Kwasũanĩa wĩ kũndũ ndembea, na wĩĩwʼa ũyenda mũno kũtavya anyanyau ũndũ ũũtanĩa kũla ũĩ. Ĩndĩ wĩsengʼa wĩmatavya ata. We ũnyuva kwĩka ata? Ũnyuva . . .

1.   kũtũmĩa kĩla ũmwe kakaati kasoletwe visa sya kũla ũĩ?

2.   kũandĩkĩa onthe e-mail?

3.   kũmekĩĩa visa kĩsesenĩ kya kũea ngewa?

 Nĩ laisi ũkethĩa yĩla ũmau na sũsũ waku maĩ ĩika yaku vataĩ nzĩa ĩngĩ eka ĩla ĩwetetwe nthĩnĩ wa “A.”

 Na no kwĩthĩwa yĩla asyai maku maĩ ĩika yaku makethĩwa maĩ matonya kũnyuva kũtũmĩa nzĩa ĩla ĩwetetwe nthĩnĩ wa “B.”

 Ĩndĩ ũmũnthĩ amũika aingĩ ala manengetwe mwanya wa kwĩkĩa mavisa kĩsesenĩ kya kũea ngewa makothaa kũtũmĩa “C.” Nata we? Ethĩwa wĩ ũmwe wa asu, kĩlungu kĩĩ nĩkĩũkũtetheesya kwona maũndũ amwe ũtaĩle kwĩka nĩ kana ndũkese kũlika thĩnanĩ.

•  Ũseo wa kũtũmĩa nzĩa ĩno nĩ wĩva?

•  Ũthũku wa kũtũmĩa nzĩa ĩno nĩ wĩva?

•  Ũndũ ũtonya kwĩka

•  Kĩla andũ angĩ ma mũika maasya

 Andũ methĩawa matonya kwona kĩla weekĩa ndatĩka ĩla wakĩkĩa. “Yĩla ngũtanĩa kwĩthĩwa kũndũ kana yĩla nĩ na anyanyawa tũitana vamwe, no nĩkĩe kĩsesenĩ visa sya kĩla kĩendeee o na mũyo wa kĩu ũtanesa kũthela.”—Melanie.

 Nzĩa ĩsu ndĩ mĩnoo. “Kũsisya visa ila anyanyawa meekĩa kĩsesenĩ kwĩ laisi kwĩ wĩa wa kũtinda nĩsomete e-mail nĩ kana nĩmanye kĩla maendeesye.”—Jordan.

 Nzĩa ĩsu ĩkũtetheeasya kwĩkala wĩsĩ ũndũ ala angĩ maendeee. “Anyanyawa amwe na andũ amwe ma mũsyĩ mekalaa kũasa. Meekĩa visa syoo kĩsesenĩ kĩla ĩvinda, nakwa naisisya kĩla ĩvinda, nĩwʼaa ta nĩ o namo kĩla mũthenya!”—Karen.

 No wĩlikye mũisyonĩ. Ethĩwa kamela yaku nĩyĩsĩ kũsoma vala ũĩ nĩ va, weekĩa visa syaku kĩsesenĩ kya kũea ngewa no ũtume andũ mamanya maũndũ angĩ o na ũteĩvangĩte mamanye. Kĩsese kya Indaneti kĩtawa Digital Trends kyaĩtye: “Mũndũ eekĩa kĩsesenĩ mavisa na syĩndũ ingĩ ta isu syĩ na ũvoo wonanĩtye vala syosewe, no atume andũ amwe athũku me na vulongulamu nzeo ya kũmanya vala mũndũ ũĩ mamĩtũmĩa kũmũmantha.”

 Ĩndĩ ingʼendilĩ mbingĩ iyendaa mũno kũmanya wĩ va; syendaa kũmanya yĩla weeveta vala syĩkwenda kũtũla. Kĩsese kya Digital Trends nĩkyawetie ĩvinda ĩna ingʼendilĩ itatũ syatũlile nyũmba 18 yĩla ene mataĩ kwʼo. Syamanyie ata kana kũi mũndũ? Syalikile Indanetinĩ na syasisya kwʼonthe kũla ene maendaa nĩ kana imanye nĩ ĩndĩĩ matethĩawa mũsyĩ. Syamanya, nĩsyaendie kũtũla nyũmba syoo na syooya syĩndũ syaĩ na lato wa ndola mbee wa 100,000 (U.S.). Nzĩa ĩsu syatũmĩie kũya nĩyo yĩtawa cybercasing.

 No wĩthĩane na syĩndũ nthũku. Andũ amwe mate nthoni maikũlasya meĩkĩĩa andũ syĩndũ iilye ata. Mwĩĩtu wa mũika wĩtawa Sarah easya: “Thĩna ũkothaa kumĩla yĩla wambĩĩa kũsisya syĩndũ sya andũ ũtesĩ. Kwĩka ũu no ũndũ ũmwe na kũthi kũtembea taoni ũtesĩ, naku ndwĩ na mevu. Mũndũ akeka ũu nĩ laisi mũno vyũ akalika kũndũ ũteĩvangĩte kũthi.”

 Wanangaa masaa maingĩ. Mwĩĩtu ũngĩ wa mũika wĩtawa Yolanda easya: “Nĩ laisi kũkwatĩka nĩ kĩmanyĩo kya kũsiasya visa ila syĩkĩiwe mĩtũkĩ na kũsoma kĩla andũ maandĩkie. Ũvikaa vandũ ũkethĩa kĩla sekendi wĩĩwʼa ũyenda kwosa simũ ũsisye nĩ kyaũ kĩkĩiwe.”

 Kamwĩlĩtu ketawa Samantha nĩketĩkĩlanaa na ndeto isu. Keasya: “No nginya nĩvangĩĩe ndatĩka ila ngũtũmĩa isesenĩ isu. Ethĩwa nũvangĩte kũlikaa isesenĩ [wĩkĩe visa na ũisisya ila syĩkĩiwe], nĩwaĩle kwĩthĩwa na nguma ya kwĩsiĩĩa.”

•   Twʼa vyũ kana ndwĩsisya kĩndũ wĩsĩ kĩyaĩle. Mbivilia yaĩtye: “Ndikaia kĩndũ kĩthũku mbee wa metho makwa.”—Savuli 101:3.

   “Nĩkalaa ndisisya kĩla kyeekĩwa nĩ ala nĩsiasya syĩndũ syoo mũno, na nesa kwĩthĩa mekĩĩte kĩndũ kĩtaĩle nĩkaa kũtaanĩsya namo.”—Steven.

•   Ndũketĩkĩle kwĩkwatanyʼa na andũ mate mwĩkalĩle ta waku nũndũ asu nĩmo matonya kũkwasya. Mbivilia yaĩtye: “Mũikakengeke. Itindo nthũku nĩsyanangaa mwĩkalĩle mũseo.”—1 Akolintho 15:33.

   “Ndũkalikae isesenĩ ila syĩkĩawa visa atĩ nĩkwĩthĩwa syĩ nguma. Kĩtumi nũndũ vau nĩvo mavinda maingĩ ũkomanaa na ndeto mbuku, visa sya andũ athei, na maũndũ angĩ mathũku.”—Jessica.

•   Ĩvangĩĩe ndatĩka ila ũkwenda kũtũmĩa kũsisya visa ila syĩkĩiwe, na ũitwʼa ũkekĩĩaa syĩndũ kĩsesenĩ ĩtina wa ĩvinda yĩana ata. Mbivilia yaĩtye: “Endeeai kũsisya nesa mwĩkalĩle wenyu ndũkethĩwe ũilye ta wa andũ mate oĩ ĩndĩ wĩthĩwe ũilye wa andũ oĩ, mũitũmĩa ĩvinda yenyu nesa.”—Aeveso 5:15, 16.

   “Nĩnĩekete kũtinda ndiatĩanĩa na andũ ala saa syonthe matindĩaa kwĩkĩa syĩndũ mbingĩ na ite vata isesenĩ sya kũea ngewa. Kwa ngelekanyʼo, aĩ mũndũ atonya kũthi ũkanganĩ, akakũna [kasamũ kamwe wonie] visa 20, na aisyĩkĩa syonthe kĩsesenĩ. Ũsu ti thĩna? Ũitwʼĩka nĩwamina kũsisya visa isu syonthe wĩthĩaa wanangie ndatĩka mbingĩ mũno!”—Rebekah.

•   Ĩthĩwa wĩ metho visa ila ũkwĩkĩa kĩsesenĩ iikatume andũ mona no uwe wĩsũanĩaa. Mũandĩki ũmwe wa Mbivilia wĩtawa Vaulo aandĩkie: “Nĩmwĩa kĩla ũmwe katĩ wenyu ndakesũanĩe mũno kũvĩtũka ũndũ waĩle kwĩsũanĩa.” (Alomi 12:3) Ndũkasũanĩe atĩ nĩ lasima anyanyau mendeewʼe nĩ visa syaku na sya maũndũ ala ũendeesye.

   “Andũ amwe makwatasya wĩa wa kũtinda mekĩĩe andũ visa ila mekũnĩte. Ethĩwa wĩ mũnyanyawa, nĩnĩsĩ ũndũ ũilye, na ndwĩ na vata wa kũtinda ũindilikanyʼa ũthyũ waku!”—Allison.