Xeen tiʼ baʼax ku taasik

Xeen tu cuadroil baʼax ku taasik

Tu jáalik le tuunichaʼ tsʼíibtaʼan u kʼaabaʼ «Tattannu»

Jaaj baʼax ku yaʼalik le Bibliaoʼ

Jaaj baʼax ku yaʼalik le Bibliaoʼ

Le baʼaxoʼob tsʼoʼok u kaxtik le arqueologoʼoboʼ, ¿ku yeʼesik wa jaaj baʼax ku yaʼalik le Bibliaoʼ? Tu añoil 2014, junpʼéel revistaeʼ tu beetaj le kʼáatchiʼaʼ: «Tiʼ le bukaʼaj máakoʼob ku chʼaʼchiʼitaʼal teʼ Biblia Hebreaoʼ, ¿jaytúul tsʼoʼok u yilaʼal jach tu jaajil anchajoʼobiʼ?» (Biblical Archaeology Review). Tsʼoʼoleʼ tu núukaj: «Míin kex 50 wa maas tiʼ». Juntúul tiʼ le máaxoʼob maʼatech u chíikpajal u kʼaabaʼ ichil le 50 aʼalaʼanoʼ, Tatenai. ¿Máax le máakaʼ? Koʼox ilik tuʼux ku chʼaʼchiʼitaʼal teʼ Bibliaoʼ.

Juntéenjeakeʼ Jerusaleneʼ anchaj yáanal le Imperio persaoʼ. Le kaajaʼ tiaʼan teʼ jaats luʼum kʼaj óolaʼan tumen le persaʼob bey «Uláakʼ u tséel le ríooʼ», lelaʼ letiʼe luʼum yaan tu chikʼinil le río Éufratesoʼ. Ka tsʼoʼok u chʼaʼikoʼob u kaajil Babiloniaeʼ le persaʼoboʼ tu chaʼaj u bin le judíoʼob utiaʼal u yutskíintikoʼob u templo Jéeoba yaan Jerusalenoʼ (Esdras 1:1-4). Chéen baʼaleʼ u enemigoʼob le judíoʼoboʼ maʼ u kʼáatoʼob kaʼach ka jel líiʼsaʼak le templooʼ, le oʼolal tu yaʼaloʼob táan u líikʼil le judíoʼob tu contra Persiaoʼ (Esdras 4:4-16). Le táan u reinar Darío I (522-486 t.t.J.), juntúul gobernador ku kʼaabaʼtik Tatenaieʼ bin u yil baʼax táan u beetaʼal. Le Bibliaoʼ ku yaʼalikeʼ le máakaʼ «u méekʼtáan u luʼumil u chikʼin Éufrates» (Esdras 5:3-7).

Yaan jejeláas úuchben tsʼíiboʼob tsʼoʼok u kaxtaʼal tuʼux yaan u kʼaabaʼ Tatenai; maʼ xaaneʼ tiaʼan kaʼach ichil le baʼaxoʼob u líiʼsmaj junpʼéel familiaoʼ. Le tsʼíibaʼ junpʼéel pagaré beetaʼan tumen juntúul u láakʼtsiloʼob yéetel tsʼíibtaʼan teʼ año 20 tiʼ u reinado Darío I (502 t.t.J.). Teʼeloʼ ku yaʼalikeʼ juntúul tiʼ le máaxoʼob il u firmartaʼal le pagareoʼ juntúul tiʼ u j-meyajoʼob «Tattannu, u gobernadoril Uláakʼ juntséel le ríooʼ»; lelaʼ láayliʼ letiʼe Tatenai ku chíikpajal tu libroil Esdrasoʼ.

¿Baʼax meyajil ku beetik kaʼachi? Tu añoil 535 táanil tiʼ u taal Jesuseʼ, Ciro el Grandeeʼ tu kaʼa jatsláantaj le kaajoʼob u chʼaʼamoʼ, yéetel junjaatseʼ tu kʼaabaʼtaj «Babilonia yéetel uláakʼ juntséel le ríooʼ». Ka máan kʼiineʼ jóoʼsaʼab kaʼa jaats xan tiʼ, ka tsʼoʼokeʼ junpʼéeleʼ chéen tu kʼaabaʼtaj «Uláakʼ juntséel le ríooʼ». Ichileʼ táakaʼan Celesiria, Fenicia, Samaria yéetel Judá; maʼ xaaneʼ u noj kaajileʼ Damasco. Tatenaieʼ tu gobernartaj le jaats kaajoʼob desde 520 tak 502 táanil tiʼ u taal Jesús.

Tatenaieʼ bin tak Jerusalén utiaʼal u yojéeltik wa tu jaajil táan u líikʼil le judíoʼob tu contra le gobiernooʼ. Tsʼoʼoleʼ tu tsʼáaj u yojéelt Daríoeʼ, Ciro aʼal tiʼ le judíoʼob ka u jel beetoʼob u templo Jéeobaoʼ. Bey ilaʼabik xan le ka xakʼaltaʼab le juʼunoʼob líiʼsaʼan tu palacio le reyoʼ (Esdras 5:6, 7, 11-13; 6:1-3). Ka túun aʼalaʼab tiʼ Tatenai maʼ u beetik mix baʼal tiʼ le judíoʼoboʼ, letiʼ xaneʼ tu yuʼubaj tʼaan (Esdras 6:6, 7, 13).

Tatenai, «u gobernadoril uláakʼ juntséel le Ríooʼ», maʼatech u jach chʼaʼchiʼitaʼal teʼ Bibliaoʼ. Chéen baʼaleʼ ken u yaʼal u kʼaabaʼeʼ ku yaʼalik xan jach baʼax meyajil tu beetaj. Jeʼex k-ilkoʼ, le baʼax ku kaxtaʼal tumen le arqueologoʼoboʼ ku yeʼesik jach jaaj baʼax ku yaʼalik le Bibliaoʼ.