-taa pazɩ​—wɛtʋ ndʋ lɛ ɖoŋ, lɔŋsɩnɖɛ, siɣsiɣ wɛtʋ nɛ sɔɔlɩm​—ɛzɩma ɖɩtazɩ tɩ-taa yɔ, pɩtɩsɩnɩ-ŋ nɛ ŋtɩlɩ wɛtʋ ndʋ Ɛsɔ wɛna yɔ? Pɩsa nɛ ŋwɩlɩ Ɛsɔ ñɛ-ɛsɩmɩyɛ nɛ pɩkɩlɩ lɛ, ɖiseɣti-ŋ se ŋkpɛlɩkɩ nɛ ŋtɩlɩ mbʋ ɛtɛm labʋ nɛ mbʋ ɛkaɣ labʋ se pɩwazɩ-ŋ yɔ.

WƐTƲ NDƲ ƐSƆ WƐNA? Ɛsɔ ɖoŋ nɛ ɛ-lɔŋsɩnɖɛ pɛfɛyɩnɩ kamaɣ nɛ nɔɔyʋ fɛyɩ siɣsiɣ nɛ pɩtalɩ-ɩ. Ɛlɛ ɛ-wɛtʋ ndʋ tɩkpaɖaa yɔ lɛ sɔɔlɩm