•  Ndi emesikeme ndinam ediwak n̄kpọ ini kiet?

•  Ndikere ke imekeme ndinam ediwak n̄kpọ ini kiet edi ubian̄a-idem

•  Mfọnn̄kan usụn̄ emi akpanamde se enyenede ndinam

•  Se ubọkn̄ka fo ẹtịn̄de

 Ndi emesikeme ndinam ediwak n̄kpọ ini kiet? Ediwak owo ẹkere ke mbon emi ẹmanade ke eyo kọmputa ẹsikeme ndinam ediwak n̄kpọ ini kiet, edi mbon emi mîkamanake ke eyo kọmputa ikemeke ndinam. Ndi edi akpanikọ?

 AKPANIKỌ m̀mê NSU?

•   Ndinam ediwak n̄kpọ ini kiet ayan̄wam fi ọsọp okụre se oyomde ndinam.

•   Edieke esiwakde ndinam ediwak n̄kpọ ini kiet, eyemehe fi, afo onyụn̄ enen̄ede ọdiọn̄ọ ndisinam ntre.

•   Mme uyen ẹdiọn̄ọ ndinam ediwak n̄kpọ ini kiet n̄kan ikpọ owo.

 Edieke edide ama ekere ke ndomokiet ke otu n̄kpọ ita emi ẹtịn̄de do edi akpanikọ, anaedi amabian̄a idemfo ke imekeme ndinam ediwak n̄kpọ ini kiet.

 Ndi emekere ke emekeme ndinam n̄kpọ iba ini kiet? Edieke n̄kpọ kiet ke otu oro mîdịghe n̄kpọ emi oyomde ẹnen̄ede ẹtịn̄ enyịn ẹnam, emekeme ndinam mbiba nsio mfịna idụhe. Ke uwụtn̄kpọ, edieke akpan̄de utọn̄ okop ikwọ ini osụk anamde ubet fo asana, oro idikpanke fi ndinam ubet fo asana.

 Edi edieke n̄kpọ iba emi oyomde ndinam ẹdide n̄kpọ emi anade ẹnen̄ede ẹtịn̄ enyịn ẹnam, ekeme ndidi udûnamke ndomokiet enen̄ede ọfọn. Etie nte oro anam n̄kaiferi kiet emi ekerede Katherine ọdọhọ ke “ndinam ediwak n̄kpọ ini kiet edi owo ndida ubọk esie mbiat kpukpru n̄kpọ nnọ idemesie ini kiet.”

 Caleb ọdọhọ ete: “Ini n̄kosụk nnemede nneme ye owo, etop emi akanade mbọrọ ama odụk fon mi. Ekedi ke ntịn̄ ikọ ye owo oro, ke mbọrọ etop oro. N̄kokopke ediwak se owo oro eketịn̄de, mma nnyụn̄ ndue ata ediwak ikọ emi n̄kataipde ke etop oro.”

 Sherry Turkle emi ekpepde n̄kpọ aban̄a nte mbufa n̄kpọ emi ẹsion̄ode ẹdi ẹnamde mme owo ẹnam n̄kpọ ọdọhọ ete: ‘Ke ini inamde ediwak n̄kpọ ini kiet, se isitịbede edi ke nnyịn idinen̄ekede itịn̄ enyịn inam obufa n̄kpọ emi imende idian ye se ikamade ke ubọk. Ndinam ediwak n̄kpọ ini kiet esinam mfre nnyịn enen̄ede anam utom, nnyịn ikere ke imenen̄ede idiọn̄ọ ndinam n̄kpọ ke ini edide itetịm ibiat enye emi isụk inamde ke ubọk.’ a

 Tamara ọdọhọ ete: “Ndusụk ini edieke edide ke nnọ owo etop, ke nnyụn̄ ntịn̄ ikọ ye owo en̄wen, mmesikere ke mmanam tutu. Edi enyịn esitara mi ini n̄kụtde ke mmemen se n̄kpọnọde owo ke etop ntịn̄ ye owo emi nnemede nneme, nnyụn̄ mmen se n̄kpetịn̄de ye owo emi nnemede nneme ntaip ke etop!”

 Mbon emi ẹsidomode ndinam ediwak n̄kpọ ini kiet ẹsinọ idemmọ ufen. Ke uwụtn̄kpọ, ini emi mmọ ẹsidade ẹnam utom emi ẹnọde mmọ ke ufọkn̄wed yak ẹdinam ke ufọk esibịghi akan nte ekpedide. Mîdịghe, mmọ ẹkeme ndifiak nnam utom emi mmọ ẹkekerede ke imanam ima sia mmọ ikanamke utom oro yak ọfọn akpa akpa oro. Ekededi ke otu oro isiyakke mmọ ẹnen̄ede ẹnyene ini ẹnam mme n̄kpọ en̄wen emi mmọ ẹyomde ndinam!

 Thomas Kersting emi edide abiausọbọ emi esin̄wamde mbon ọkpọsọn̄ ekikere ye mme mfịna ntre, emi esinyụn̄ ọnọde nditọ ufọkn̄wed item etịn̄ eti n̄kpọ emi ọfọnde inen̄ede ikere iban̄a. Enye ọdọhọ ete: “Mfre nnyịn etie nte drọwa emi ẹtịmde nsio nsio n̄kpọ emi owo ekerede ndinam ẹbon ntem ke nde ke nde. Edi mfre owo emi esinamde ediwak n̄kpọ ini kiet etie nte drọwa emi ẹsuaharede mme n̄kpọ oro ẹbono.” b

 Teresa ọdọhọ ete: “Se oyomde ndinam ama awak akaha, ndusụk akpan n̄kpọ ẹyebọhọ fi ẹbiara. Utịt utịt, utom emi afo edisịnde idemfo eyedikpon akan se ekpedide ekpedi ama anam n̄kpọ kiet osio mbemiso anamde efen. Ndien ini emi afo ekekerede nte idinyenede edieke inamde kpukpru n̄kpọ oro ini kiet, udûnyeneke aba.”

•   Kpep idemfo ndinam n̄kpọ kiet nsio mbemiso akade en̄wen. Ekpedi emehe fi ndisidi anam emi, anam oko ke ukem ini, utọ nte ndidi ke okot n̄wed, ke ọnọ owo etop, se itịn̄de emi ekeme ndisọn̄ fi. Edi Bible ọdọhọ ‘idụn̄ọde ifiọk se idide akpan n̄kpọ ikan.’ (Philippi 1:10) Ndusụk n̄kpọ ẹdi se ẹtịn̄de enyịn ẹnam ẹkan ndusụk. Ntre biere m̀mê ewe ke edibem iso anam, nyụn̄ sịn kpukpru ekikere fo ke kiet oro tutu afo anam osio.

   Maria ọdọhọ ete: “Ekikere emi edide oyo aka n̄kan̄ emi, oyo aka n̄kan̄ oko etie nte ekpri eyenọwọn̄ emi edide otụk emi ayak, otụk oko ayak. Ukem nte afo ekemede ndidọhọ eyen oro etie sụn̄ kpa ye emi enye akpamade ndinam se enye amama, ana anam ukem oro ye ekikere fo.”

•   Sio n̄kpọ ekededi emi mîyakke esịn ekikere ke se anamde unyọn̄. Ndi esidi ke okot n̄wed, ke ọdọn̄ fi ndimen fon nse m̀mê etop odụk? Nịm fon oro ke ubet en̄wen. Nịme TV, kûnyụn̄ ukere uban̄a Intanet! Se Bible etịn̄de ke Colossae 4:5 owụt ke ọfọn yak ada ini fo anam se idide akpan n̄kpọ ikan.

   Onya ọdọhọ ete: “Mmedikụt ke edieke nsede n̄kpọ kiet nnam, ke enye oro ọfọn ye ami akan. N̄kpọ enye oro ama ọwọrọ ke otu se n̄koyomde ndinam, ndien ami n̄keme nditọn̄ọ n̄kpọ efen, esịt esinen̄ede enem mi, ekikere onyụn̄ ana mi sụn̄.”

•   Kûyak n̄kpọ ndomokiet osio fi ekikere ọkpọn̄ nneme emi enemede ye owo. Edieke edide ke eneme nneme ye owo ke ese fon fo, nneme oro idinyeneke ibuot, afo edinyụn̄ ebiet owo emi mînyeneke ido. Bible ọdọhọ yak inam n̄kpọ ye mbon en̄wen nte ikpamade ẹnam ye nnyịn.​—Matthew 7:12.

   David ọdọhọ ete: “Ndusụk ini emi nsinemede nneme ye eyeneka mi an̄wan, enye ekeme ndidi ke ọbọrọ mi, ke ọnọ owo etop ke fon mîdịghe ke anam n̄kpọ en̄wen ke fon esie. N̄kpọ oro esibiak mi nte oyom ndiwowot! Edi ntịn̄ akpanikọ, ami ke idemmi mmesinam ukem oro ndusụk ini!”