Eaha to roto?

Tapura tumu parau

E nehenehe anei e ora maoro atu â?

E nehenehe anei e ora maoro atu â?

I 2006, e 175 matahiti to Harriet i te poheraa. E honu no Galapagos teie no te aua animara i Auteralia. Ia faaauhia e te taata, ua ora maoro aˈe Harriet. E ere râ i te mea maere, a hiˈo na i to muri nei mau hiˈoraa:

  • Ua parau te mau aivanaa i Filelane, e nehenehe te uu no te mau pape maaro e ora e 200 matahiti.

  • E ora te tahi huru ahi e 100 matahiti e te vai ra tei pohe i muri aˈe e 400 matahiti tiahapa.

  • E rave rau tumu raau te tupu e tau tausani matahiti, mai te paina Bristlecone e vetahi mau aito parauhia cyprès, séquoia e épicéa.

No te taata râ, te poieteraa faahiahia aˈe i te fenua nei, e ora ïa e 80 aore ra 90 matahiti. Tera iho â te tupu noa ˈtu ta tatou mau tutavaraa e ora maoro atu â!

Eaha to oe manaˈo, e ora noa anei tatou e 80 matahiti e hau atu aore ra e nehenehe e ora maoro atu â? E rave rahi taata te manaˈo ra tei te mau aivanaa e taote te ravea.

Tei te mau aivanaa anei te ravea?

Ma te tauturu a te mau aivanaa i maitai mai ai te mau ravea rapaauraa e ea o te taata. Te na ô ra te tahi vea (Scientific American): “Ua iti mai tei pohe [i Marite] i te mau maˈi pee e i te taime fanauraa. Mai 1960 mai, ua topa te numera o te pohe o te mau tamarii i te 75 i nia i te hanere.” Aita râ te mau aivanaa i nehenehe e tauturu i te taata ia ora maoro atu â. No taua noâ tumu parau, te na ô faahou ra te vea i faahitihia ˈtu na: “I muri aˈe tau ahuru matahiti maimiraa, e ohipa maere noâ te ruhiruhiaraa.” Teie râ, “ua itehia e e ruau [te taata] ia faaea te faanahoraa e faatere ra i te mau taoˈa tahi ora i te haa. Mai te peu tera iho â, e nehenehe e taui i te reira.”

“I muri aˈe tau ahuru matahiti maimiraa, e ohipa maere noâ te ruhiruhiaraa”

I roto i ta ratou mau maimiraa no te ite i te mau tumu o te ruhiruhiaraa oia atoa te mau maˈi i taaihia i te reira, ua tamata vetahi aivanaa i te faaohipa i te mau ravea apî no te hiˈopoa i te mau tapao tupuna parauhia épigénétique. Eaha te reira?

I roto i te mau taoˈa tahi ora e vai ai te mau haamaramaramaraa tapao tupuna no te hamani i te mea apî. Tei roto te rahiraa o taua mau haamaramaramaraa ra i tei parauhia génome, te mau tapao tupuna atoa ïa i roto i te ADN. Aita râ i maoro aˈenei, ua hiˈopoa ˈtu â te mau aivanaa i te tahi atu faanahoraa o te taoˈa tahi ora, te épigénome. Ua ravehia ïa te maimiraa no te ite i te tereraa e haaraa o tera faanahoraa faahiahia.

Mea taa ê roa te mau huˈa taoˈa o te épigénome e to te ADN. E au te ADN i te hoê eˈa tavirivirihia. Area te épigénome, te hoê ïa faanahoraa taaihia i te ADN. Eaha ta te épigénome ohipa? Mai te hoê taata aratai pǔpǔ faataˈiraa upaupa, e faaite te épigénome i te ADN e nafea ia faaohipa i te mau haamaramaramaraa tapao tupuna ta ˈna e faatae atu. E nehenehe ïa te mau tapao tupuna e haa aore ra eita ia au i te mau hinaaro o te taoˈa tahi ora oia atoa mai te peu e te poia ra, hepohepo ra te taata aore ra e hinaaro ra te tino i te parururaa. Ua taui roa tei itehia mai i te mau hiˈopoaraa o te épigénome i te manaˈo o te mau aivanaa ihiora no nia i te maˈi e ruhiruhiaraa.

Te na ô ra te taata hiˈopoa épigénome, Nessa Carey: “[Ia fifi te tereraa o te épigénome,] e tupu te mau maˈi mai te schizophrénie, rumati o te uaua iˈo, mariri ai taata e tae atu i te mau maˈi tupu tamau oia atoa i te ruhiruhiaraa.” Ma tera mau maimiraa, e itehia paha te mau ravea no te haamaitai atu â i te ea e no te rapaau i te maˈi, mai te mariri ai taata, a ora maoro atu â ai te taata. I teie râ mahana, aitâ te tahi ravea faahiahia i itehia ˈtura. Te na ô ra Carey: “[Ia itoito noa te tino] a amu i te maa hotu e a faaetaeta i te tino.”

No te aha râ e mea fifi roa ˈi no te taata ia ora maoro atu â? No te aha tatou e hinaaro ai e ora maoro? Ua na ô te tahi vea (The Times): “No te aha te taata e ore ai e hinaaro e pohe ma te [tiaturi] i te pohe-ore-raa, tia-faahou-raa aore ra fa-faahou-raa ei taata ê aore ra ei animara?” E hiˈo mai tatou i te pahonoraa. E taahia ïa te tumu mau o te ruhiruhiaraa.

No te aha tatou e hinaaro ai e ora maoro atu â?

A tau tausani matahiti i teie nei, te imi noa ra te taata i te pahonoraa o tera uiraa. Te vai ra anei te tahi faataaraa tano e ohie no te ite no te aha te tino e nehenehe ai e ora maoro? No te aha atoa hoi tatou e hinaaro ai e ora maoro atu â? E pahono iho â te rahiraa ma te uiraa, no te aha? E mirioni tei mauruuru i te pahonoraa a te Bibilia.

Ua faaite noa iho â te Bibilia e mea taa ê te taata. Ia au i te Genese 1:27, ua poiete te Atua i te taata ma to ˈna iho huru. Eaha te auraa? E nehenehe ïa tatou e faaite i te here, te parau-tia e te paari. Ei Atua mure ore, ua tuu oia i roto ia tatou te hinaaro e ora e a muri noa ˈtu. Te na ô ra te Koheleta 3:11: “Ua faanehenehe oia i te mau mea atoa i te tau mau ra, e ua tuu oia i te manaˈo i to teie nei ao [“o te tau otia ore,” Traduction du monde nouveau] i roto i to ratou aau.”

O te roro te tahi haapapuraa e e nehenehe iho â te taata e ora maoro atu â. E tia hoi ta te reira e haapii e e haapue e rave rahi haamaramaramaraa. No te roro o te taata, ua na ô te tahi buka e aita e “otia” to te reira. (The Encyclopedia of the Brain and Brain Disorders) No te aha râ eita ˈi te taata e nehenehe e faaohipa hope roa i te reira? No te faaite i te opuaraa a te Atua no te huitaata. No te aha ïa tatou e ruau, e mauiui e e pohe ai?

No te aha tatou e ruau e e pohe ai?

E tino tia roa to te tane e vahine matamua. Ua horoa-atoa-hia ˈtu te tiamâraa e maiti. Ma te peapea, aita raua i faaohipa maitai i te reira e ua patoi i to raua Atua Poiete. a (Genese 2:16, 17; 3:6-11) No tera faaroo ore aore ra hara i faahapa e haama roa ˈi raua. E faahopearaa ino tei tupu i nia i to raua tino i te mea e ua paruparu te reira a pohe roa ˈtu ai. Te na ô ra te Korinetia 1, 15:56: “To te pohe nei tara, o te hara ïa.”

Ua naea te huaai a Adamu e Eva i te huru tia ore e te hara aore ra, te raveraa i te mea ino. Te na ô ra te Roma 5:12: “E teie nei, no te taata hoê ra i ô mai ai te ino i te ao nei, e no te ino hoi te pohe; e ua taea-atoa-hia te taata atoa e te pohe i te mea ua hara paatoa.”

Eaha te auraa? E ere ïa maoti te mau aivanaa e ora ˈi tatou e a muri noa ˈtu. O te Atua anaˈe te nehenehe e faaore i te ino faatupuhia e te hara. E na reira anei râ O ˈna? Te pahono ra te Bibilia, e!

“E na ˈna e haamou roa i te pohe e a muri noa ˈtu”

Ua rave ê na te Atua i te tahi mea faufaa roa no te faaore i te hara e te pohe. Ua tono mai ia Iesu Mesia no te horoa i to ˈna ora no tatou. E nafea tatou e faufaahia ˈi i to ˈna pohe? A fanauhia ˈi, mea tia roa Iesu e aita atoa i rave i te hara. (Petero 1, 2:22) Ei taata, ua fanaˈo ïa i te ora mure ore e te huru tia roa. Ua aha râ oia? No te aufau i ta tatou mau hara, ua farii i te horoa i to ˈna ora “ei hoo no te taata e rave rahi.” (Mataio 20:28) Fatata roa tera hoo e faaohipa-hope-roa-hia ˈi no to tatou maitai. Eaha ïa te auraa no oe? A hiˈo na i teie mau irava Bibilia.

  • “I aroha mai te Atua i to te ao, e ua tae roa i te horoa mai i ta ˈna Tamaiti fanau tahi, ia ore ia pohe te faaroo ia ˈna ra, ia roaate ora mure ore.”Ioane 3:16.

  • “E na ˈna e haamou roa i te pohe e a muri noa ˈtu; e na te Fatu ra, na Iehova, e horoi i te roimata i te mau mata atoa.”—Isaia 25:8.

  • “E taua enemi hopea ra o te pohe, e haamouhia ïa.”Korinetia 1, 15:26.

  • “Tei ǒ te taata ra te sekene o te Atua . . . E na te Atua e horoi i to ratou roimata atoa; e e ore roa te pohe.”Apokalupo 21:3, 4.

E ora ïa oe ehia maororaa? Te pahono ra te Bibilia ma te papu: E ora te taata e a muri noa ˈtu. E tupu ïa te reira a faaore ai te Atua i te mea ino atoa i te fenua nei. (Salamo 37:28, 29) Ua manaˈo iho â Iesu i tera tiaturiraa a parau ai i te taata rave ino: “Ei paradaiso ïa oe e o vau atoa.”—Luk3:43.

E hinaaro iho â te taata e ora e a muri noa ˈtu e e tupu mau te reira. Na te Atua e faatupu e e haamâha i tera hinaaro! (Salamo 145:16) E mea tia râ ia rave i ta tatou tuhaa ma te faatupu i te faaroo i te Atua. Te na ô ra te Hebera 11:6: “Aore e faaroo ra e ore roa [te Atua] e mauruuru: o te haamori i te Atua ra, e faaroo oia e, e Atua, e tia ˈi, e o oia te faautua i te feia i imi papu ia ˈna.” Eita tera faaroo e tupu taue noa mai. E mea tia ia noaa te ite papu no nia i te Bibilia. (Hebera 11:1) Ia hinaaro oe, a tauaparau e te mau Ite no Iehova i to oe vahi aore ra a haere i nia i ta matou reni www.pr418.com/ty.

a Ua faainohia te Atua a patoi atu ai Adamu raua Eva. E nehenehe e tauaparau no nia i te reira ma te haapii i te buka Eaha ta te Bibilia e haapii mau ra?, e taahia ïa te tumu i vaiiho ai te Atua i te ino. A taio te reira i nia www.pr418.com/ty.