•  Nĩkĩ naĩle kwĩka masoesi?

•  Nĩ kyaũ kĩũnziĩĩa?

•  Ndonya kũkwata va masoesi ala naĩle kwĩka?

•  Ĩthĩwa na woni mũseo

•  Kĩla andũ angĩ ma mũika maasya

 Nthĩ imwe, amũika matũmĩaa ĩvinda ĩnini kwĩka masoesi, na kĩu nĩkĩtumĩte ũima woo wa mwĩĩ wĩthĩwa mũisyonĩ. Nĩkyo kĩtumi Mbivilia yaasya kana “maũndũ ala mũndũ wĩkaa kwondũ wa kwaka mwĩĩ [nĩmatethasya].” (1 Timotheo 4:8) Kwasũanĩa maũndũ aa:

•   Kwĩka masoesi no kũtume wĩkala wĩ mũtanu. Kwĩka masoesi kũtumaa wʼongo umya chemical syĩtawa endorphins itumaa mũndũ ewʼa e mũtanu na ekala auĩtye. Andũ amwe maasya kwĩka masoesi no ũndũ ũmwe na kũnywʼa ndawa sya kũtetheesya kĩlĩko kĩusye.

   “Nasemba kwakya tene, nĩthĩawa na kĩthito mũno wĩanĩ na nĩtindaa mũthenya wʼonthe nĩ mũtanu. Kũsemba kũtumaa nĩwʼa nesa.”—Regina.

•   Kwĩka masoesi no kũtume woneka ũilye nesa. Kwĩka masoesi ala matoetye kũũtetheeasya wĩthĩwe na vinya, wĩthĩwe na ũima wa mwĩĩ, na wĩyĩĩkĩĩe mũnango.

   “Nĩwʼaa mũyo mũno noona ndonya kwĩka ‘pull-ups’ ĩkũmi, nũndũ mwaka mũvĩtu ndyambĩĩa ndyaĩ ndonya kwĩka o na ĩmwe! Na ũndũ ũla ũndanĩthasya vyũ nĩ kũmanya kana nĩngũsũvĩa mwĩĩ wakwa.”—Olivia.

•   Kwĩka masoesi no kũtume wĩkala thayũ ĩvinda yĩasanga. Kwĩka masoesi kũtumaa ngoo ĩthũkũma nesa, na ũyĩthĩwa ũtonya kũveva nesa. Masoesi ala matumaa mũndũ aveva mĩtũkĩ mĩtũkĩ nĩmamũsiĩĩaa ndakakwatwe nĩ ũwau wa ngoo (coronary artery disease). Ũtalo wa aũme na aka ala moaawa nĩ ũwau ũsu wĩ ĩũlũ mũno.

   “Yĩla tweethĩwa na kĩmanyĩo kya kwĩka masoesi tũteũtĩĩa, twĩthĩawa tũyonyʼa Mũmbi witũ kana nĩtũũtũnga mũvea nũndũ wa mwĩĩ ũla ũtũnengete.”—Jessica.

 Ũndũ ũla wa vata: Kwĩka masoesi nĩkũsũvĩaa mũndũ ndakakwatwe nĩ mathĩna ma mwĩĩ ĩvinda yũkĩte, na no kũmũtethye mũno ĩvindanĩ yĩĩ. Mwĩĩtu wĩtawa Tonya wĩ na myaka 22 aĩtye: “Vaiĩ ĩvinda ũkesa kwĩlila ũyasya, ‘Keka no neesĩ ndithi kũndũ kũasavĩte ũu na maaũ, kana keka no neesĩ ndyĩsa kũsemba mũno wĩana ũu.’ Yĩla naeka kũmantha itumi sya kũlea kwĩka masoesi na ndyosa ĩtambya, ndyĩsaa kwĩlila.”

 Ve maũndũ kauta matonya kũsiĩĩa mũndũ:

•   Kwĩwʼa ũte na wendi. “Nĩĩsilya andũ me ma mũika mewʼaa me na vinya mwingĩ mũno. Nũndũ wa ũu, maisũanĩaa kana mũthenya ũmwe makeethĩwa na mathĩna ma mwĩĩ. Monaa no andũ akũũ methĩawa na mathĩna asu.”—Sophia.

•   Kwĩwʼa ũte na ĩvinda yĩtoetye. “Nũndũ nĩthĩawa nĩkwatanĩte mũno, no nginya nĩvangĩĩe ĩvinda ya kũua lĩu mũseo na kũkoma. Ĩndĩ ndyĩsaa kũkwata mwanya ũtoetye wa kwĩka masoesi.”—Clarissa.

•   Kwaĩwa nĩ mbesa sya kwĩyĩandĩkĩthya kũla kwĩkĩawa masoesi. “Nĩ ũndũ wĩ vinya kwĩthĩwa na ũima wa mwĩĩ nũndũ no nginya mũndũ atũmĩe mbesa mbingĩ ayĩĩvĩa kũla kwĩkĩawa masoesi.”—Gina.

 Sũanĩa ũndũ ũũ:

 We a vaku wĩona nĩ ũndũ wĩva mũnene ũkũsiĩĩa kwĩka masoesi? No ũkue ĩvinda ũitwʼĩka nĩwakĩlya vinya kĩsiĩĩi kĩu, ĩndĩ mũthya nũkwataa moathimo manene.

 Ve maũndũ kauta ũtonya kwĩka:

•   Ndũkekwatye angĩ makwĩkĩe vinya wambĩĩe kwĩka masoesi.—Akalatia 6:5.

•   Ndũkamanthe itumi sya kwĩlingya. (Mũtavanʼya 11:4) Kwa ngelekanyʼo, ti nginya wĩyĩandĩkĩthye kũla kwĩkĩawa masoesi nĩ kana wambĩĩe. Mantha kaũndũ ũtanĩaa kwĩka na ĩndĩ ũitwʼa kũkekaa kĩla mũthenya.

•   Nĩ kana ũmanye masoesi ũtonya kwĩka, kũlya angĩ maũndũ ala mekaa.—Nthimo 20:18.

•   Ĩthĩwa na mũvango mũseo. Vanga kĩla ũkwenda kwĩanĩsya na ũiandĩka maũndũ ala wĩanĩĩtye nĩ kana ndũkakwatwe nĩ ũtulu.—Nthimo 21:5.

•   Mantha mũndũ ũtonya kwĩka masoesi nake. Wamantha mũnyanya ũtonya kwĩka masoesi nake mũteũtĩĩa, no akwĩkĩe vinya na aikũtetheesya ũlũmanyʼe na mũvango waku.—Mũtavanʼya 4:9, 10.

•   Ĩkalaa wĩsĩ kana no ũvĩngĩĩsĩke, na kwoou kĩu kyeekĩka ndũkakole kwĩka masoesi.—Nthimo 24:10.

 Mbivilia ĩtavĩtye aũme na aka methĩwe “na wĩtingʼo maũndũnĩ onthe.” (1 Timotheo 3:2, 11) Kwoou ĩthĩwa na woni mũseo ĩũlũ wa kwĩka masoesi. Andũ ala mekĩaa kĩthito kingĩ ũndũ vataĩle mayĩka masoesi mavinda maingĩ mokĩlaa mana. Mwĩĩtu wĩtawa Julia aĩtye: “Ethĩwa mũndũũme ethĩnĩkĩa mũno kwoneka e na masoo manene kwĩ kwĩthĩwa na kĩlĩko, ndyĩsa kũmwona e wa kũendeesya.”

 O na ĩngĩ, ĩthĩwa wĩ metho na ũtao ũla umawʼa nĩ andũ me na kĩeleelo kya kwĩkĩa mũndũ vinya eke masoesi. Ta kwa ngelekanyʼo maasya, “Yĩla weewʼa mĩnoo ta ĩkũkũũaa, ongela masoesi angĩ 10.” Kũatĩĩa ũtao ta ũsu no kũtume wĩyĩũmĩsya mũno, kana kũkatuma ũeka kũvĩtya mbee “maũndũ ala ma vata” thayũnĩ.—Avilivi 1:10.

 Na eka ũu, motao angĩ ta asu no matume wĩka kũkwʼa ngoo. Mwĩĩtu wĩtawa Vera aĩtye: “Eĩtu aingĩ mosaa visa sya andũ mailye ũndũ mo mekwenda kwĩthĩwa mailye meeka masoesi nĩ kana maisisya imekĩe vinya mĩthenya ĩla mekwĩwʼa matekwenda kwĩka masoesi. Ĩndĩ ĩtina wa ĩvinda mambĩĩaa kwĩyĩananyʼa na andũ asu na kĩu kĩituma makwʼa ngoo. Nĩ kavaa mũndũ akeka masoesi e na kĩeleelo kya kwaĩlangya ũima wake wa mwĩĩ, ĩndĩ ti o kwanakava.”