•  We nĩwĩsĩ nesa kũkwatanĩsya maũndũ maingĩ savalĩ ũmwe?

•  Woni ũte wa wʼo ĩũlũ wa kũkwatanĩsya maũndũ maingĩ savalĩ ũmwe

•  Ũndũ ũtonya kwĩka nesa

•  Kĩla andũ angĩ ma mũika maasya

 We nĩwĩsĩ nesa kũkwatanĩsya maũndũ maingĩ savalĩ ũmwe? Aingĩ masũanĩaa kana andũ ala masyaĩtwe na makeana ĩvindanĩ yĩĩ ya tekinolongyi no makwatanĩsye maũndũ maingĩ savalĩ ũmwe kwĩ ala memanyĩasya kũtũmĩa tekinolongyi me andũ aima. Ĩndĩ kwa wʼo ũu nĩ wʼo?

 NĨ WʼO kana NŨVŨNGŨ

•   Kũkwatanĩsya maũndũ maingĩ savalĩ ũmwe kũtumaa ũtangĩĩa ĩvinda.

•   O ũndũ weemanyĩsya kwĩkaa maũndũ maingangĩ savalĩ ũmwe, nowʼo ũtũĩka waku ũkailangaa.

•   Andũ ma mũika no makwatanĩsye maũndũ maingĩ savalĩ ũmwe kwĩ ala akũangũ.

 Ethĩwa ve ĩkũlyo yĩmwe wasũngĩa “ĩĩ,” nũtonya kwĩthĩa waĩtwʼe nĩ woni wa kana andũ no makwatanĩsye maũndũ maingĩ savalĩ ũmwe.

 We nũkwona ta ũtonya kwĩka maũndũ elĩ savalĩ ũmwe? No kwĩthĩwa ũtonya kũkwatanĩsya maũndũ amwe na ũyĩthĩa kĩlĩko kyaku kĩikũtangatanga. Kwa ngelekanyʼo, no ũkwatanĩsye kwĩthukĩĩsya wathi na kũthesya nyũmba, na ũyĩthĩa nyũmba yaku yĩilye o sawa.

 Ĩndĩ yĩla ũkwĩka maũndũ elĩ mekwenda ũtũnge kĩlĩko kyaku kyonthe vamwe, vai ũmwe wĩsa kwĩka nesa. No kwĩthĩwa kĩu nekyo kĩtũmaa mwĩĩtu wĩtawa Katherine asya: “Ũsu nĩ ũtonyi wa kwananga maũndũ onthe savalĩ ũmwe.”

 “Nakwetye kũea ngewa na mũndũ ũngĩ na ĩndĩ nakwata mesengyi naaĩle kũsũngĩa. Nĩnatatie kũkwatanĩsya maũndũ asu elĩ savalĩ ũmwe. Kĩu kyatumie ndakwatya maũndũ maingĩ ala ũla naeaa ngewa nake wandavasya, o na naandĩkie ndeto mbingĩ naĩ mesengyinĩ ĩla naandĩkĩe.”—Caleb.

 Mũsomi ũmwe wa maũndũ ma tekinolongyi wĩtawa Sherry Turkle aandĩkĩte: “Yĩla twatwʼa kũkwatanĩsya maũndũ meana ũna savalĩ ũmwe, . . . kĩu kĩtumaa kĩlĩko kitũ kĩaanĩka ũkethĩa o na tũyĩsa kwĩka kaũndũ kamwe katĩ wa asu nesa. Kũkwatanĩsya maũndũ maingĩ savalĩ ũmwe kũnengae kĩlĩko kitũ vinya ũngĩ ũtumaa twona ta tũendeee nesa, ĩndĩ ũyĩthĩa kaĩ twĩĩka kwanangĩĩa maũndũ.” a

 “Mavinda amwe nonaa ta nĩendeee nesa yĩla ngwatanĩsye kũandĩkĩa mũndũ ũmwe mesengyi na kũea ngewa na ũngĩ. Ĩndĩ nĩsaa kwĩthĩa ndisũngĩa na wasya kĩndũ nĩaĩle kũsũngĩa mesengyinĩ, kana ngaandĩka mesengyinĩ kĩndũ naĩle kũsũngĩa ũla ngũneena nake na wasya.”—Tamara.

 Andũ ala matataa kũkwatanĩsya maũndũ maingĩ savalĩ ũmwe meyũmĩthĩasya maũndũ o mana. Kwa ngelekanyʼo, makothaa kũkua ĩvinda yĩasanga kũmina wĩa wa sukulu. Kana no maeme kũũtethya nesa, na ũu ũituma maũsyokeleela. O na methĩwe mekwatwa nĩ ũndũ wĩva, kwĩka ũu kũtumaa matethĩwa na ĩvinda yĩtoetye ya kwĩka maũndũ ala mekwenda kwĩka!

 Mũndũ ũmwe ũsomeete kũtaa ala me na mathĩna ma ngoo na kĩlĩko (psychotherapist), na ũtaaa syana sya sukulu, wĩtawa Thomas Kersting, aĩtye: “Tũielekanyʼa kĩlĩko na kavati yĩ na vaili syĩ na ũvoo wa vata ivangĩtwe nesa vyũ, no twasye ilĩko sya ala makwatanĩasya maũndũ maingĩ syĩthĩawa iilye kavati yĩ na vaili ivalaanĩkĩte.” b

 “O ũndũ watata kũkwatanĩsya maũndũ maingĩvĩte savalĩ ũmwe, nowʼo ũvĩtawa nĩ maũndũ maingĩvĩte ma vata. Kĩu kĩtumaa wĩka kwĩyongeleela wĩa na ũyananga ĩvinda yĩla ũkwonaa ta ũũtangĩĩa.”—Teresa.

•   Ĩmanyĩsye kũtũngaa kĩlĩko kyaku ũndũnĩ ũmwe kwa ĩvinda. No wĩwʼe wĩ ũndũ wĩ vinya kwĩka ũu, na mũno mũno ethĩwa nĩwamanyĩie kũkwatanĩasya maũndũ maingĩ savalĩ ũmwe, ta kwa ngelekanyʼo, kũtũma mesengyi o ũendeee kũsoma. Ĩndĩ Mbivilia ĩtũtavĩtye nĩtũĩkĩĩthye “nesa maũndũ ala ma vata nĩ meva.” (Avilivi 1:10) Ti maũndũ onthe twĩkaa methĩawa na ũito wĩanene. Kwoou twʼa nĩ wĩva waĩle kũtethwʼa mbee, na ĩndĩ ũitũnga kĩlĩko kyaku kyonthe ũndũnĩ ũsu nginya ũũmine.

   “Kĩlĩko kĩũtangatanga kĩthĩawa kĩilye kana kanini; mavinda amwe wĩthĩawa waĩle kũlea kĩla kĩkwenda, o na kau wĩthĩawa wĩ ũndũ wĩ laisi kũkĩtĩkĩlya kĩke kĩla kĩkwenda.”—Maria.

•   Vetanga syĩndũ ila itonya ũkwelelũkya. Nũtatĩkaa ũsisye simũ yaku o ũendeee kũsoma? Mĩie lumunĩ ĩngĩ. Vosya televiseni, na ũyĩsiĩĩa vyũ ndũkasũanĩe ĩũlũ wa isese sya kũea ngewa! Mbivilia ĩtũtavĩtye atĩĩ: ‘Tũmĩai ĩvinda yenyu nesa vyũ.’—Akolosai 4:5.

   “Nĩthĩĩte kana nĩnĩtethekaa mũno natũnga kĩlĩko ũndũnĩ ũmwe nginya ũthele ndanamba kũkwatana na ũngĩ. Neeka ũu, nĩndanaa mũnango kwona ndikulũlĩĩla ũndũ ũla namina vala nĩandĩkĩte maũndũ ala ngwendaa kwĩka, na ndyambĩĩa ũngĩ.. Mwa kĩu kĩtumaa nĩwʼa nĩ mwĩanĩe vyũ.”—Onya.

•   Ea ngewa ũteũvĩngĩĩswa nĩ kĩndũ. Kũea ngewa na mũndũ ũngĩ o ũendeee kũsisya kĩla kĩ simũnĩ yaku kwonanasya kana ndũũmũnenga ndaĩa, na no kwanange ũneenanyʼa wenyu. Mbivilia ĩtwĩkĩĩte vinya tũkue angĩ ũndũ tũkwenda matũkue.—Mathayo 7:12.

   “Mavinda amwe ndineena na mwĩĩtu tũsyaanĩwʼe, ethĩawa akwetye kũtuma mesengyi simũnĩ kana akwetye kwĩka ũndũ ũngĩ simũnĩ. Kĩu kĩtumaa nĩwʼa woo mũno! Ĩndĩ ndineena ũla wʼo, o nakwa mavinda amwe nĩnĩkaa oou!”—David.