A B D E F G H I J K L M N O P R S T U V W X Y Z

A

• Abi.

  Leli i vito la wheti ya wu 5 ka kalendariyu la wukhongeli la Xiyuda loko Vayuda se va vuyile hi le wukaraweni aBabilona naswona i wheti ya wu 11 ka makalendariyu man’wani. Wheti leyi a yi sungula xikarhi ka Julho anze xikarhi ka Agosto. Vito la yona a li tsaliwanga ka Bibele; ko hlayiwa ntsena swaku i “wheti ya wu 5.” (Tin 33:38; Ezr 7:9) — Vona Xiyengetelo B15.

• Abibi.

  Leli i vito la ku sungula la wheti ya ku sungula ka kalendariyu la wukhongeli la Xiyuda naswona i wheti ya wu 7 ka makalendariyu man’wani. Li vula swaku “Swichocho Swa Vherdi (swa Trigu)” naswona wheti leyi a yi sungula xikarhi ka Março anze xikarhi ka Abril. Loko se Vayuda va vuyile hi wukaraweni aBabilona, a yi vitaniwa Nisani. (Det 16:1) — Vona Xiyengetelo B15.

• Adara.

  Leli i vito la wheti ya wu 12 ka kalendariyu la wukhongeli la Xiyuda loko Vayisrayele se va vuyile hi wukaraweni aBabilona naswona i wheti ya wu 6 ka makalendariyu man’wani. A yi sungula xikarhi ka Fevereiro anze xikarhi ka Março. (Est 3:7) — Vona Xiyengetelo B15.

• Akaya.

  Ka Matsalwa ya Wukreste ya Xigriki, Akaya a ku li provhinsiya la Roma leli a li kumeka asul ka tiko la Gresiya naswona doropankulu la lona i Korinto. Provhinsiya leli a li li ka ndhawu leyi vitaniwaka hi vito leli nge Peloponeso naswona a li kumeka xikarhi ka tiko la Gresiya. (Min 18:12) — Vona Xiyengetelo B13.

• Alabaxtru.

  I vito la xibolhelani xa ku chela mafurha ya ku nun’hwela naswona a xi hambiwe hi ribye leli a li kumeka kusuhi ni Alabastron, aGibita. Swibolhelani leswi a swi hambiwe swi lala lani munhu a khomaka hi kona leswaku swi kota ku pfaliwa naswona mafurha ya ku nun’hwela lawa a ma li ya lisima ma nga halaki. Ribye leli li game li vitaniwa swaku i alabaxtru. — Mar 14:3.

• Alamoti.

  I rito leli tirhisiwaka ka ku yimbelela leli vulaka swaku “Tintombhi kumbe Tintombhi leti kalaka ti nga se tshama ti famba masangu,” swi nga yendleka li vula marito ya ku lala ya tintombhi loko ti yimbelela. Swi nga yendleka rito leli a li tirhisiwa ku kombisa leswaku xiyenge xin’wani xa lisimu xi ta yimbeleliwa hi marito ya le henhla. — 1Tik 15:20; Ps 46:Xingheniso.

• Alfa na Omega.

  I mavito ya letra la ku sungula ni letra la wugamu ka maletra ya Xigriki; ma tirhisiwe kanharhu ka buku ya Nhlawutelo na ku hlayiwa Xikwembu. Lani marito lawa ma humelelaka kona ma vula “wa ku sungula ni wa wugamu” ni “masungulo ni magamu.” — Nhl 1:8; 21:6; 22:13.

• Altari.

  I nchumu lexi a ku yendleliwa ka xona magandzelo kumbe ku hisiwa swinun’hwelisu ka xona loko ku gandzeliwa. A altari a li hambiwa hi misava, maribye, switini kumbe mapulangu lawa a ma namarhetiwe woru kumbe kobre. Ka sala la ku sungula la tabernakela ni la tempele, a ku ni “altari ya woru” yayitsongo leyi a ku hiseliwa ka yona swinun’hwelisu. A yi hambiwe hi mapulangu lawa a ma namarhetiwe woru. “Altari ya kobre” yayikulu leyi a ku hiseliwa ka yona magandzelo a yi vekiwe handle ka kintari. (Eks 27:1; 39:38, 39; Gen 8:20; 1Tih 6:20; 2Tik 4:1; Luk 1:11) — Vona Xiyengetelo B5 ni B8.

• Amen.

  Swi vula swaku “a swi yendleke” kumbe “hikakunene.” Rito leli li sukela ka rito la Xiheberu leli nge ʼamán, leli vulaka swaku “ku tshembeka.” Rito leli  nge “amen” a li vuliwa loko vanhu va pfumelelana ni leswi swi nga fungiwa, xikhongelo kumbe marito lawa ma nga vuliwa. Ka Nhlawutelo, li tirhisiwe swaku ku vuliwa Yesu. — Det 27:26; 1Tik 16:36; Nhl 3:14.

• Aneli la ku karimbara hi lona.

  I muxaka wa karimbu leli a li vekiwa ka litiho kumbe a li bohiwa ka ngoti naswona swi nga yendleka ngoti leyi a yi vekiwa ka nhamu. A li li xikombiso xa leswaku munhu a nyikiwe matimba hi hosi kumbe murhangeli. (Gen 41:42) — Vona KARIMBU.

• Aramu; Vaaramu.

  I vatukulu va Aramu n’wana wa Xemi lava a va tshama ka tindhawu leti sukelaka ka Tintshava ta Lebanoni anze Mezopotamiya ni ku sukela ka Tintshava ta Taurus anorte anze aDamaxka ni ku ya fika asul. Ndhawu leyi, leyi a yi vitaniwa Aramu hi Xiheberu, hi ku famba ka nkama yi game yi vitaniwa Siriya naswona lava a va tshama kona a va vitaniwa Vasiriya. — Gen 25:20; Det 26:5; Hos 12:12.

• Areka ya ntwananu.

  I kaxa leli a li hambiwe hi mapulangu ya nsinya wa akasiya leli a li namarhetiwe hi woru naswona a li tshama ka Ndhawu ya Ku Kwetsima Hintamu ka tabernakela; hi ku famba ka nkama li game li vekiwa ka Ndhawu ya Ku Kwetsima Hintamu ka tempele leyi nga yakiwa hi Solomoni. Areka leyi a yi ni tampa ya woru leyi a yi ni makerubu mambirhi lawa a ma txuvukanile. Swilo swa lisima leswi a swi li ndzeni ka yona a ku li maribye mambirhi lawa a ma tsaliwe 10 wa Minawu. (Det 31:26; 1Tih 6:19; Heb 9:4) — Vona Xiyengetelo B5 ni B8.

• Areyopago.

  I ganga la ku leha la Atena leli li nga ka tlhelo la norte la ndhawu leyi vitaniwaka Akropolisi. Naswona a ku li vito la tribunali leli a li hamba mintlhanganu kolanu. Pawulo a yisiwe aAreyopago hi vativi va filozofiya lava vitaniwaka Vayepikuru ni Switoyika leswaku a ya tlhamusela leswi a a pfumela ka swona. — Min 17:19.

• Armajedoni.

  Rito leli li sukela ka rito la Xiheberu leli nge Har Meghiddóhn, leli vulaka swaku “Ntshava ya Mejido.” Rito leli li fambisana ni “nyimpi ya siku lalikulu la Xikwembu xa Matimba Hinkwawu” lani “tihosi ta misava hinkwayu” ti nga ta tlhangana swaku ti ta lwa na Yehovha. (Nhl 16:14, 16; 19:11-21) — Vona NHLOMULU WAWUKULU.

• Aselgeia.

  — Vona MAHANYELO YA TINGANA.

• Asembleya.

  I ntlawa wa vanhu lava nga tlhangana hi xikongomelo xa ku yendla nchumu. Ka Matsalwa ya Xiheberu, minkama ya yinyingi rito leli li tirhisiwa ku tlhamusela mintlhanganu leyi Vayisrayele a va va na yona swaku va hamba mafexta lawa ma fambisanaka ni wugandzeli kumbe loko ku ni mafexta man’wani ya lisima ya tiko. — Det 16:8; 1Tih 8:5.

• Axitoreti.

  I xikwembu xa xisati xa Vakanana xa nyimpi ni lexi a ku pimisiwa swaku xi yendla vanhu va psala funtshi i nsati wa Bali. — 1Sa 7:3.

• Azazele.

  I vito la Xiheberu leli swi nga yendleka li vula swaku “Mbuti Leyi Nyamalalaka.” Mbuti leyi a yi langiwa swaku yi va ya Azazele a yi yisiwa mananga hi Siku la Ku Kombela Ku Rivaleliwa, leswi a swi fanekisela ku txukumeta swidjoho swa Vayisrayele swa lembe leli li nga ndlhula. — Lev 16:8, 10.

• Aziya.

  Ka Matsalwa ya Wukreste ya Xigriki, i vito la provhinsiya la Roma leli a li patsa ndhawu leyi namuntlha yi nga awupeladlambu la tiko la Turkiya ni swihlala swin’wani swa ku fana ni Samosi na Patmosi. Doropankulu la Aziya a ku li Efeza. (Min 20:16; Nhl 1:4) — Vona Xiyengetelo B13.

B

• Bandla.

  I vanhu lava va nga tlhangana hi xikongomelo xa ku karhi kumbe swaku va yendla ntirho wa ku karhi. Ka Matsalwa ya Xiheberu rito leli li vula tiko la Israyele, ka matsalwa ya Wukreste ya Xigriki rito leli li vula bandla lin’wani ni lin’wani la Vakreste. Kambe minkama  ya yinyingi li vula mabandla hinkwawu ya Vakreste. — 1Tih 8:22; Min 9:31; Rom 16:5.

• Bali.

  I xikwembu xa Vakanana lexi a va kholwa swaku i n’winyi wa tilo, hi xona xi nisaka mpfula funtshi xi yendla swaku vanhu va psala. Swikwembu swin’wani swa Vakanana leswi a swi li swa xiyimu xa le hansi na swona a swi chuliwa vito leli nge “Bali.” Vito leli la Xiheberu li vula swaku “N’winyi.” — 1Tih 18:21; Rom 11:4.

• Bati.

  Ku pimisiwa leswaku bati lin’we a li yenela kolomuyani ka 22 wa malitru, hi ku ya hi wumboni leli nga kumiwa hi lava txelaka swilo swa khale lava va nga kuma swikhemu swa khuwani na swi tsaliwe vito leli. Ka Bibele mimpimu ya yinyingi ya minchumu leyi dibekaka ku fana ni mati ni minchumu ya ku woma ya ku fana ni mapa a yi peziwa hi ku ya hi mpimu lowu a ku pimisiwa swaku wu ringana ni mpimu wa bati. (1Tih 7:38; Eze 45:14) — Vona Xiyengetelo B14.

• Belzebule.

  I vito leli nga nyikiwa Sathana, murhangeli kumbe hosi ya madimoni. Swi nga yendleka vito leli li sukela ka vito la Bali-Zebule, ku nga xikwembu lexi a xi gandzeliwa hi Vafilista aEkroni. — 2Tih 1:3; Mat 12:24.

• Bolhela la vhinyu.

  I bolhela leli a li hambiwa hi xikhumba xa xifuyu xa ku fana ni mbuti kumbe nyempfu, naswona a li tirhisiwa swaku ku cheliwa vhinyu. A vhinyu a li cheliwa ka mabolhela ya nyuwani ya vhinyu hikusa loko li vila a li yendla leswaku ku va ni dióxido de carbono leli a li yendla leswaku mabolhela lawa ya xikhumba ma tala hi moya. Mabolhela ya nyuwani ma gwimbeka kambe mabolhela ya khale lawa ma kalaka ma nga ha gwimbeki ma buvuka loko ma tala hi moya. — Yox 9:4; Mat 9:17.

• Buku leyi songiwaka.

  I buku ya ku leha leyi a yi hambiwa hi xikhumba xa swiharhi kumbe hi xinsinyani xa papiru, leyi a yi tsaliwa ka tlhelo lin’we, naswona minkama ya yinyingi a yi tsondzeheliwa ka nhonga. Matsalwa a ma tsaliwa ma tlhela ma kopiyariwa ka yona, naswona a yi tirhisiwa hintamu ka nkama wa ku tsaliwa ka Bibele. — Yer 36:4, 18, 23; Luk 4:17-20; 2Tm 4:13.

• Bulu.

  I vito la wheti ya wu 8 ka kalendariyu la wukhongeli la Xiyuda naswona i wheti ya wumbirhi ka makalendariyu man’wani. Vito leli li sukela ka rito leli vulaka swaku “ku humesa; ku humesa swakudla” naswona a yi sungula xikarhi ka Outubro anze xikarhi ka Novembro. (1Tih 6:38) — Vona Xiyengetelo B15.

D

• Dagoni.

  I xikwembu xa Vafilista. A swi tiviwi leswaku vito leli li sukela kwini, kambe tintivi tin’wani ti pimisa leswaku li fambisana ni rito la Xiheberu leli nge dagh (nhlampfi). — Vay 16:23; 1Sa 5:4.

• Darika.

  I male ya woru ya Persiya leyi a yi peza 8,4 wa magrama. (1Tik 29:7) — Vona Xiyengetelo B14.

• Davulosi.

  Ka Matsalwa ya Wukreste ya Xigriki i vito la Sathana leli vulaka swaku “Mulumbeti.” Sathana a nyikiwe vito la Davulosi hikusa hi yena mulumbeti wamukulu wa Yehovha, lweyi a vulavulaka ku biha hi rito la Yena lalinene ni vito la Yena la ku kwetsima. — Mat 4:1; Yoh 8:44; Nhl 12:9.

• Dekapolisi.

  I ntlawa wa madoropa ya Gresiya, lowu a wu ni 10 wa madoropa (rito leli li sukela ka rito la Xigriki leli nge déka, leli vulaka swaku “10,” kasi pólis, li vula swaku “doropa”). Naswona dekapolisi a ku li vito la ndhawu leyi nga wuxeni la Lwandle la Galileya ni Nambu wa Yordani, lani ku tala ka madoropa lawa a ma li kona. Mahanyelo ya vanhu va khale va Gresiya ni leswi a va ma yendlisa xiswona a manegosiyu a swi sukela ka madoropa lawa. Yesu a hundze hi ka ndhawu leyi, kambe a ku na wumboni leli kombisaka leswaku a yile ka madoropa wolawo. (Mat 4:25; Mar 5:20) — Vona Xiyengetelo A7 ni B10.

•  Denari.

  I male ya prata ya Roma leyi a yi peza 3,85 wa magrama naswona ka tlhelo lin’we a ku ni xifaniso xa Khezari. A ku li muholo wa siku lin’we naswona a ku li male ya “rhesa” leyi Varoma a va lava yi hakeliwa hi Vayuda. (Mat 22:17; Luk 20:24) — Vona Xiyengetelo B14.

• Doda.

  I wanuna lweyi a nga kula, kambe ka matsalwa i wanuna lweyi a nga ni xitshamu xa le henhla a tlhela a va ni ntirho wa ku hlawuleka ka muganga wa yena kumbe atikweni. Ka buku la Nhlawutelo rito leli li tlhela li tirhisiwa ka van’wani lava tshamaka atilweni. Rito la Xigriki leli nge presbýtero li hundzuluxeliwe li va “doda” na ku vuliwa lava nga ni ntirho wa ku rhangela abandleni. — Eks 4:29; Swiv 31:23; 1Tm 5:17; Nhl 4:4.

• Doropa la Davhida.

  I vito leli ku nga chuliwa doropa la Yebusi loko se Davhida a li hlulile a tlhela a yaka yindlo ya yena ya wuhosi ka lona. Vito lin’wani la doropa leli i Siyoni. Doropa leli a li kumeka axikarhi ka sul ni wuxeni ka Yerusalema naswona i la khale swinene aYerusalema. — 2Sa 5:7; 1Tik 11:4, 5.

• Drakma.

  Ka Matsalwa ya Wukreste ya Xigriki rito leli li vula male ya prata ya Gresiya leyi hi nkama wolowo a yi peza 3,4 wa magrama. Ka Matsalwa ya Xiheberu ku vulavuliwa hi drakma ya woru ya Persiya leyi a yi ringana ni darika. (Neh 7:70; Mat 17:24) — Vona Xiyengetelo B14.

E

• Edomu.

  I vito lin’wani la Esawu, n’wana wa Izaki. Vatukulu va Esawu (Edomu) a va tshama aSeyiri, ku nga ndhawu ya tintshava leyi nga xikarhi ka Lwandle la Ku Fa ni la Aqaba. Ndhawu leyi yi chuliwe swaku i Edomu. (Gen 25:30; 36:8) — Vona Xiyengetelo B3 na B4.

• Efa.

  A ku li mpimu lowu a wu tirhiseliwa ku pima tindzoho kumbe mapa naswona a ku li vito la xibya lexi a xi tirhisiwa swaku va pima hi xona. A yi ringana ni bati leli a li ni 22 wa malitru. (Eks 16:36; Eze 45:10) — Vona Xiyengetelo B14.

• Efodi.

  I mpahla ya ku fana ni vhintali leyi a yi yambaliwa hi vaprista. Muprista wamukulu a a yambala efodi ya ku hlawuleka leyi phambheni ka yona a ku ni xipaxtani xa xifuva lexi a xi ni 12 wa maribye ya lisima. (Eks 28:4, 6) — Vona Xiyengetelo B5.

• Efrayimi.

  I vito la n’wana wa djaha wa wumbirhi wa Yosefa; Vito leli li tlhele li chuliwa lin’wani la tinxaka ta vana va Israyele. Leswi lixaka la Efrayimi a li ni matimba swinene hi lona leli a li nyimela mfumu wa 10 wa tinxaka ta Israyele, nkama Vayisrayele va nga yaviwa hi xikarhi. — Gen 41:52; Yer 7:15.

• Elulu.

  Leli i vito la wheti ya wu 6 ka kalendariyu la wukhongeli la Xiyuda loko Vayisrayele se va vuyile hi wukaraweni aBabilona naswona i wheti ya wu 12 ka makalendariyu man’wani. A yi sukela xikarhi ka Agosto anze xikarhi ka Setembro. (Neh 6:15) — Vona Xiyengetelo B15.

• Etanimi.

  Leli i vito la wheti ya wu 7 ka kalendariyu la wukhongeli la Xiyuda naswona i wheti ya ku sungula ka makalendariyu man’wani. A yi sungula xikarhi ka Setembro anze xikarhi ka Outubro. Loko Vayuda se va vuyile hi Babilona, wheti leyi a yi vitaniwa swaku i Tixiri. (1Tih 8:2) — Vona Xiyengetelo B15.

• Etiyopiya.

  I tiko la khale leli kumekaka asul ka Gibita. A li patsa ndhawu ya yikulu ya sul ka tiko la Gibita la swoswi ni hafu ya norte la tiko la Sudão la swoswi. Rito leli minkama yin’wani li tirhisiwa lani ku nga ni rito la Xiheberu leli nge “Kuxi.” — Est 1:1.

• Ewufrata.

  I nambu wa ku leha ni wa lisima swinene lowu kumekaka xikarhi ka sul ni wupeladlambu la Aziya. Naswona i wun’wani wa minambu yayikulu ka minambu yimbirhi ya Mezopotamiya. Ku vulavuliwa hi wona hi khambi la ku sungula ka Genesa 2:14 naswona ku vuliwa swaku i wun’we ka 4 wa minambu ya Edeni. Minkama ya yinyingi wu vitaniwa swaku i “Nambu”. (Gen 31:21)  Tiko leli Vayisrayele va nga nyikiwa lona a li gamela ka wona hi tlhelo la norte. (Gen 15:18; Nhl 16:12) — Vona Xiyengetelo B2.

F

• Faru.

  I vito leli a li nyikiwa tihosi ta Gibita. Ka Bibele ku vulavuliwa hi 5 wa mavito ya Vafaru (Xixaki, So, Tiraka, Neko na Ofira), kambe lavan’wani ku patsa ni lava va nga hanya hi nkama wa Abrahamu, Moxe na Yosefa, mavito ya vona a ma vuliwanga. — Eks 15:4; Rom 9:17.

• Fatomo.

  I mpimu lowu a wu tirhisiwa ku pima ku yenta ka mati, a wu ringana kolomuyani ka 1,8 metru. (Min 27:28) — Vona Xiyengetelo B14.

• Fermentu.

  I nchumu lowu cheliwaka ka mbila swaku yi kukumuka kumbe lowu cheliwaka ka minchumu leyi dibekaka ku fana ni mati swaku yi vila. Minkama ya yinyingi a fermentu i mbila leyi nga vila leyi nga siyiwa. Naswona minkama ya yinyingi Bibele li tirhisa fermentu swaku li fanekisela xidjoho ni wukanganyisi li tlhela li tirhisiwa swaku li fanekisela nchumu lowu kulaka na swi nga voniwi. — Eks 12:20; Mat 13:33; Gal 5:9.

• Fexta la ku khangula tempele.

  I siku leli a li va kona lembe ni lembe leli a va khumbuka ku basisiwa ka tempele loko se yi chakisiwe hi Antíoco Epifânio. A fexta leli a li sungula hi diya 25 ka wheti ya Kislevhi naswona a li heta 8 wa masiku. — Yoh 10:22.

• Fexta la Ku Tshovela; Fexta la Mavhiki.

  — Vona PENTEKOXTA.

• Fexta la Mapawu ya Ku Kala Fermentu.

  I fexta la ku sungula ka mafexta manharhu yamakulu ya Vayisrayele leli a va va na lona ndzeni ka lembe. A li sungula hi 15 ka Nisani loko Paxkwa se li hundzile naswona a li teka 7 wa masiku. A va dla pawu la ku kala fermentu ntsena leswaku va khumbuka ku huma ka vona aGibita. — Eks 23:15; Mar 14:1.

• Fexta la minchacha.

  Li tlhela li vitaniwa swaku i Fexta la Matabernakela kumbe Fexta la Ku Hlengeleta. A li hambiwa hi diya 15 anze diya 21 ka wheti ya Etanimi. A li kulungeliwa hi nkama wa ku hela ka lembe la ntshovelo la Vayisrayele naswona a ku li nkama wa ku tsaka ni ku khensa leswi Yehovha a nga katekisa masimu ya vona. Hi masiku ya fexta leli vanhu a va tshama ka minchacha leswi a swi va khumbukisa hi ku huma ka vona Gibita. Fexta leli a ku li lin’wani la mafexta manharhu lawa vavanuna a va fanele va ya Yerusalema swaku va ya li tlangela. — Lev 23:34; Ezr 3:4.

• Filista; Vafilista.

  I tiko leli nga a sul ka Israyele leli nga tlhelweni ka Lwandle leli li nga gama li chuliwa swaku i Filista. Vanhu lava a va ta hi Kreta lava va nga fika va tshama kolanu a va vitaniwa swaku i Vafilista. Davhida a va hlulile kambe va tame va tifuma naswona a va tshamela ku lwa ni Vayisrayele. (Eks 13:17; 1Sa 17:4; Amo 9:7) — Vona Xiyengetelo B4.

G

• Gandzelo.

  I nyiko leyi a yi nyikeliwa ka Xikwembu swaku ku kombisiwa ku khensa, ku pfumela nandzu ni kuva munhu a tlhela a lulamisa wunghanu la yena na xona. Ku sukela ka Abele, vanhu a va nyikela magandzelo ya ku tirhandzela ya ku hambanahambana lawa a ma patsa ni swifuyu, anze ka nkama lowu ntwananu wa Nawu wa Moxe wu nga hlaya leswaku swa boha ku humesa magandzelo. Magandzelo ya swifuyu a ma nga ha laveki loko se Yesu a nyikele hi wutomi la yena swaku li va gandzelo la ku hetiseka, kambe Vakreste va tama va nyikela magandzelo ka Xikwembu hi ku xi yendlela mintirho leyi yi xi tsakisaka. — Gen 4:4; Heb 13:15, 16; 1Yo 4:10.

• Gandzelo la ku hisiwa.

  I gandzelo leli munhu a a li yendlela Xikwembu lani a ku hisiwa xifuyu ka altari; lweyi a a li humesa a a nga teki nchumu ka xifuyu xelexo (kumbe i homu ya xinuna, kumbe i nyempfu ya xinuna, xiphongo, tuva kumbe xituvani). — Eks 29:18; Lev 6:9.

• Gandzelo la ku khensa.

  I gandzelo la ku kombela ku rhula leli a li yendliwa  swaku ku dzunisiwa Xikwembu hi mhaka ya leswi xi nga va nyika swona ni lirhandzu la xona lalikulu. A ku dliwa nyama ya xifuyu lexi ku nga yendliwa gandzelo hi xona ni mapawu lawa a ma ni fermentu ni lawa a ma nga na fermentu. Nyama ya kona a yi fanele yi dliwa hi siku lolelo ntsena. — 2Tik 29:31.

• Gandzelo la ku kombela ku rhula.

  I gandzelo leli munhu a a li yendlela Yehovha swaku a kombela ku va ni ku rhula na yena. Lweyi a a li humesa ni ndjangu wa yena ni muprista lweyi a a li nyikela ni vaprista van’wani lava tirhaka ka nkama wolowo a va dla leswi nga nyikeliwa. Hi ndlela ya ku fanekisela Yehovha a a yamukela ximusi lexi tsakisaka xa mafurha lama hisiwaka. A ku tlhela ku nyikeliwa ngati leyi a yi fanekisela wutomi ka Yehovha. Leswi a swi fana ni loko vaprista ni lava a va humesa magandzelo va dla swakudla na Yehovha, leswi a swi kombisa leswaku va ni ku rhula na yena. — Lev 7:29, 32; Det 27:7.

• Gandzelo la nandzu.

  I gandzelo leli munhu a a li nyikela loko a yendle swidjoho. A li hambananyana ni magandzelo laman’wani ya xidjoho hikusa gandzelo leli a li yendla leswaku mudjohi lweyi a nga tisola a tlhela a kuma timfanelo tin’wani leti a a nga ha li na tona hi mhaka ya leswi a a djohile funtshi a a tlhela a rivaleliwa swidjoho swa yena. — Lev 7:37; 19:22; Esa 53:10.

• Gandzelo la vhinyu.

  I gandzelo la vhinyu leli a li cheliwa ka altari naswona a li nyikeliwa ni magandzelo man’wani. Pawulo a tirhise marito lawa hi ndlela ya ku fanekisela loko a vulavula hi ku tirhela Vakreste van’wani hi mbilu hinkwayu. — Tin 15:5, 7; Filp 2:17.

• Gandzelo la xidjoho.

  I gandzelo leli a li nyikeliwa hi mhaka ya xidjoho lexi xi nga yendliwa hi ku phazama lexi munhu a nga xi yendla hi mhaka ya leswi a kalaka a nga hetisekanga. A ku yendliwa magandzelo hi swiharhi swa ku hambanahambana, ku sukela ka homu ku ya ka fika ka xituvani, hi ku ya hi swiyimu swa lweyi a kombeleliwaka ku rivaleliwa xidjoho. — Lev 4:27, 29; Heb 10:8.

• Gandzelo la xitshembiso.

  I gandzelo leli munhu a a li nyikela hi ku swi rhandza leli a li fambisana ni switshembiso leswi a a swi yendla. — Lev 23:38; 1Sa 1:21.

• Gandzelo leli fambisiwaka.

  I gandzelo leli muprista a a veka mavoko ya yena hansi ka mavoko ya munhu lweyi a a khome gandzelo leli a li fanele li nyikeliwa ni ku tlhela li fambisiwa li ya hala ni hala; kumbe muprista a a li yena lweyi a a fambisa gandzelo lolelo li ya hala ni hala. Leswi a swi kombisa swaku ku nyikeliwa magandzelo ka Yehovha. — Lev 7:30.

• Ganga.

  Hi Xiheberu i “Milu” ku nga vito leli li sukelaka ka rito leli vulaka “ku tata”, a Septuaginta yi hundzuluxela rito leli yi ku i “xivhikelo”. Swi tikomba ingaku a ku li nchumu lexi a xi li ka doropa la Davhida kambe a swi tiviwi swaku a xi tshamise ku yini. — 2Sa 5:9; 1Tih 11:27.

• Gehena.

  Leli i rito la Xigriki leli vulaka Nkova wa Hinomi lowu a wu kumeka ka tlhelo la sul ni ku ya wupeladlambu ka Yerusalema wa khale. (Yer 7:31) Wuprofeta la Bibele li vule swaku i ndhawu leyi ku nga ta hangalasiwa mintsumbu. (Yer 7:32; 19:6) A ku na wumboni leli kombisaka swaku vanhu kumbe swiharhi a swi txukumetiwa Gehena leswaku swi ta hisiwa na swi hanya kumbe swi xanisiwa. Hi mhaka yoleyo ndhawu leyi a yi fanekiseli ndhawu ya ku kala yi nga voneki lani mimoya ya vanhu yi hluphiwaka kona hi ndzilu hi masiku ni masiku. Kambe Yesu ni vadjondzisiwa va yena va tirhise rito leli nge Gehena swaku li fanekisela “lifu la wumbirhi,” ku nga, ku helisiwa swa wugamu. — Nhl 20:14; Mat 5:22; 10:28.

• Gera.

  A yi ringana ni 0,57 wa magrama. Naswona a yi ringana ni ya xikele. (Lev 27:25) — Vona Xiyengetelo B14.

•  Gititi.

  I rito li tirhisiwaka ka swa ku yimbelela leli ntlhamuselo wa kona wu kalaka wu nga tiveki, kambe swi tikomba ingaku li sukela ka rito la Xiheberu leli nge gati. Van’wani va kholwa swaku i mayimbelelo lawa ma fambisanaka ni tinsimu leti a ti chayiwa loko ku yendliwa vhinyu, hi mhaka ya leswi rito leli nge gati li vulaka ndhawu ya ku kamela mawuvha. — Ps 81:Xingheniso.

• Govhernadori.

  I murhangeli wamukulu wa provhinsiya leli a li voneleliwa hi ntlawa wa ku veka minawu wa Roma, a a ni matimba ya ku yavanyisa ni ya ku manda masonchwa naswona hambileswi swiboho swa yena a swi fanele swi kambisisiwa hi ntlawa wa ku veka minawu, a a ni matimba swinene ka provhinsiya. — Min 13:7; 18:12

H

• Hagayoni.

  I rito leli fambisanaka ni swa ku yimbelela. Hi ku ya hi leswi li nga tirhisiwa xiswona ka Tipisalema 9:16, rito leli li nga ha vula ku yimbelela hi ku tinyimisela kumbe guwa la haripa loko li chayeliwa hansi, kumbe ku nyimanyana leswi nga ta pfuna munhu leswaku a yanakanyisisa.

• Hayidesi.

  I rito la Xigriki leli fanaka ni la Xiheberu leli nge “Sheol.” Li hundzuluxeliwe li va “Sirha” (na li sungule hi letra lalikulu), loko li vula ku fa. — Vona SIRHA.

• Herme.

  I xikwembu xa Vagriki lexi nga n’wana wa Zewusi. Nkama Pawulo na a li Lixtra, va mu vitane swaku i Herme, hi mhaka ya leswi xikwembu xolexo a ku hlayiwa leswaku hi xona lexi a xi vulavulela swikwembu swin’wani naswona xa swi kota ku vulavula kahle. — Min 14:12.

• Heroda.

  I vito la tihosi leti a ti langiwe hi mfumu wa Roma leswaku ti fuma Vayuda. Heroda Wamukulu a a dume hi ku pfuxeta tempele ya Yerusalema ni ku rhumisa leswaku ku dlayiwa vana hi mhaka ya leswi a a zama ku dlaya Yesu. (Mat 2:16; Luk 1:5) Vana va Heroda Wamukulu ku nga Heroda Arkelawu na Heroda Antipasi va nyikiwe xiyenge xa mfumu ka mfumu wa papayi wa vona. (Mat 2:22) Antipasi a a li govhernadori lweyi a a vitaniwa “hosi” naswona a fume hi nkama lowu Kreste a nga yendla ntirho wa yena wa ku chumayela malembe manharhu ni hafu ni hi nkama lowu ku nga yendleka leswi nga tsaliwa ka Mintirho ndzima 12. (Mar 6:14-17; Luk 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Min 4:27; 13:1) Loko leswo se swi yendlekile, Heroda Agripa Wa Ku Sungula, ntukulu wa Heroda Wamukulu, a dlayiwile hi ntsumi ya Xikwembu na a fume nkama wawutsongoo. (Min 12:1-6, 18-23) A pfaletiwe hi n’wana wa yena, ku nga Heroda Agripa Wa Wumbirhi, lweyi a nga fuma anze ku fika nkama lowu Vayuda va nga terekela mfumu wa Roma. — Min 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.

• Hini.

  A ku li xibya naswona a xi tirhiseliwa leswaku ku pimiwa minchumu leyi dibekaka ku fana ni mati. A hini a yi yenela ku chela 3,67 wa malitru. (Eks 29:40) — Vona Xiyengetelo B14.

• Hisopa.

  I xinsinyani lexi nga ni tigadja ta ku lala ni matluka ya ku lala lexi a xi tirhiseliwa ku n’wan’wasela ngati kumbe mati loko ku ni mafexta ya ku basisa. Marito ya Xigriki ni Xiheberu lama nga tirhisiwa ka Bibele ma nga ha vula mixaka ya ku hambanahambana ya swinsinyani. Hisopa leyi ku vulavuliwaka hi yona ka Yohani 19:29 swi nga yendleka a li xinsinyani lexi loko xi kula xi nga ni lihlanga la ku leha swinene lakakuva a li boheleliwe ni xiponchi lexi a xi ni vhinyu ya ku tsatsavela leyi va nga phuzisa Yesu. — Eks 12:22; Ps 51:7.

• Homere.

  A ku li mpimu lowu a wu tirhiseliwa ku pima tindzoho kumbe mapa, naswona a wu ringana ni koro. Hi ku ya hi mpimu lowu ku pimisiwaka swaku wu ringana ni mpimu wa bati, homere a yi yenela 220 wa malitru. (Lev 27:16) — Vona Xiyengetelo B14.

• Horebi; Ntshava ya Horebi.

  I ndhawu ya tintshava leyi a yi li matlhelweni  ka Ntshava ya Sinayi. I vito lin’wani la Ntshava ya Sinayi. (Eks 3:1; Det 5:2) — Vona Xiyengetelo B3.

• Hosi ya Xisati ya Tilo.

  I vito la xikwembu xa xisati lexi a xi gandzeliwa hi Vayisrayele lava nga tshika ku gandzela Yehovha ka nkama wa Yeremiya. Van’wani va vula leswaku vito leli li vula xikwembu xa xisati xa Vababilona lexi vitaniwaka swaku i Ishtar (Astarte). Vito la xikwembu xa xisati xa khale xa Sumer, ku nga Inanna, li vula “Hosi ya Xisati ya Tilo.” A a li xikwembu xa tilo, a tlhela a va xikwembu xa xisati lexi a ku pimisiwa swaku xi yendla vanhu va psala. Naswona Astarte a vitaniwa “Ntombhi ya Tilo” ka tsalwa lin’wani la Gibita. — Yer 44:19.

I

• Ilirika.

  I provhinsiya la mfumu wa Roma leli nga xikarhi ka tlhelo la norte ni wupeladlambu la Gresiya. Loko a yendla ntirho wa yena, Pawulo a fambe anze a ya fika ka provhinsiya leli, kambe a swi vuliwanga swaku a chumayelile ka lona. (Rom 15:19) — Vona Xiyengetelo B13.

• Israyele.

  I vito leli Xikwembu xi nga li chula Yakobe. Vatukulu va yena va sale va vitaniwa hi vito leli. Vatukulu va 12 wa vana va Yakobe minkama ya yinyingi a va vitaniwa vana va Israyele, yindlo ya Israyele, vanhu (vavanuna) va Israyele kumbe Vayisrayele. Naswona 10 wa tinxaka ta mfumu wa norte leti ti nga hambana ni mfumu wa sul a ti vitaniwa hi vito leli naswona hi ku famba ka nkama, Vakreste lava va nga langiwa va sungule ku vitaniwa swaku i “Israyele wa Xikwembu.” — Gal 6:16; Gen 32:28; 2Sa 7:23; Rom 9:6.

J

• Jiliyadi.

  I ndhawu ya ku nona leyi nga ka tlhelo la wuxeni ka Nambu wa Yordani leyi a yi fika norte ni sul wa Nkova wa Yaboki. Minkama yin’wani a ku vuliwa ndhawu hinkwayu ya Vayisrayele leyi nga awuxeni la Yordani, lani a ku tshama lixaka la Rubeni, la Gadi ni hafu ya lixaka la Manasi. (Tin 32:1; Yox 12:2; 2Tih 10:33) — Vona Xiyengetelo B4.

• Jubilewu.

  I lembe lin’wani ni lin’wani la wu 50 leli li nga sungula ku kontiwa hi lembe leli Vayisrayele va nga nghena hi lona ka Tiko la Xitshembiso. Hi lembe la Jubilewu a ku nga rimiwi naswona swikarawa leswi a swi li Vaheberu a swi fanele swi chunsiwa, tindhawu leti a ti li tshomba leti a ti xavisiwile a ti fanele ti tlhelisiwa ka vinyi va tona. A Jubilewu a a li fexta la lembe hinkwalu hikusa a a li lembe la chunseko leli a li yendla swaku tiko li va ni chunseko lowu Xikwembu xi nga li nyika ku sunguleni. — Lev 25:10.

K

• Kalidiya; Vakalidiya.

  A ku sunguleni marito lawa a ma vula tiko ni vanhu lava a va tshama ka ndhawu leyi nga xikarhi ka Nambu wa Tigri ni wa Ewufrata; hi ku famba ka nkama marito lawa ma tirhisiwe ku vula vanhu ni mfumu wa Babilona. Rito leli nge “Vakalidiya” li tlhela li vula ntlawa wa vanhu lava nga djondza ngopfu, lava a va djondze swa siyensiya, matimu, tirimi, ni swilo leswi nga mpfhukeni naswona a va yendla masalamusi ni ku vhumbata hi ku tirhisa tinyeleti. — Ezr 5:12; Dan 4:7; Min 7:4.

• Kanana.

  I ntukulu wa Nowa naswona i n’wana wa wu 4 wa Hamu. A 11 wa tinxaka leti nga psaliwa hi Kanana ti ye ti ya tshama ka tiko leli nga le wuxeni la Lwandle la Mediteraniyu xikarhi ka Gibita ni Siriya. Ndhawu yoleyo a yi vitaniwa swaku i “tiko la Kanana.” (Lev 18:3; Gen 9:18; Min 13:19) — Vona Xiyengetelo B4.

• Kange.

  I mhandzi leyi a yi vekiwa ka makatla ya munhu se ku hayekiwa mindzhwalu ka matlhelo ya yona hamambirhi, kumbe mhandzi leyi a yi vekiwa ka tinhamu ta swifuyu swimbirhi leswi nga patsiwa (hi ntolovelo tihomu) loko swi koka a gedjo kumbe nyolo. Leswi minkama ya yinyingi swikarawa a swi tirhisa makange swaku swi rhwala mindzhwalu ya ku tika, kange a li  tirhisiwa hi ndlela ya ku fanekisela ku vula wukarawa kumbe ku fumiwa hi munhu mun’wani, ku patsa ni ku hluphiwa ni ku xaniseka. Ku susa kumbe ku tshova kange a swi vula ku chunsiwa ka wukarawa, ka ku hluphiwa ni ku xanisiwa. — Lev 26:13; Mat 11:29, 30.

• Karimbu.

  A ku li nchumu lexi a ku markariwa hi xona (hi ntolovelo a xi gindliwa ka vumba kumbe ka mafurha lawa a ma ni kola) leswaku swi ta tiviwa leswaku lexi xi nga markariwa i xa mani, ku kombisa swaku xa tshembeka kumbe ku kombisa ku pfumelelana ka mhaka. Makarimbu ya khale a ma hambiwa hi minchumu ya ku tiya (ribye, matinyu ya ndlopfu kumbe mhandzi) a ma tsaliwe marito kumbe ku xongiseliwa hi swilo leswi a swi nyime hi nhloko. Karimbu a li tirhisiwa hi ndlela ya ku fanekisela ku kombisa leswaku nchumu wa ku karhi i wa ntiyiso kumbe ku kombisa leswaku nchumu xa kona xi lumba mani kumbe ku fanekisela nchumu lexi nga tumbetiwa kumbe lexi nga xihundla. — Eks 28:11; Neh 9:38; Nhl 5:1; 9:4.

• Kasiya.

  I makopa ya sinya wa kasiya (Cinnamomum cassia), lowu nga muxaka wun’we ni nsinya wa sinamoni. Kasiya a yi tirhisiwa swaku yi va perfumi naswona a yi patsiwa ni mafurha lawa a ma cheliwa munhu lweyi a nga langiwa. — Eks 30:24; Ps 45:8; Eze 27:19.

• Kemoxi.

  I xikwembu xaxikulu xa Vamowabu. — 1Tih 11:33.

• Khaba.

  A yi tirhiseliwa ku pima tindzoho kumbe mapa. Ku pimisiwa leswaku khaba a yi ringana 1,22 litru. (2Tih 6:25) — Vona Xiyengetelo B14.

• Khezari.

  I vito la ndjangu wa Roma leli nga gama li tirhisiwa swaku li va vito la tihosi ta Roma. Vito la Auguxtu, Tiberiyo na Klaudiyu ma kona ka Bibele, hambileswi vito la Nero li kalaka li nga tsaliwanga ka Bibele, kambe a vito leli nge Khezari la tirha ni ka yena. Vito leli nge “Khezari” li tlhela li tirhisiwa ka Matsalwa ya Wukreste ya Xigriki loko ku vulavuliwa hi mfumu wa tiko. — Mar 12:17; Min 25:12.

• Kintari.

  I ndhawu ya ku pfuleka leyi a ku vekiwa swa ku pfala amatlhelweni naswona tabernakela a yi kumeka xikarhi ka yona. Hi ku famba ka nkama a ku vulavuliwa hi kintari lowu a wu li matlhelweni ka Tempele. A altari ya ku hisa magandzelo a yi vekiwa ka kintari wa tabernakela ni ka kintari wa vaprista ka tempele. (Vona Xiyengetelo B5, B8 na B11) Bibele li tlhela li vulavula hi kintari lowu nga phambheni ka tiyindlo ni leyi nga phambheni ka tiyindlo ta wuhosi. — Eks 8:13; 27:9; 1Tih 7:12; Est 4:11; Mat 26:3.

• Kislevhi.

  I wheti ya wu 9 ka kalendariyu la wukhongeli la Xiyuda loko Vayuda se va vuyile hi wukaraweni aBabilona naswona i wheti ya wunharhu ka makalendariyu laman’wani. A yi sungula xikarhi ka Novembro anze xikarhi ka Dezembro. (Neh 1:1; Zak 7:1) — Vona Xiyengetelo B15.

• Korali.

  I nchumu xa ku tiya xa ku fana ni ribye lexi nga hambiwa hi marhambu ya swiharhi swaswitsongo swa lwandle. Korali li kumeka lwandle na li ni tikori ta ku hambanahambana ku patsa ni kori ya ku pshuka, ya ku basa ni ya ntima. Tikorali a ti li tinyingi hintamu ka Lwandle la Ku Pshuka. Ka nkama wa ku tsaliwa ka Bibele, tikorali ta ku pshuka a ti li ta lisima swinene naswona a ku hambiwa mamisanga hi tona ni swilo swin’wani swa ku xongisela hi swona. — Swiv 8:11.

• Koredori la Solomoni.

  Ka tempele ya nkama wa Yesu, a ku li koredori leli a li fuleliwile, leli a li li ka tlhelo la wuxeni la kintari wa vanhu hinkwavu, leli vanhu va vanyingi a va kholwa swaku a ku li xiyenge lexi nga sala xa tempele leyi nga yakiwa hi Solomoni. Yesu a fambe kolanu “hi wuxika”, naswona Vakreste va ku sungula a va tlhangana kolanu swaku va gandzela Xikwembu. (Yoh 10:22, 23; Min 5:12) — Vona Xiyengetelo B11.

•  Koro.

  A yi tirhisiwa swaku ku pimiwa minchumu leyi dibekaka ku fana ni mati ni swilo leswi a swi tshoveliwa amasin’wini. Hi ku ya hi mpimu wa bati ku pimisiwa leswaku koro a yi kota ku chela 220 wa malitru. (1Tih 5:11) — Vona Xiyengetelo B14.

• Kortina.

  I panu ya ku saseka leyi a yi sasekisiwile hi swifaniso swa makerubu. Kortina a li hambanisa Ndhawu ya Ku Kwetsima ni Ndhawu ya Ku Kwetsima Hintamu ka tabernakela ni ka tempele. (Eks 26:31; 2Tik 3:14; Mat 27:51; Heb 9:3) — Vona Xiyengetelo B5.

• Kreste.

  I vito la Yesu, leli sukelaka ka rito la Xigriki leli nge Khri·stos′, leli fanaka ni rito la Xiheberu leli li nga hundzuluxeliwa li va “Mesiya,” kumbe “Lweyi A Nga Langiwa.” — Mat 1:16; Yoh 1:41.

• Ku ba.

  I ndlela yin’wani ya ku khatisa munhu. Ka Matsalwa ya Wukreste ya Xigriki, swi vula ku ba munhu hi nhonga leyi a yi ni swilo swa ku tlhavana a magamu ka yona. — Mat 20:19; Yoh 19:1.

• Ku basa.

  Ka Bibele rito leli a li vuli ntsena ku va munhu a basa ka muzimbha kambe li tlhela li vula ku va munhu a tshama na a nga na xa ku soliwa hi xona, na ku nga na nchumu lexi nga mu chakisaka kumbe ku wonha mahanyelo ya yena kumbe wunghanu la yena ni Xikwembu. Ka Nawu wa Moxe, rito leli li vula ku va munhu a tibasisa hi ku ya hi nawu. — Lev 10:10; Ps 51:7; Mat 8:2; 1Ko 6:11.

• Ku chela mafurha.

  Mafurha a ma cheliwa munhu kumbe nchumu ku kombisa leswaku nchumu xolexo kumbe munhu yelweyo a tinyiketelile swaku a yendla ntirho wa ku hlawuleka. Ka Matsalwa ya Wukreste ya Xigriki, rito leli li tirhisiwile loko ku vulavuliwa hi ku chululiwa ka moya wa ku kwetsima ka lava va nga langiwa swaku va ya hanya atilweni. — Eks 28:41; 1Sa 16:13; 2Ko 1:21.

• Ku funga.

  I xitshembiso xa lisima lexi munhu a xi yendlaka ka Xikwembu leswaku a yendla ntirho, a yendla gandzelo, a xi nyika nchumu, a nghenela ntirho kumbe a nga yendli swilo leswi kalaka swi nga hoxanga hi ku ya hi nawu. Ku funga swi nga ha vula mhaka ya ku karhi, ku tiyisekisa swaku mhaka ya ku karhi i ntiyiso kumbe xitshembiso lexi munhu a xi yendlaka swaku a tiyisekisa leswaku a ta yendla nchumu wa ku karhi kumbe a nga ta wu yendla. Minkama ya yinyingi munhu a funga ka munhu lweyi a nga ka xiyimu xa le henhla ngopfungopfu ka Xikwembu. Yehovha a tiyisekise ntwananu wa yena na Abrahamu hi ku funga. — Mat 5:33; Gen 14:22; Heb 6:16, 17.

• Ku hula; Ndhawu leyi a ku phepheriwa ka yona.

  I ku susa tindzoho ka tinhlanga ni muhungu; i ndhawu leyi ntirho lowu a wu yendliwa ka yona. A ku huliwa hi voko na ku tirhisiwa nhonga, kambe loko swilo swa kona swi li swinyingi a ku tirhisiwa xileyi kumbe mapulangu ya ku hula hi wona lawa a ma kokiwa hi swifuyu. Xileyi a xi famba henhla ka tindzoho leti a ti hangalasiwe ka ndhawu leyi ku phepheriwaka ka yona, ndhawu leyi a yi pfulekile naswona a yi li ya redondu funtshi a ku tolovela ku va ndhawu ya ku tlakuka naswona a ku ba moya. — Lev 26:5; Esa 41:15; Mat 3:12.

• Ku huma ka n’weti.

  I siku la ku sungula la wheti yin’wani ni yin’wani ka kalendariyu la Xiyuda, leli a li voniwa na ku li siku la ku tlhangana xikan’we, ku dliwa ni ku nyikela magandzelo ya ku hlawuleka. Hi ku famba ka nkama, siku leli li ve siku la fexta la lisima hintamu ka tiko hinkwalu naswona vanhu a va nga tirhi. — Tin 10:10; 2Tik 8:13; Kol 2:16.

• Ku khwadja.

  I ku hlengeleta minchumu leyi lava tshovelaka va nga yi siya hi maxivomu kumbe ku nga li hi maxivomu. Nawu wa Moxe a wu byela vanhu swaku a va nga fanelanga va tshovela hinkwaswu ka magamu ya masimu ya vona naswona a va nga fanelanga va khaya mihandzu ya mawolivhera kumbe mawuvha hinkwawu. Xikwembu a xi nyike mfanelo ya ku khwadja leswi nga siyiwa  masin’wini vanhu lava nga swisiwana, vanhu lava xanisekaka, vanhu va tiko lin’wani, vana lava kalaka va nga li na vapsali ni vavasati lava nga feliwa hi vavanuna va vona. — Rut 2:7.

• Ku kwetsima.

  I wumunhu la Yehovha; kambe loko swi ta ka vanhu swi vula ku va lava nga basa ka mahanyelo. (Eks 28:36; 1Sa 2:2; Swiv 9:10; Esa 6:3) Loko ku vulavuliwa hi vanhu, (Eks 19:6; 2Tih 4:9) swifuyu, (Tin 18:17) swilo, (Eks 28:38; 30:25; Lev 27:14) tindhawu, (Eks 3:5; Esa 27:13) minkama, (Eks 16:23; Lev 25:12) ni mintirho, (Eks 36:4) rito leli la Xiheberu li tlhamusela swaku nchumu lexi ku vulavuliwaka hi xona xi hambanile ni swilo leswin’wani naswona xa kwetsima ka Xikwembu lexi kwetsimaka leswi vulaka swaku nchumu xolexo xi nyikeliwile ka ntirho wa Yehovha. Ka Matsalwa ya Wukreste ya Xigriki, rito leli nge “kwetsima” na lona li tlhamusela swaku nchumu lexi ku vulavuliwaka hi xona xi nyikeliwe ka Xikwembu. Rito leli la tirhisiwa ni ka ku basa ka mahanyelo ya munhu. — Mar 6:20; 2Ko 7:1; 1Pe 1:15, 16.

• Ku lulama.

  Ka Matsalwa, i swilo leswi nga swaswinene hi ku ya hi nawu wa Xikwembu wa swilo leswi i nga swaswinene ni swilo swa ku biha. — Gen 15:6; Det 6:25; Swiv 11:4; Sof 2:3; Mat 6:33.

• Ku mbuyeta.

  Hi loko wanuna kumbe wansati lweyi a nga chada a famba masangu ni munhu lweyi a kalaka a nga chadanga na yena. — Eks 20:14; Mat 5:27; 19:9.

• Ku pfuxiwa ka lava nga fa.

  I ku pfuka a ku feni. Rito la Xigriki leli nge·anástasis hi ku kongoma li vula “ku pfuka; ku sekeleka u nyima.” Ka Bibele ku vulavuliwa hi 9 wa vanhu lava nga pfuxiwa, ku patsa ni ku pfuxiwa ka Yesu hi Yehovha Xikwembu. Hambileswi vanhu van’wani va nga pfuxiwa hi Eliya, Elixa, Yesu, Pedru na Pawulo, a swi kanakanisi leswaku masingita lawa ma yendliwe hi matimba ya Xikwembu. Ku pfuxiwa ka vanhu “lava ku lulama ni lava kalaka va nga lulamanga” ka lani misaveni i ka lisima ka xikongomelo xa Xikwembu. (Min 24:15) Bibele li tlhela li vulavula hi ku pfuxiwa ka vafi ka le tilweni, loku vitaniwaka “ku pfuxiwa ka ku sungula” ka vafi, ku nga ku pfuxiwa ka vamakwavu va Yesu lava nga langiwa hi moya wa ku kwetsima. — Filp 3:11; Nhl 20:5, 6; Yoh 5:28, 29; 11:25.

• Ku rila.

  I ndlela ya ku kombisa ku vava loku munhu a ku twaka loko a feliwa kumbe hi mhaka ya makhombo man’wani. Ka minkama ya Bibele, a swi tolovelekile swaku vanhu va rila ku ringana nkama wa ku karhi. Lava a va feliwile a va ba nkosi, va yambala mpahla ya ku hlawuleka, va tichela nkuma ka tinhloko, va handzula mpahla ya vona ni ku tiba xifuva. Minkama yin’wani a ku vitaniwa vanhu lava ntirho wa vona a ku li ku rila lomu ku nga fiwa. — Gen 23:2; Est 4:3; Nhl 21:4.

• Ku rivaleliwa swidjoho.

   — Vona MAGANDZELO YA KU KOMBELA KU RIVALELIWA.

• Ku teka nsati wa makwenu.

  I mukhuva lowu hi ku famba ka nkama Nawu wa Moxe wu nga wu pfumelela, lani wanuna a a sala a teka nsati wa makwavu wa yena lweyi a kalaka a nga na vana loko makwavu wa yena a file; a a ta mu psalela vana swaku makwavu wa yena lweyi a nga fa a ta va ni ndjangu. — Gen 38:8; Det 25:5.

• Ku tinyiketela ka Xikwembu.

  I ku hlonipha, ku gandzela ni ku tirhela Yehovha Xikwembu ni ku tshembeka ka wuhosi la yena. — 1Tm 4:8; 2Tm 3:12.

• Ku tinyiketela, marka wa ku kwetsima.

  I xixapani xa ku phatima xa woru lexi a xi tsaliwe marito ya Xiheberu lama nge, “Yehovha wa Kwetsima.” A xi vekiwa phambheni ka xifunengeto xa nhloko ya muprista wamukulu. (Eks 39:30) — Vona Xiyengetelo B5.

• Ku tisola.

  Ka Bibele, i ku txintxa mimpimiso naswona swi fambisana ni ku  tisola na swi sukela ambilwini ka mahanyelo ya khale, mikhuva ya ku biha kumbe swilo leswi munhu a nga tsandzeka ku swi yendla. Ku tisola ka ntiyiso swi yendla leswaku munhu a txintxa mahanyelo. — Mat 3:8; Min 3:19; 2Pe 3:9.

• Ku titsona swakudla.

  I ku kala u nga dli swakudla ku ringana nkama lowu nga vekiwa. Vayisrayele a va titsona swakudla hi Siku la Ku Kombela Ku Rivaleliwa, loko va karhatekile ni loko va lava ku kongomisiwa hi Xikwembu. Vayuda a va titsona swakudla ka 4 hi lembe leswaku va khumbuka makhombo lawa va nga tshama va va na wona. A swa ha bohi leswaku Vakreste va titsona swakudla. — Ezr 8:21; Esa 58:6; Luk 18:12.

• Ku tlhateka mavoko.

  Munhu a a tlhatekiwa mavoko loko a langiwa swaku a ta yendla ntirho wa ku hlawuleka kumbe swaku a ta katekisiwa, a hanyisiwa kumbe leswaku a ta kuma a nyiko ya moya wa ku kwetsima. Minkama yin’wani swifuyu a swi tlhatekiwa mavoko na ku nga se yendliwa magandzelo hi swona. — Eks 29:15; Tin 27:18; Min 19:6; 1Tm 5:22.

• Ku tsema nsuvu.

  I ku tsema xikhumba lexi pfalaka henhla ka xirho xa wanuna. Ku tsema nsuvu a ku li nawu lowu Abrahamu ni vatukulu va yena a va fanele va wu landzela kambe a swa ha bohi leswaku Vakreste va wu landzela. Rito leli li tlhela li tirhisiwa hi ndlela ya ku fanekisela ka tindzimana ta ku hambanahambana hi ku ya hi mongo. — Gen 17:10; 1Ko 7:19; Filp 3:3.

• Ku tshika Xikwembu.

  Rito leli (apostasía) hi Xigriki li sukela ka rito leli vulaka swaku “ku nyimela kule ni.” Rito leli li ni mongo wa “ku suka; ku tshika kumbe ku djikela.” Ka Matsalwa ya Wukreste ya Xigriki marito lawa ma nge “lava nga tshika ku tirhela Xikwembu” ma tirhisiwa swinene ku vula lava nga tshika wukhongeli la ntiyiso va tlhela va li chakisa. — Swiv 11:9; Min 21:21; 2Tes 2:3.

• Ku vuya.

  Ka tindhawu tin’wani ka Matsalwa ya Wukreste ya Xigriki, rito leli li tlhamusela ku vuya ka Yesu Kreste na a li hosi ku sukela nkama lowu a nga vekiwa ka xitshamu xa wuhosi atilweni swaku a va Hosi leyi nga Mesiya ka masiku hinkwawu lawa ya wugamu. Ku vuya ka Kreste a swi vuli ku ta ntsena se a hantla a famba; kambe a swi ta teka nkama. — Mat 24:3.

• Ku yanama ka xiyandla.

  I mpimu lowu a wu lava ku ringana ni ku yanama ka xiyandla loko xi pfuliwile, ku sukela amagamu ka litiho lalikulu (polegari) ku ya ka litiho lalitsongo. Loko xisungunu xi ringana 44,5 wa masentimentru, ku yanama ka xiyandla i 22,2 wa masentimetru. (Eks 28:16; 1Sa 17:4) — Vona Xiyengetelo B14.

• Ku yisiwa awukaraweni.

  Hi loko munhu a tekiwa ka tiko la yena kumbe a kaya ka yena hi mhaka ya leswi a nga hluliwa anyimpini. Rito la Xiheberu li vula “ku famba.” Vayisrayele va yisiwe makhambi mambirhi ka wukarawa lalikulu. Mfumu wa norte wa 10 wa tinxaka wu yisiwe awukaraweni hi Vaasiriya kutani hi ku famba ka nkama mfumu wa sul wa tinxaka timbirhi wu yisiwe wukaraweni hi Vababilona. Korexe, hosi ya Persiya a tlhelisele vanhu lava a va salile lava a va li swikarawa ka tiko la vona. — 2Tih 17:6; 24:16; Ezr 6:21.

L

• Lava tirhaka tribunali.

  Ka mfumu wa Babilona lava va tirhaka tribunali a ku li vanhu lava a va tirha ka mfumu lava a va ni matimba funtshi a va tiva minawu kambe a va nga thethi timhaka hinkwatu. Ka matiko lawa a ma fumiwa hi mfumu wa Roma, lava a va tirha atribunali a va tirhela mfumu, va yendla swaku swilo swi famba kahle tikweni, va vonelela leswi male ya tiko a yi tirhisisiwa xiswona, va yavanyisa lava a va tlula nawu ni ku vula swaku va khatisiwa. — Dan 3:2; Min 16:20.

• Leptoni.

  I male yayitsongo ya Vayuda ya kobre kumbe ya bronzi leyi ku vulavuliwaka  ntsena hi yona ka Matsalwa ya Wukreste ya Xigriki. Mabibele man’wani ma hundzuluxela male leyi ma ku i “fadeni.” (Mar 12:42; Luk 21:2; tintlhamuselo ta le hansi.) — Vona Xiyengetelo B14.

• Leswi swi nga rhanga swi tshoveliwa.

  I mihandzu ya ku sungula loko ku tshoveliwa; kumbe swilo swa ku sungula leswi nga kumiwa ka ntirho lowu nga yendliwa. Yehovha a a lava swaku tiko la Israyele li mu nyika mihandzu ya ku sungula, ku nga ha va vanhu, swifuyu kumbe leswi tshoveliwaka. Vayisrayele a va nyikela mihandzu ya ku sungula ka Xikwembu hi nkama wa Fexta la Mapawu ya Ku Kala Fermentu ni hi Pentekoxta. Marito lama nge “leswi swi nga rhanga swi tshoveliwa,” ma tirhisiwile leswaku ma fanekisela Kreste ni vadjondzisiwa va yena lava va nga langiwa. — 1Ko 15:23; Tin 15:21; Swiv 3:9; Nhl 14:4.

• Levhi; Mulevhi.

  Levhi i n’wana wa wunharhu wa Yakobe na Leya; naswona ku ni lixaka leli nga chuliwa vito la yena. Vana va yena vanharhu va madjaha hi vona va nga sungula mintlawa yinharhu yayikulu ya Valevhi. Minkama yin’wani rito leli nge “Valevhi” li vula lixaka hinkwalu la Valevhi kambe minkama ya yinyingi, a rito leli a li wu patsi ndjangu wa Aroni lowu nga wa vaprista. Lixaka la Levhi a li yaveliwanga ndhawu ka Tiko la Xitshembiso kambe li nyikiwe 48 wa madoropa lawa a ma li xikarhi ka matiko ya tinxaka letin’wani. — Det 10:8; 1Tik 6:1; Heb 7:11.

• Levhiyatani.

  I xiharhi lexi swi nga yendlekaka xi hanya matini. Ka Yobo 3:8 na 41:1 swi tikomba ku vulavuliwa hi ngwenya kumbe xiharhi xin’wani xaxikulu xa matini lexi nga ni matimba. Ka Tipisalema 104:26 swi nga yendleka ku vulavuliwa hi muxaka wun’wani wa nkavavangaheti (baleya). Kun’wani rito leli li tirhisiwa hi ndlela ya ku fanekisela naswona a swi tiviwi swaku hi xihi xiharhi lexi ku vulavuliwaka hi xona. — Ps 74:14; Esa 27:1.

• Lihlanga.

  I rito leli tirhisiwaka ka swinsinyani swa swinyingi leswi minkama ya yinyingi swi kulaka ka tindhawu leti ti nga ni mati. Xinsinyani lexi ku vulavuliwaka hi xona minkama ya yinyingi i Arundo donax. (Yob 8:11; Esa 42:3; Mat 27:29; Nhl 11:1) — Vona LIHLANGA LA KU PIMA HI LONA.

• Lihlanga la ku pima hi lona.

  Lihlanga leli a li lehe 6 wa swisungunu. A lihlanga la ku toloveleka a li lehe 2,67 wa mametru; kasi a lihlanga la ku leha a li lehe 3,11 wa mametru. (Eze 40:3, 5; Nhl 11:1) — Vona Xiyengetelo B14.

• Limhondzo.

  I limhondzo la swiharhi leli a ri tirhiseliwa ku phuza hi lona, ku chela mafurha, ku chela tinta, ku chela mafurha ya ku tola, ku chaya tinsimu kumbe ku yendla switiviso. (1Sa 16:1, 13; 1Tih 1:39; Eze 9:2) Minkama ya yinyingi “limhondzo” li fanekisela matimba ni ku hlula. — Det 33:17; Mik 4:13; Zak 1:19.

• Lirhandzu lalikulu.

  Minkama ya yinyingi lirhandzu leli ku vulavuliwaka hi lona lani li sukela ka rito la Xiheberu leli nge hhésedh, leli vulaka lirhandzu leli nga ni ku tinyiketela ni ku tshembeka. Minkama ya yinyingi marito lawa ma vula lirhandzu leli Xikwembu xi rhandzaka vanhu hi lona ma tlhela ma vula lirhandzu leli vanhu va rhandzanaka hi lona. — Eks 34:6; Rut 3:10.

• Lisimu la lava khupukaka.

  Xingheniso xa Tipisalema 120-134. Hambileswi ku nga ni mavonelo ya ku hambanahambana hi ntlhamuselo wa marito lawa, vanyingi va pimisa leswaku a 15 wa tipisalema leti a ti yimbeleliwa hi Vayisrayele lava a va tsakile loko va ‘khupuka’ va ya ka doropa la Yerusalema, leli a li li henhla ka tintshava ta Yuda, leswaku va ya ka mafexta manharhu yamakulu lawa a ma va kona kolanu lembe ni lembe.

• Lisimu la xirilo.

  I lisimu leli a li yimbeleliwa hi marito kumbe hi minchumu ya ku chaya hi yona loko vanhu va vavisekile,  ku nga ha va loko va vavisekile hi mhaka ya leswi va nga feliwa hi munghanu kumbe hi xaka; i xirilo. — 2Sa 1:17; Ps 7:Xingheniso.

• Logi.

  I xibya xaxitsongo hintamu lexi pimaka minchumu leyi dibekaka ku fana ni mati, lexi ku vulavuliwaka hi xona ka Bibele. Hi ku ya hi Nawu wa Vayuda, hini a yi tatiwa hi 12 ya tilogi, kutani hi ku ya hi mpimu lowu swi vula swaku logi a yi ringana ni 0,31 wa malitru. (Lev 14:10) — Vona Xiyengetelo B14.

• Lweyi a tirhaka hi vumba.

  I munhu lweyi a hambaka timbita ta ku swekela ka tona ni swibya swin’wani swa vumba. Rito la Xiheberu hi ku kongoma li vula swaku i “musunguli.” Matimba lawa lweyi a tirhaka hi vumba a nga na wona ka vumba minkama ya yinyigi ma fanekisela wuhosi la Yehovha ka vanhu ni ka matiko. — Esa 64:8; Rom 9:21.

• Lweyi a vonaka minchumu ya ku hlamalisa hi ndlela ya singita.

  I munhu lweyi Xikwembu xi nga yendla swaku a swi kota ku twisisa ku rhandza ka xona, lweyi matihlo ya yena ma nga pfuliwa swaku a vona kumbe ku twisisa swilo leswi vanhu van’wani va kalaka va nga swi koti ku swi twisisa. Rito la Xiheberu li sukela ka rito leli vulaka “ku vona,” ku nga ha va ku vona hi matihlo kumbe hi ndlela ya ku fanekisela. Munhu lweyi a vonaka minchumu ya ku hlamalisa hi ndlela ya singita a ku li munhu lweyi vanhu van’wani a va ya ka yena swaku a ya va nyika switsundzuxu swa wutlharhi ka swikarhatu swa vona. — 1Sa 9:9.

• Lweyi wa ku biha.

  I rito leli vulaka Sathana Davulosi, lweyi a kanetanaka ni Xikwembu ni minawu ya xona ya ku lulama. — Mat 6:13; 1Yo 5:19.

M

• Mabuku ya xikhumba.

  A ma yendliwa hi xikhumba xa nyempfu, xa mbuti kumbe xa xihon’wani. A ma tiye hintamu ku tlula lawa a ma hambiwa hi papiru naswona a ma tirhisiwa leswaku ku yendliwa mabuku lawa ma songiwaka ya Bibele. Mabuku ya xikhumba lawa Pawulo a nga kombela Timotiya swaku a mu tisela wona swi nga yendleka a ma li xiyenge xa Matsalwa ya Xiheberu. Mabuku man’wani ya Lwandle la Ku Fa a ma tsaliwe ka xikhumba. — 2Tm 4:13.

• Madimoni.

  I tintsumi ta ku biha naswona ti ni matimba ku tlula vanhu. Ka Genesa 6:2 ti vitaniwa “vana va Xikwembu xa ntiyiso” kasi ka Yuda 6 ti vitaniwa “tintsumi”. Tintsumi leti a ti yendliwanga na ti li ta ku biha kambe ti tiyendle valala va Xikwembu hi ku kala ti nga xi yingisi hi nkama wa Nowa ni ku landzela Sathana nkama a nga djikela Yehovha. — Det 32:17; Luk 8:30; Min 16:16; Yak 2:19.

• Madoropa ya ku tumbela ka wona.

  A ku li madoropa ya Valevhi lawa lweyi a nga dlaya munhu na ku nga li hi maxivomu a a tsutsuma a ya ka wona swaku a baleka xaka la lweyi a nga dlayiwa. Madoropa lawa a ma li 6 naswona a ma li ka tindhawu ta ku hambanahambana ka Tiko la Xitshembiso. A madoropa lawa a ma langiwe hi Moxe naswona hi ku famba ka nkama ma langiwe hi Yoxuwa, hi ku kongomisiwa hi Yehovha. Loko lweyi a nga dlaya munhu a fika ka doropa la ku tumbela ka lona a a fika a byela madoda mhaka ya yena ka nyanghwa wa doropa se ma mu yamukela kahle. Mudlayi a a thethisiwa ka doropa leli a nga dlaya munhu ka lona swaku swi ta tikomba leswaku a nga dlayanga hi maxivomu; leswi a swi yendleliwa leswaku vanhu va nga dlayi hi maxivomu se va gama va baleka va ya ka madoropa lawa. Loko ku kumiwa leswaku a a nga dlayanga hi maxivomu, a a tlheliseliwa ka doropa la ku tumbela ka lona, lani a a fanele a tshama kona wutomi la yena hinkwalu kumbe anze loko muprista wamukulu a fa. — Tin 35:6, 11-15, 22-29; Yox 20:2-8.

• Magandzelo ya ku kombela ku rivaleliwa.

  Ka Matsalwa ya Xiheberu, vanhu a va yendla magandzelo lawa swaku va  kota ku tshinela ka Xikwembu ni ku xi gandzela. Ka Nawu wa Moxe, a ku yendliwa magandzelo lawa hi Siku la Ku Kombela Ku Rivaleliwa leli a li va kona kan’we hi lembe, swaku vanhu va tlhelela ka Xikwembu ku nga na mhaka swaku ku djohe munhu mun’we kumbe tiko hinkwalu. Magandzelo lawa a ma fanekisela gandzelo la Yesu, leli nga yendla swaku vanhu va rivaleliwa swidjoho kan’we swi gamela kolanu naswona ku nga ha laveki gandzelo lin’wani ni ku yendla swaku swi koteka leswaku va tlhela va va ni wunghanu na Yehovha. — Lev 5:10; 23:28; Kol 1:20; Heb 9:12.

• Mahalati.

  Swi tikomba na a li rito leli a li tirhisiwa ka swa ku yimbelela leli kumekaka ka swingheniso swa Tipisalema 53 ni 88. Swi nga yendleka li fambisana ni rito la Xiheberu leli vulaka “ku hela ntamu; ku vabya” leswi nga ha vulaka swaku tinsimu letimbirhi a ti fanele ti yimbeleliwa hi rito la ku twelisa wusiwana leswaku li ta fambisana ni mongo wa tona.

• Mahanyelo ya tingana.

  Rito leli li ta hi ka rito la Xigriki leli nge asélgeia, leli vulaka ku va munhu a yendla swidjoho swaswikulu leswi kombisaka swaku munhu yelweyo a nga na mhaka naswona a nga chavi ku yendla minchumu ya ku biha; munhu lweyi a nga ni mahanyelo ya tingana a kombisa swaku a nga li hloniphi wuhosi ni minawu ya mahanyelo. Rito leli a li vuli swidjoho swaswitsongo. — Gal 5:19; 2Pe 2:7.

• Mahungu ya ku tsakisa.

  Ka Matsalwa ya Wukreste ya Xigriki, i mahungu ya ku tsakisa ya Mfumu wa Xikwembu ni ku ponisiwa hi ku va ni lipfumelo ka Yesu Kreste. — Luk 4:18, 43; Min 5:42; Nhl 14:6.

• Makedoniya.

  I provhinsiya leli nga norte wa Gresiya leli nga tiviwa hintamu nkama ku nga fuma Alexandre Wamukulu. Provhinsiya leli a li chunsekile anze nkama li nga hluliwa hi Varoma. Makedoniya se a a li provhinsiya leli se a li fumiwa hi Varoma nkama mupostolo Pawulo a nga yendzela Ewuropa ka khambi la ku sungula. Pawulo a yendzele ndhawu yoleyo kanharhu. (Min 16:9) — Vona Xiyengetelo B13.

• Makerubu.

  I tintsumi ta xiyimu xa le henhla leti yendlaka mintirho ya ku hlawuleka. Tintsumi leti a ti fani ni tiserafi. — Gen 3:24; Eks 25:20; Esa 37:16; Heb 9:5.

• Malikomo.

  Swi nga yendleka vito leli li li lin’we ni leli nge Moleke, ku nga vito la xikwembu xaxikulu xa Vaamoni. (Sof 1:5) — Vona MOLEKI.

• Mana.

  I swakudla leswi Vayisrayele a va dla swona ka 40 malembe lawa va nga ma heta na va li mananga. A va nyikiwa swona hi Yehovha. A swi kumeka mixo wun’wani ni wun’wani hi singita naswona a swi mbhonyiwe hi mberha kambe hi Savata a swi nga kumeki. Nkama Vayisrayele va nga swi vona hi khambi la ku sungula va te: “I mpsini leswi?” kumbe hi Xiheberu “man huʼ?” (Eks 16:13-15, 35) Ka tindzimana tin’wani yi vitaniwa “swakudla leswi taka hi tilweni” (Ps 78:24), “pawu leli taka hi le tilweni” (Ps 105:40) ni “pawu la lava nga ni matimba” (Ps 78:25). Yesu na yena a vulavule hi mana hi ndlela ya ku fanekisela. — Yoh 6:49, 50.

• Manefilimi.

  I vana lava nga ni mona lava nga psaliwa hi tintsumi leti ti nga titxintxa ti va vanhu se ti famba masangu ni tintombhi lani misaveni na ku nga se va ni Ndhambi. — Gen 6:4.

• Masiku ya wugamu.

  Marito lawa, ku patsa ni lawa ma nge “ka masiku ya wugamu,” ma tirhisiwa ka wuprofeta la Bibele loko ku vulavuliwa hi nkama lowu swilo swa ku karhi leswi yendlekaka ka wutomi la vanhu swi nga ta hela hi wona. (Eze 38:16; Dan 10:14; Min 2:17) Nkama lowu, wu nga heta malembenyana kumbe malembe ya manyingi, swi ya hi wuprofeta la kona. Minkama ya yinyingi Bibele li tirhisa marito lawa ma nge  “masiku ya wugamu” ya mimfumu ya swoswi loko li vulavula hi ku vuya ka Yesu hi ndlela ya ku kala yi nga voneki. — 2Tm 3:1; Yak 5:3; 2Pe 3:3.

• Masingita; Mintirho ya matimba.

  I mintirho ya matimba kumbe swilo swa ku hlamalisa leswi swi kalaka swi nga tolovelekanga ka vanhu, leswi yendliwaka hi munhu lweyi a nga ni matimba yamakulu. Minkama yin’wani ka Bibele rito leli nge “singita” ni lawa ma nge “swilo swa ku hlamalisa” ma tirhisiwile swaku ma vula nchumu wolowu wa wun’we. — Eks 4:21; Min 4:22; Heb 2:4.

• Matevula.

  Hi ntolovelo, a ku vuliwa n’wana wa ku sungula wa djaha ka papayi (ku nga li n’wana wa matevula ka mamani). Ka minkama ya Bibele, n’wana wa ku sungula wa djaha a a nyikiwa mintirho yayikulu andjangwini naswona a a rhangela ndjangu loko papayi wa yena a fa. Rito leli li tirha ni ka matevula ya xinuna ya swifuyu. — Eks 11:5; 13:12; Gen 25:33; Kol 1:15.

• (Ma)Tsalwa.

  I matsalwa ya ku kwetsima ya Rito la Xikwembu. Rito leli li kumeka ntsena ka Matsalwa ya Wukreste ya Xigriki. — Luk 24:27; 2Tm 3:16.

• Maxkili.

  I rito la Xiheberu leli ntlhamuselo ya kona yi kalaka yi nga tiveki, rito leli li kumeka ka 13 wa swingheniso swa Tipisalema. Rito leli, swi nga yendleka li vula swaku “powema la ku pimisa.” Van’wani va pimisa leswaku rito leli yelanaka na lona leli hundzuluxeliwaka li va ‘tirha hi wutlharhi,’ swi nga yendleka li ni ntlhamuselo lowu yelanaka ni wa maxkili. — 2Tik 30:22; Ps 32:Xingheniso.

• Mayextru.

  Leswi rito leli li nga tirhisiwa xiswona ka buku la Tipisalema, swi tikomba ingaku hi Xiheberu rito leli li vula munhu lweyi a a lunghiselela tinsimu, lweyi a a pfuna lava a va yimbelela leswaku va tiva ndlela ya ku ti yimbelela, a a va pfuna ku yensayara, a a djondzisa Valevhi lava a va yimbelela naswona a a rhangela loko va yimbelela phambheni ka vanhu. Mabibele man’wani ma hundzuluxele rito leli li va “murhangeli wa vachayi va tinsimu” kumbe “mukongomisi wa swa ku yimbelela.” — Ps 4:Xingheniso; 5:Xingheniso.

• Merodaki.

  I xikwembu xaxikulu xa Babilona. Loko se Hamurabi lweyi a a li hosi a tlhela a va muveki wa minawu aBabilona a lange doropa leli leswaku li va doropankulu, Merodaki (kumbe Marduk) a sungule ku va xikwembu xa lisima; hi wugamu a pfalete swikwembu swin’wani leswi a swi li kona kutani a va xikwembu xaxikulu ka swikwembu swa Babilona. Hi ku famba ka nkama, vito leli nge Merodaki (kumbe Marduk) li pfaletiwe hi leli nge “Belu” (“N’winyi”), naswona Merodaki a a tolovela ku vitaniwa swaku i Bel. — Yer 50:2.

• Mesiya.

  I rito leli taka hi ka rito la Xiheberu leli vulaka “lweyi a nga langiwa”. Rito leli hi xigriki i “Kreste.” — Dan 9:25; Yoh 1:41.

• Mfumu wa Xikwembu.

  Marito lawa ma tirhisiwa swaku ma kombetela ka wuhosi la Xikwembu leli nyimeliwaka hi mfumu wa N’wana wa xona Kreste Yesu. — Mat 12:28; Luk 4:43; 1Ko 15:50.

• Mhalamhala.

  I nchumu xa ku chaya hi xona lexi a xi hambiwe hi nsimbi lexi a xi tirhiseliwa ku yendla switiviso ni ku chaya hi xona tinsimu. Hi ku ya hi Tinhlayo 10:2, Yehovha a nyikele nawu wa leswaku ku hambiwa timhalamhala timbirhi ta prata leswaku ti ta tirhiseliwa ku vitana vanhu swaku va ta tlhangana, swaku ku ta hahluliwa matende kumbe ku tivisa nyimpi. Swi nga yendleka leti a ku li timhalamhala leti a ti nga djikadjiki; a ti nga fani ni “timhalamhala” leti a ti yendliwe hi timhondzo ta swiharhi. Timhalamhala leti ku kalaka ku nga vuliwe leswi ti nga yendlisiwa xiswona na tona a ti li kona ka leswi a ku chayiwa hi swona ka tempele. Minkama ya yinyingi guwa la timhalamhala a li fanekisela ku tivisiwa ka ku yavanyisa ka Yehovha kumbe minchumu yin’wani ya lisima swinene leyi taka hi ka Xikwembu.  — 2Tik 29:26; Ezr 3:10; 1Ko 15:52; Nhl 8:7–11:15.

• Mhandzi.

  I mhandzi ya ku leha leyi munhu a a gongondzeliwa ka yona. Ka matiko man’wani a yi tirhiseliwa ku dlaya munhu kumbe ku veka ntsumbu lani a wu ta voniwa hi vanhu hinkwavu swaku ku basopisiwa van’wani kumbe swaku a danisiwa phambheni ka vanhu. Vaasiriya, lava a va tiviwa hi ku va ni mona atinyimpini, a va tlhava swikarawa ka makhwirhi hi mhandzi leyi nga lotiwa yi ya huma hi ka xifuva kutani va gongondzela mintsumbu ya swona ka timhandzi ta ku leha. Kambe hi ku ya hi nawu wa Vayuda, lava a va ni nandzu wa swidjoho swaswikulu swa ku fana ni ku rhuka xikwembu kumbe ku gandzela swifaniso a va rhanga hi ku dlayiwa hi ku biwa hi maribye kumbe hi tindlela tin’wani kutani mintsumbu ya vona yi hayekiwa ka timhandzi kumbe ka minsinya, swaku ku basopisiwa van’wani. (Det 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9) Minkama yin’wani Varoma a va bohelela munhu ka mhandzi, lani a a ta hanya masiku yamatsongo na a nga se fa hi mhaka ya ku twa ku vava, ku twa torha, ku twa ndlala ni ku psha hi mumu. Minkama yin’wani, ku fana ni nkama lowu ku nga dlayiwa Yesu, lweyi a a ni nandzu a a gongondzeliwa mavoko ni minenge ka mhandzi. (Luk 24:20; Yoh 19:14-16; 20:25; Min 2:23, 36) — Vona MHANDZI YA NXANISO.

• Mhandzi ya Axera.

  Rito la Xiheberu (ʼasheráh) li vula 1) mhandzi leyi nyimelaka Axera, ku nga xikwembu xa xisati xa Vakanana lexi a ku vuliwa swaku xi pfuna vanhu swaku va psala, kumbe 2) xifaniso xa Axera xikwembu xa xisati. Timhandzi leti a ti nyima ti ku nthwii naswona swi nga yendleka xiyenge xin’wani xa tona a xi nga yendliwanga hi mapulangu. Swi nga yendleka swaku a ku tirhisiwa timhandzi leti a ti nga tsemiwanga kumbe minsinya. — Det 16:21; Vay 6:26; 1Tih 15:13.

• Mhandzi ya muluki wa tinguvu.

  I mhandzi leyi a yi tirhisiwa swaku ku yendliwa malinya kumbe tipanu. — Eks 39:27.

• Mhandzi ya nxaniso.

  I rito la Xigriki leli nge staurós, leli vulaka mhandzi ya ku leha ya ku fana ni leyi Yesu a nga dlayeliwa ka yona. A ku na wumboni leli kombisaka swaku rito leli la Xigriki a li vula xihambano, xa ku fana ni lexi vanhu va wukhongeli la mavunhwa a va xi tirhisa swaku xi va marka wa wukhongeli ku ringana malembe ya manyingi na Kreste a nga se ta misaveni. Marito lawa ma nge “mhandzi ya nxaniso” ma wu tlhamusela kahle mongo wa rito la ku sungula, ku fana ni leswi rito staurós li tlhelaka li tirhisiwa leswaku ku kombisiwa ku xanisiwa, ku hlupheka ni ku danisiwa, ku nga leswi vadjondzisiwa va Yesu a va ta kumana na swona. (Mat 16:24; Heb 12:2) — Vona MHANDZI.

• Miktami.

  I rito la Xiheberu leli nga tirhisiwa ka 6 wa swingheniso swa Tipisalema. (Ps 16, 56-60) A swi tiviwi swaku li vula yini, hambileswi swi nga ha yendlekaka li yelana ni rito leli nge “ku tsala.”

• Milikomi.

  I xikwembu lexi a xi gandzeliwa hi Vaamoni, swi nga yendleka ku li xikwembu lexi va nge i Moleki. (1Tih 11:5, 7) A ku heleni ka mfumu wa yena, Solomoni a yakele xikwembu lexi xa mavunwha tindhawu ta ku tlakuka ta ku gandzela ka tona. — Vona MOLEKI.

• Mina.

  Ka buku la Ezekiyele li tlhela yi vitaniwa swaku i mane. A yi tirhisiwa ku pima yi tlhela yi va male. Hi ku ya hi wumboni leli nga kumiwa hi lava va txelaka swilo swa khale leswaku va swi kambisisa, mina a yi ringana ni 50 wa tixikele naswona xikele a yi peza 11,4 wa magrama, se mina ya Matsalwa ya Xiheberu a yi peza 570 wa magrama. Swi nga yendleka leswaku a ku ni mina ya le wuhosini ku fana ni xisungunu. Ka Matsalwa ya Wukreste ya Xigriki, mina a yi ringana ni 100 wa tidrakma. A yi peza 340 wa magrama. 60 wa timina a  ti ringana ni talenta yin’we. (Ezr 2:69; Luk 19:13) — Vona Xiyengetelo B14.

• Minchumu ya ku sasekisa hi yona mapilari.

  I minchumu ya ku sasekisa hi yona leyi a yi vekiwa henhla ka mapilari. Minchumu ya yikulu ya ku sasekisa hi yona mapilari a yi vekiwile henhla ka mapilari mambirhi lawa a ma vitaniwa swaku i Yakini na Bowazi lawa a ma li phambheni ka tempele leyi a yi yakiwile hi Solomoni. (1Tih 7:16) — Vona Xiyengetelo B8.

• Mintete.

  I swiharhi swaswitsongo leswi dlaka byanyi funtshi swi hahaka na swi li swinyingi. Hi ku ya hi Nawu wa Moxe mintete a yi li swakudla leswi a swi basile leswi a swi fanele swi dliwa. Mintete leyi hahaka na yi li yinyingi, leyi dlaka hinkwaswu leswi yi swi kumaka naswona yi wonhaka swinene, a yi vitaniwa swaku i ntungu. — Eks 10:14; Mat 3:4.

• Mira.

  I mafi ya ku nun’hwela lawa ma humaka ka minsinya ya ku hambanahambana leyi nga ni mintwa kumbe lama humaka ka minsinya yayitsongo ya muxaka lowu vitaniwaka Commiphora. A mira a yi patsiwa ni mafurha man’wani lawa a ma tirhisiwa ku chela munhu lweyi a nga langiwa. A yi tirhisiwa swaku ku nun’hwelisiwa swilo swa ku fana ni mpahla kumbe mibedo naswona a yi patsiwa ni mafurha ya ku hamba masajem kumbe ya ku tola. A mira a yi tlhela yi tirhisiwa ku tota mintsumbu leyi nga ta lahliwa. — Eks 30:23; Swiv 7:17; Yoh 19:39.

• Misava.

  Rito la Xigriki leli nge kó·smos (“misava”) li nga ha vula 1) vanhu hinkwavu lava hanyaka misaveni, ku nga na mhaka swaku mahanyelo ya vona ma tshamise ku yini, kumbe 2) vanhu hinkwavu na ku nga patsiwe lava tirhelaka Yehovha. 3) Loko ku tirhisiwa rito la Xigriki leli nge ai·ón ′, li nga ha vula nkama wa ku karhi, ku patsa nkama lowu nga hundza lowu wu kalaka wu nga tiviwi, kambe minkama ya yinyingi rito leli li tirhisiwa ku vula nkama lowu hi hanyaka ka wona kumbe swilo leswi yendlekaka leswi markaraka nguva ya ku karhi.

• Moleki.

  I xikwembu xa Vaamoni lexi kumbexana a xi vitaniwa Malikomi, Milikomi kumbe Moloko. Swi nga yendleka Moleki a li vito leli li tirhisiwaka swaku ku dzunisiwa xikwembu lexi xa mavunhwa ku nga li vito la xona. Nawu wa Moxe a wu vula leswaku lweyi a yendlelaka Moleki gandzelo hi vana va yena a a fanele a dlayiwa. — Lev 20:2; Yer 32:35; Min 7:43.

• Moloko.

   — Vona MOLEKI.

• Moya.

  Rito la Xiheberu leli nge rúahh ni rito la Xigriki leli nge pneúma, leli minkama ya yinyingi li hundzuluxeliwaka li va “moya” li ni tintlhamuselo ta tinyingi. Hinkwawu ka wona ma vula nchumu lexi vanhu va nga kalaka va nga swi koti ku xi vona naswona ma kombisa swaku ku ni matimba lama tirhaka. Rito la Xiheberu ni la Xigriki ma tirhiseliwa ku vula 1) moya lowu baka, 2) matimba lawa ma yendlaka leswaku vanhu, swiharhi ni minsinya swi hanya lani misaveni, 3) matimba lama taka hi ka mbilu ya munhu lama yendlaka leswaku a vula ni ku yendla swilo hi ndlela ya ku karhi, 4) marito lawa ma taka hi ka munhu wa ku kala a nga voneki, 5) vanhu lava nga ni muzimbha wa ku kala wu nga voneki 6) matimba ya Xikwembu lawa ma tirhaka kumbe moya wa ku kwetsima. — Eks 35:21; Ps 104:29; Mat 12:43; Luk 11:13.

• Moya wa ku kwetsima.

  I matimba lawa Xikwembu xi ma tirhisaka swaku xi yendla ku rhandza ka xona. Wa kwetsima hikusa wu ta hi ka Yehovha lweyi a nga basa ni lweyi a nga lulama hintamu swinene naswona a tirhisa wona swaku a yendla swilo swa ku kwetsima. — Luk 1:35; Min 1:8.

• Mpahla ya masaka.

  I nchumu xa ku tiyela lexi a xi tirhisiwa swaku ku yendliwa masaka kumbe minchumu ya ku chela tindzoho. Minkama ya yinyingi a yi rhungiwa  hi mavoya ya ntima ya mbuti naswona munhu a a yi yambala loko a xukuvalile. — Gen 37:34; Luk 10:13.

• Muheberu.

  I vito leli li nga rhanga li tirhisiwa ka Abrama (Abrahamu), leswaku li mu hambanisa ka vavhizinyu va yena ku nga Vaamori. Li game li tirhisiwa ka vatukulu va yena ku nga vana va Yakobe ntukulu wa yena naswona lirimi la vona a li vitaniwa Xiheberu. Hi nkama wa Yesu, a Xiheberu a xi ni marito ya manyingi ya Xiaramu naswona a ku li lirimi leli a li vulavuliwa hi Kreste ni vadjondzisiwa va yena. — Gen 14:13; Eks 5:3; Min 26:14.

• Muhungu.

  Hi leswi humaka loko ku tlhokoliwa kumbe loko ku phepheriwa. Ka Bibele a muhungu wu tirhisiwa leswaku wu kombisa swaku nchumu xa ku karhi a xi pfuni nchumu ni swaku a xi tsakeliwi. — Ps 1:4; Mat 3:12.

• Mukreste.

  I vito leli Xikwembu xi nga li nyika vadjondzisiwa va Yesu Kreste. — Min 11:26; 26:28.

• Munazareta.

  I vito la Yesu leli kombisaka swaku a a li wa doropa la Nazareta. Swi nga ha yendleka rito leli li fambisana ni rito la Xiheberu leli vulaka “xinsinyani” lexi xi nga hluka leli nga tirhisiwa ka Esaya 11:1. Hi ku famba ka nkama rito leli li tirhisiwe ni ka vadjondziwa va Yesu. — Mat 2:23; Min 24:5.

• Munaziri.

  I rito la Xiheberu leli vulaka “Lweyi A Nga Langiwa,” “Lweyi A Nga Tinyiketela,” “Lweyi A Nga Hambanisiwa.” A ku ni mixaka yimbirhi ya Vanaziri: lava a va tinyiketela hi ku tirhandzela ni lava a va langiwa hi Xikwembu. Wanuna kumbe wansati a a funga ka Yehovha leswaku a ta va Munaziri ku ringana nkama wa ku karhi. Lava a va tiyendlela xiboho lexo a ku ni swilo swinharhu swa lisima leswi a va nga fanelenga va swi yendla: A va nga fanelanga va phuza byala kumbe ku dla swilo leswi hambiwaka hi mawuvha, a va nga fanelanga va tsemeta misisi naswona a va nga fanelanga va khumba ntsumbu. Lava a va langiwa hi Xikwembu swaku va va Vanaziri a va fanele va va Vanaziri wutomi la vona hinkwalu naswona Yehovha a a va byela leswi a va fanele va swi yendla. — Tin 6:2-7; Vay 13:5.

• Munhu lweyi a lwaka na Kreste.

  Rito leli la Xigriki li ni tintlhamuselo timbirhi. Li vula munhu lweyi a kanetaka Kreste. Kambe li nga tlhela li vula munhu lweyi a tiyendlaka Kreste. Vanhu hinkwavu, kumbe mintlawa leyi vulaka swaku yi rhumiwe hi Kreste kumbe leyi tivulaka Mesiya kumbe leyi kanetaka Kreste ni vadjondzisiwa va yena va nga vuliwa swaku lava va lwaka na Kreste. — 1Yo 2:22.

• Munhu lweyi a nga chunseka; Munhu lweyi a nga chunsiwa.

  Hi nkama wa mfumu wa Roma, “munhu lweyi a nga chunseka” hi lweyi a nga psaliwa na a nga li xikarawa, a a ni timfanelo hinkwatu ta vanhu lava tshamaka tikweni. Kambe, “munhu lweyi a nga chunsiwa” hi lweyi a a li xikarawa. Loko xikarawa xi chunsiwa hi mfumu, a xi li ni timfanelo ta vanhu va le Roma, kambe a xi nga ta va ni xitshamu ka mfumu. Loko munhu a nga chunsiwanga hi mfumu a a chunsekile kambe a a nga ti kumi hinkwatu timfanelo ta vanhu lava tshamaka tikweni. — 1Ko 7:22.

• Mupfunisi wa bandla.

  I ntlhamuselo ya rito la Xigriki leli nge diákonos, leli loko li hundzuluxeliwa minkama ya yinyingi li vulaka swaku “mutirheli” kumbe “mutirhi.” A rito leli nge “mupfunisi wa bandla” li vula munhu lweyi a pfunaka ntlawa wa madoda ya bandla. A fanele a hanya hi minawu ya Bibele swaku a fanelekela ku va mupfunisi wa bandla. — 1Tm 3:8-10, 12.

• Mupostolo.

  Rito leli li vula “lweyi a nga rhumiwa,” naswona li tirhisiwa ka Yesu ni van’wani lava a va rhumiwile leswaku va tirhela van’wani. Minkama ya yingingi rito leli li tirhisiwa ku vula 12 wa vadjondzisiwa lava Yesu a nga va langa a tlhela a va rhuma swaku  va yendla ntirho wa yena. — Mar 3:14; Min 14:14.

• Muprista.

  I wanuna lweyi a a nyimela Xikwembu ka vanhu lava a a va tirhela, a va djondzisa hi Xikwembu ni minawu ya xona. Vaprista a va tlhela va nyimela vanhu ka Xikwembu, va yendla magandzelo ni ku va kombelela ku rivaleliwa swidjoho ka Xikwembu. Nkama lowu Nawu wa Moxe na wu nga se va kona, murhangeli wa ndjangu hi yena lweyi a a li muprista wa ndjangu wa yena. Ka Nawu wa Moxe, va xinuna lava a va li va ndjangu wa Aroni wa lixaka wa Levhi, hi vona lava a va li vaprista. Vavanuna lavan’wani hinkwavu va Valevhi a va li vapfunisi va vona. Nkama ku nga sungula ntwananu wa nyuwani, Israyele wa Xikwembu a ve tiko la vaprista naswona Yesu Kreste i Muprista Wamukulu. — Eks 28:41; Heb 9:24; Nhl 5:10.

• Muprista wamukulu.

  Ka Nawu wa Moxe, muprista wamukulu a a nyimela vanhu phambheni ka Xikwembu naswona a a vonelela mintirho leyi a yi yendliwa hi vaprista lavan’wani. Hi yena ntsena lweyi a a pfumeleliwa ku nghena ka Ndhawu Ya Ku Kwetsima Hintamu ya tabernakela ni ya tempele hi ku famba ka nkama. A a nghena ntsena hi Siku La Ku Kombela Ku Rivaleliwa kan’we hi lembe. Yesu Kreste na yena a vitaniwa “muprista wamukulu.” (Lev 16:2, 17; 21:10; Mat 26:3; Heb 4:14) Ka Matsalwa ya Wukreste ya Xigriki, marito lawa ma nge “vaprista vavakulu” swi nga yendleka ku vuliwa madoda lawa ma nga vaprista, funtshi swi nga yendleka ku patsiwa ni vaprista vavakulu lava nga susiwa ka switshamu swoleswo ni varhangeli va 24 wa mintlawa ya vaprista. — 2Tik 26:20; Ezr 7:5; Mat 2:4; Mar 8:31.

• Muprofeta.

  I munhu lweyi Xikwembu a xi mu byela leswi xi lavaka ku swi yendla. Vaprofeta a va valavula leswi a swi ta hi ka Xikwembu, a va nga byeli vanhu wuprofeta ntsena kambe a va tlhela va djondzisa tidjondzo leti taka hi ka Yehovha, minawu ya yena ni wuyavanyisi la yena. — Amo 3:7; 2Pe 1:21.

• Muprozelita.

  I munhu lweyi a nga txintxa a va Mukreste. Ka Matsalwa, rito leli li vula munhu lweyi a kalaka a nga li Muyuda lweyi a nga yamukela wukhongeli la Xiyuda naswona loko a li wanuna a a fanele a tsema nsuvu. — Mat 23:15; Min 13:43.

• Murhangeli.

  A a li mutirhi lweyi a a ni xitshamu xa le hansi ka govhernadori ka mfumu wa Babilona. Ka Bibele, varhangeli a va rhangela vavanuna va ku tlhariha ka tribunali la Babilona. Varhangeli ku tlhela ku vulavuliwa hi vona hi nkama wa ku fuma ka Hosi Dariyosi wa Mumeda. — Dan 2:48; 6:7.

• Murhangeli Wamukulu.

  Marito lawa ma vula ntirho wa lisima wa Yesu Kreste lowu a nga ta wu yendla swaku a chunsa vanhu ka leswi nga vangiwa hi mhaka ya xidjoho kutani a va nyika wutomi la ku kala li nga heli. — Min 3:15; 5:31; Heb 2:10; 12:2.

• Murindzi (Gwardu).

  I munhu lweyi a vonelelaka vanhu kumbe swilo swaku swi nga vi nghozini, minkama ya yinyingi a a tirha niwusiku naswona hi yena lweyi a a chaya mhalamhala loko ku ta nghozi. Minkama ya yinyingi a varindzi a va nyima ka mimuru ya doropa ni ka maprediyu ya doropa swaku va vona vanhu lava taka na va ha li kule. A ku ni varindzi xikarhi ka masonchwa. Vaprofeta a va tirha ku fana ni varindzi va ku fanekisela ka tiko la Israyele, a va basopisa vanhu hi ta ku helisiwa loku a ku ta va kona. — 2Tih 9:20; Eze 3:17.

• Mutheniwa.

  I wanuna lweyi a nga susiwa marhanga ya wununa. Minkama ya yinyingi vavanuna volavo a va langiwa swaku va ya tirha ka yindlo ya hosi kumbe va hlayisa nsati wa hosi ni vasati lavan’wani va yona. Rito leli li tlhela li vula wanuna lweyi a a tirha ka yindlo ya wuhosi kambe a a nga susiwanga a marhanga ya wununa. Rito  leli li tlhele li tirhisiwa hi ndlela ya ku fanekisela li va “lava va nga tithena hi mhaka ya Mfumu,” ku nga vanhu lava va titsonaka swilo swa swinyingi leswaku va ta hisekela ku yendla ntirho wa Xikwembu. — Mat 19:12; Est 2:15; Min 8:27.

• Mutilabeni.

  I rito leli nga ka xingheniso xa Tipisalema 9. A khale a rito leli a li vula “ku fa ka n’wana wa djaha.” Van’wani va vula leswaku Mutilabeni a a li vito kumbe marito ya ku sungula ya manota ya lisimu lawa a va tolovela ku ma tirhisa loko va yimbelela pisalema leyi.

• Mutlhanganisi.

  I munhu lweyi a tlhanganisaka vanhu vambirhi swaku va ta twana. Ka Matsalwa, Moxe i mutlhanganisi wa ntwananu wa Nawu kasi Yesu i mutlhanganisi wa ntwananu wa nyuwani. — Gal 3:19; 1Tm 2:5.

• Mutsali.

  I munhu lweyi a a kopiyara Matsalwa ya Xiheberu. Nkama Yesu a ha li lani misaveni, rito leli a li vula ntlawa wa vavanuna lava a va tiva Nawu. Vavanuna lava a va kaneta Yesu. — Ezr 7:6; Mar 12:38, 39; 14:1.

• Muvhumbhi.

  I munhu lweyi a vulaka swaku wa swi kota ku vona swilo na swi nga se yendleka. Bibele yi vula leswaku vaprista lava yendlaka masalamusi, tinyanga, lava va vhumbhaka hi ku tirhisa tinyeleti ni van’wani na vona i vavhumbhi. — Lev 19:31; Det 18:11; Min 16:16.

• Muvoneleli.

  I wanuna lweyi ntirho wa yena wawukulu ku nga ku vonelela ni ku risa bandla. Ntlhamuselo ya rito leli leyi taka hi ka rito la Xigriki epískopos li vula ku vonelela hi xikongomelo xa ku lava ku vhikela. A rito “muvoneleli” ni leli nge “doda” (presbýteros) li vula ntirho wa ku fana ndzeni ka bandla la Wukreste, rito leli nge “doda” li kombetela ka wumunhu lalinene leli munhu lweyi a nga langiwa a nga na lona naswona leli nge “muvoneleli” li wu kombisa kahle ntirho lowu munhu lweyi a nga langiwa a nga na wona. — Min 20:28; 1Tm 3:2-7; 1Pe 5:2.

• Muyuda.

  I rito leli munhu wa lixaka la Yuda a a vitaniwa hi lona loko se mfumu wa 10 wa tinxaka ta Israyele wu wile. (2Tih 16:6) Loko se Vayisrayele va tinxaka ta ku hambanahambana va tlhelile aIsrayele na va vuya hi wukaraweni aBabilona, a va vitaniwa swaku i Vayuda. (Ezr 4:12) Hi ku famba ka nkama, rito leli a li tirhisiwa amisaveni hinkwayu swaku ku hambanisiwa Vayisrayele ka vanhu lava va taka hi ka matiko man’wani. (Est 3:6) Mupostolo Pawulo a tirhise rito leli hi ndlela ya ku fanekisela loko a tlhamusela swaku tiko leli munhu a taka hi ka lona a hi la lisima ka bandla la Wukreste. — Rom 2:28, 29; Gal 3:28.

N

• N’wana wa Davhida.

  I rito leli minkama ya yinyingi li tirhisiwaka leswaku ku vitaniwa Yesu ku kombisa leswaku hi yena a nga ni mfanelo ya ku yamukela a mfumu hi ku ya hi ntwananu lowu nga yendliwa na Davhida. — Mat 12:23; 21:9.

• N’wana wa munhu.

  Rito leli li kumeka 80 wa makhambi ka Tievhangeli. Li tirha ka Yesu Kreste naswona li kombisa leswaku leswi a nga psaliwa na a li munhu wa nyama, a ve munhu naswona a a nga li ntsumi leyi nga ti txintxa yi va munhu. Rito leli, li tlhela li kombisa leswaku Yesu a a ta yendla leswi nga vuliwa ka wuprofeta leli nga tsaliwa ka Daniyele 7:13, 14. Ka Matsalwa ya Xiheberu, rito leli li tirhisiwe ka Ezekiyele na Daniyele, ku kombisa ku hambana xikarhi ka vanhu lava nga rhumiwa hi Xikwembu swaku va vulavula timhaka ta xona ni Xikwembu lexi ku nga xona n’winyi wa timhaka leti a va vulavula hi tona. — Eze 3:17; Dan 8:17; Mat 19:28; 20:28.

• Nandzu.

  I ku tlula nawu lowu nga vekiwa. Ka Bibele, a rito leli li fana ni leli nge “xidjoho.” — Ps 51:3; Rom 5:14.

• Nardu.

  I mafurha ya ku nun’hwela ya ku durha swinene ya kori ya ku pshukanyana, lawa a ma hambiwa hi xinsinyani xa  nardu (Nardostachys jatamansi). Leswi nardu a yi durha, minkama ya yinyingi a yi tolovela ku patsiwa ni mafurha ya xiyimu xa le hansi leswaku ku yendliwa nardu ya ku kala yi nga li yinene. Swa twisiseka leswi Marka na Yohani va nga vula swaku Yesu a totiwe hi “nardu yayinene.” — Mar 14:3; Yoh 12:3.

• Nawu.

  Loko letra la ku sungula la rito leli li kulisiwile, li vula Nawu wa Moxe kumbe 5 wa mabuku ya ku sungula ya Bibele. Loko li tsaliwe hi letra lalitsongo li nga ha vula minawu yin’wani ka Nawu wa Moxe kumbe tshinya la nawu. — Tin 15:16; Det 4:8; Mat 7:12; Gal 3:24.

• Nawu wa Moxe.

  I Nawu lowu Yehovha a nga wu nyika Vayisrayele hi ku tirhisa Moxe amananga ya Sinayi hi 1513 na ku nge se va nguva ya hina (A.E.C.) Minkama ya yinyingi a 5 wa mabuku ya ku sungula ya Bibele ma vitaniwa swaku i Nawu. — Yox 23:6; Luk 24:44.

• Ndhawu leyi kwetsimaka.

  Hi ntolovelo, i ndhawu leyi nga langiwa swaku ku gandzeliwa ka yona. Kambe minkama ya yinyingi, marito lawa ma vula tabernakela kumbe tempele leyi a yi li aYerusalema. Marito lawa ma tlhela ma tirhisiwa loko ku vulavuliwa hi ndhawu leyi Xikwembu xi tshamaka ka yona amatilweni. — Eks 25:8, 9; 2Tih 10:25; 1Tik 28:10; Nhl 11:19.

• Ndhawu leyi pfurhaka ndzilu.

  I ndhawu ya ku fanekisela leyi “pfurhaka ndzilu wawukulu swinene” naswona ku tlhamuseliwa swaku i “lifu la wumbirhi.” Vadjohi lava kalaka va nga txintxi, Sathana Davulosi, lifu ni Sirha (kumbe Hayidesi) swi ta txukumetiwa ka ndhawu leyi pfurhaka ndzilu. Leswi ku txukumetiwaka Sathana, lifu ni Hayidesi ka ndhawu leyi pfurhaka ndzilu ku nga minchumu leyi kalaka yi nga pshi hi ndzilu swi kombisa swaku ndhawu leyi yi fanekisela ku heliseliwa swa wugamu, ku nga li ku xanisiwa hi masiku ni masiku. — Nhl 19:20; 20:14, 15; 21:8.

• Ndhawu ya ku kamela ka yona mawuvha.

  A va talisa ku txela swikhele swimbirhi ka ribye la ku basa la ku kala li nga tiyelanga, xikhele xin’we a xi kumekela ahenhlanyana kasi lexin’wani a xi kumekela hansi. Swikhele leswi, a swi tlhanganisiwa hi musele wa wutsongo. Loko mawuvha ma kamiwa ka xikhele lexi nga henhlanyana, mati ya kona a ma ngirimela ma ya ka xikhele lexi nga hansi. Marito lama nge “ndhawu ya ku kamela ka yona mawuvha” ma tirhisiwa hi ndlela ya ku fanekisela swaku ma vula ku yavanyisa ka Xikwembu. — Esa 5:2; Nhl 19:15.

• Ndhawu Ya Ku Kwetsima.

  I sala la ku sungula li tlhela li va lalikulu leli a li li phambheni ka ndhawu ya ku kwetsima hintamu ya tabernakela kumbe tempele. Ndhawu ya ku kwetsima ya tabernakela a yi ni xa ku tlhoma swa ku voninga hi swona xa woru, altari ya woru leyi a ku hiseliwa ka yona swinun’hwelisu, meza lowu a ku vekiwa pawu la ku kwetsima ni swilo swin’wani swa woru. Kasi Ndhawu ya ku kwetsima ya tempele a yi ni altari ya woru, 10 wa swa ku tlhoma swa ku voninga hi swona swa woru ni 10 wa mimeza ya mapawu ya ku kwetsima. (Eks 26:33; Heb 9:2) — Vona Xiyengetelo B5 ni B8.

• Ndhawu Ya Ku Kwetsima Hintamu.

  I sala leli a li li ndzeni hintamu ka tabernakela ni ka tempele, leli a ku vekiwa areka ya ntwananu ka lona. Hi ku ya hi Nawu wa Moxe, munhu lweyi a a pfumeleliwa ku nghena ka ndhawu ya ku kwetsima hintamu a ku li muprista wamukulu ntsena naswona a a nghena hi siku la ku kombela ku rivaleliwa ntsena. — Eks 26:33; Lev 16:2, 17; 1Tih 6:16; Heb 9:3.

• Ndhawu ya ku tlakuka.

  I ndhawu leyi a va gandzela ka yona leyi hi ntolovelo a yi kumeka henhla ka xigangana, ntshava kumbe ndhawu leyi nga yendliwa hi vanhu. Hambileswi minkama yin’wani a tindhawu ta ku tlakuka a ti tirhiseliwa ku gandzela Xikwembu, hi ntolovelo a ti tirhiseliwa ku gandzela swikwembu swa matiko man’wani. — Tin 33:52; 1Tih 3:2; Yer 19:5.

•  Ndlela.

  I rito leli nga tirhisiwa hi ndlela ya ku fanekisela ka Matsalwa ku kombetela ka mintirho kumbe mahanyelo lawa Yehovha a ma yamukelaka kumbe a a kalaka a nga ma yamukeli. Lava va nga va vadjondzisiwa va Yesu Kreste a va vitaniwa leswaku i va “Ndlela ya Hosi,” leswi vulaka leswaku va ve ni lipfumelo ka Yesu Kreste, va tekelela ni xikombiso xa yena. — Min 19:9.

• Néfesh; Psykhé.

  Rito la Xiheberu néfesh ni la Xigriki psykhé hilani ma nga tirhisiwa hi kona ka Matsalwa, ma vula “lexi hefemulaka” ni “nchumu lexi hanyaka.” Hi mhaka leyo, ma vula 1) vanhu, 2) swiharhi, kumbe 3) wutomi la munhu kumbe la xiharhi. (Gen 1:20; 2:7; Tin 31:28; 1Pe 3:20) Ka Bibele leli, marito lawa ma hundzuluxeliwa hi ku ya hi leswi ma vulaka swona ka mhaka leyi ku vulavuliwaka hi yona, ku tirhisiwa marito ya ku fana ni “wutomi,” “leswi hanyaka,” ni man’wani kumbe ku tirhisiwa rito leli nge “mina.” Ka matsalwa man’wani, a rito néfesh ni leli nge psykhé ma hundzuluxeliwe ma va “hi wutomi la wena hinkwalu” leswi ku twisisiwaka swaku swi vula ku yendla nchumu hi mbilu hinkwayu. (Det 6:5; Mat 22:37) Ka mongo wun’wani, marito lawa ma nga tirhisiwa ku vula ku navela ka nchumu lexi xi hanyaka. Ma nga tlhela ma vula munhu wa ku fa kumbe ntsumbu. — Tin 6:6; Swiv 23:2; Esa 56:11; Hag 2:13.

• Nehiloto.

  I rito leli ntlhamuselo ya kona yi kalaka yi nga tiviwi naswona li kumekaka ka xingheniso xa Tipisalema 5. Van’wani va pimisa leswaku rito leli li vula nchumu xa ku chaya hi xona lexi tirhisaka moya, va li fanisa ni rito la Xiheberu leli yelanaka ni leli nge hhalíl (xitiringo). Kambe rito leli li nga ha vula wunanga.

• Nghwavani.

  I munhu lweyi a fambaka masangu ni munhu wa ku kala a nga chadanga na yena, ngopfungopfu swaku a kuma male. (Rito la Xigriki leli vulaka “nghwavani,” ku nga pórne, li vula “ku xavisa.”) Minkama ya yinyingi rito leli li vula wansati, hambileswi ka Bibele ku tlhelaka ku vulavuliwa hi tinghwavani ta xinuna. Wunghwavani a li nga pfumeleliwi ka Nawu wa Moxe naswona muholo wa nghwavani a wu nga yamukeliwi leswaku wu va munyikelo ka yindlo ya Yehovha, ku hambana ni leswi a swi yendliwa hi lava a va nga tirheli Yehovha lava a va tirhisa tinghwavani ta le tempeleni swaku ku yendliwa male. (Det 23:17, 18; 1Tih 14:24) Bibele li tlhela li tirhisa rito leli hi ndlela ya ku fanekisela, loko li vulavula hi vanhu, matiko kumbe tinhlengeletanu leti ti tipetaka ka muxaka wa ku gandzela swifaniso, kuve va vula swaku va gandzela Xikwembu. Hi xikombiso, ka buku ya Nhlawutelo a wukhongeli leli vitaniwaka “Babilona Wamukulu” li vuliwa leswaku i nghwavani hikusa li tiyendle munghanu ni tihosi ta misava leyi leswaku li ganya li tlhela li va ni matimba. — Nhl 17:1-5; 18:3; 1Tik 5:25.

• Nhlokonho.

  I mavabyi ya ku chavisa ya xikhumbha. Ka Matsalwa, loko ku vulavuliwa hi nhlokonho a ku vulavuliwi hi mavabyi lawa namuntlha ma tiviwaka hi vito lelo ntsena, hikusa a ma hlasela vanhu ma tlhela ma hlasela ni mpahla ni tiyindlo. Loko munhu a ni mavabyi lawa a ku vuliwa swaku a ni mavabyi ya nhlokonho. — Lev 14:54, 55; Luk 5:12.

• Nhlomulu wawukulu.

  Rito la Xigriki leli nge “nhlomulu” li vula ku va munhu a twa ku vava kumbe a xaniseka hi mhaka ya swiyimu swa ku karhata. Yesu a vulavule hi “nhlomulu wawukulu” lowu a wu nga se tshama wu va kona lowu a wu ta va kona aYerusalema, a tlhela a vulavula ni hi nhlomulu lowu a wu ta wela vanhu hinkwavu loko yena ‘a ta hi ku phatima.’ (Mat 24:21, 29-31) Pawulo a tlhamusele swaku nhlomulu lowu, i ndlela yayinene leyi Xikwembu xi nga ta khatisa ‘lava kalaka va nga xi tivi ni lava kalaka va nga ma yingisi mahungu ya tsakisa’ hi Yesu Kreste. Nhlawutelo ndzima 19 yi vula swaku Yesu a ta  rhangela masonchwa ya le tilweni swaku a lwa ni “xiharhi xa ku chavisa hintamu, tihosi ta misava ni masonchwa ya tona.” (2Tes 1:6-8; Nhl 19:11-21) Bibele li vula swaku ku ta va ni “xitshungu xaxikulu” lexi nga ta pona ka nhlomulu wolowo. (Nhl 7:9, 14) — Vona ARMAJEDONI.

• Nhonga ya ku tlhavana.

  I nhonga ya ku leha leyi a yi ni nsimbi ya ku tlhavana hala magamu leyi a yi tirhisiwa hi varimi swaku va khayima swifuyu. Nhonga leyi yi fanisiwa ni marito ya munhu wa ku tlhariha, lama yendlaka munhu a yingisa loko va mu laya hi wutlharhi. Marito lama nge “ku khavetela nhonga ya ku tlhavana” ma sukela ka mhaka ya leswaku loko homu yi yala ku khayimiwa yi khavetela nhonga leyi, leswi yendlaka leswaku yi tivavisa. — Min 26:14, ntlhamuselo ya le hansi; Vay 3:31.

• Nhonga ya wuhosi.

  I nhonga leyi a yi khomiwa hi hosi leswaku yi kombisa leswaku yi nyikiwe wuhosi. — Gen 49:10; Heb 1:8.

• Nisani.

  Leli i vito la wheti ya ku sungula ka kalendariyu la wukhongeli la Xiyuda loko se Vayuda va vuyile hi wukaraweni aBabilona naswona i wheti ya wu 7 ka makalendariyu laman’wani. Nisani i vito la nyuwani la wheti ya Abibi. Wheti leyi, a yi sungula xikarhi ka Março anze xikarhi ka Abril. (Neh 2:1) — Vona Xiyengetelo B15.

• Nkama wa wugamu; Magamu.

  I nkama lowu hi hanyaka ka wona swoswi anze ka nkama lowu ku nga ta helisiwa mimfumu leyi kongomisiwaka hi Sathana, wu fambisana ni nkama wa ku vuya ka Kreste. Tintsumi ti ta kongomisiwa hi Yesu swaku ti “hambanisa va ku biha ka va ku lulama” ti va helisa. (Mat 13:40-42, 49) Vadjondzisiwa va Yesu a va lava ku swi tiva swaku “nkama wa wugamu” a wu ta fika siku muni. (Mat 24:3) Na a nga se tlhelela tilweni, Yesu a tshembise vadjondzisiwa va yena swaku a a ta va na vona anze ka nkama wolowo. — Mat 28:20.

• Nkutsulo.

  I nchumu lexi faneleke xi hakeliwa swaku ku chunsiwa munhu lweyi a nga khomiwa, lweyi a faneleke a khatisiwa, lweyi a xanisekaka, lweyi a nga djoha kumbe ku chunsa munhu lweyi a a fanele a yendla nchumu kumbe ntirho wa ku karhi. A hi minkama hinkwayu a ku hakeliwa hi male. (Esa 43:3) Nkutsulo a wu humesiwa ka swiyimu swa ku hambanahambana. Hi xikombiso, vana hinkwavu va madjaha va matevula kumbe swifuyu swa xinuna swa Israyele a swi li swa Yehovha naswona a ku fanele ku humesiwa nkutsulo leswaku swi nga patsiwi ka swilo leswi a swi tirhisiwa ka ntirho wa Yehovha. (Tin 3:45, 46; 18:15, 16) Loko homu leyi nga ni nghozi yi nga voneleliwi se yi dlaya munhu, n’winyi wa yona a a fanele a hakela swaku a tikutsula akuva a nga dlayiwi. (Eks 21:29, 30) Kambe loko munhu a dlaye munhu hi maxivomu a nkutsulo a wu nga pfumeleliwi. (Tin 35:31) Xa lisima swinene, Bibele li vulavula ngopfu hi nkutsulo lowu Kreste a nga wu hakela hi lifu la yena la gandzelo swaku a chunsa vanhu lava yingisaka ka xidjoho ni lifu. — Ps 49:7, 8; Mat 20:28; Efe 1:7.

• Nsati wamutsongo (vasati vavatsongo).

  Ku vuliwa nsati wawumbirhi lweyi minkama ya yinyingi a a li mutirhi. — Eks 21:8; 2Sa 5:13; 1Tih 11:13.

• Nsinya wa ku tiva swaswinene ni swa ku biha.

  I nsinya lowu a wu li a jardim la Edeni, lowu Xikwembu a xi wu tirhisa leswaku xi fanekisela a mfanelo ya xona ya ku vekela vanhu minawu ya “swaswinene” ni “swa ku biha.” — Gen 2:9, 17.

• Nsinya wa wutomi.

  I nsinya lowu a wu li a jardim la Edeni. Bibele a li hlayi leswaku mihandzu ya wona a yi ni swilo leswi nyikaka wutomi. Kambe a wu fanekisela leswaku Xikwembu xi tiyisekisa leswaku xi ta va nyika wutomi la ku kala li nga heli lava xi nga ta va pfumelela leswaku va dla mihandzu ya wona. — Gen 2:9; 3:22.

•  Ntirho wa ku kwetsima.

  I ntirho wa ku kwetsima lowu fambisanaka hi ku kongoma ni ndlela leyi munhu a gandzelaka Xikwembu hi yona. — Rom 12:1; Nhl 7:15.

• Ntivi ya swa tinyeleti.

  I munhu lweyi a kambisisaka dlambu, n’weti ni tinyeleti leswaku a ta vhumbata leswi nga ta yendleka ka nkama lowu taka. — Dan 2:27; Mat 2:1.

• Ntlawa lowu kokelaka tlhelo.

  I ntlawa wa vanhu lava va khomelelaka ka djondzo kumbe ka munhu lweyi a va rhangelaka naswona va landzelela tidjondzo ta vona vinyi. Marito lawa ma tirhisiwa ka mintlawa yimbirhi leyi tiviwaka swinene ya wukhongeli la Xiyuda, ku nga Vafarisi ni Vasaduki. Naswona vanhu lava kalaka va nga li Vakreste a va vula swaku Vakreste i “ntlawa lowu kokelaka atlhelo” kumbe “ntlawa lowu kokelaka atlhelo wa Vanazareta,” kumbexana hi mhaka ya leswi va nga tshika mikhuva ya wukhongeli la Xiyuda. Hi wugamu, ku ve ni mintlawa leyi nga kokela atlhelo abandleni la Wukreste; “ntlawa lowu kokelaka atlhelo wa Nikolasi” wu phatiwile hi ku kongoma ka buku ya Nhlawutelo. — Min 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Nhl 2:6; 2Pe 2:1.

• Ntsakamiso; Ku tsakamisa.

  Rito leli li vula “ku nyuvelisa,” kumbe ku nghenisa ndzeni ka mati. Yesu a vule swaku lava lavaka ku va vadjondzisiwa va yena va fanele va tsakamisiwa. Matsalwa ma tlhela ma vulavula hi ntsakamiso wa Yohani, ku tsakamisiwa hi moya wa ku kwetsima, ku tsakamisiwa hi ndzilo ni ku tsakamisiwa ka mixaka yin’wani. — Mat 3:11, 16; 28:19; Yoh 3:23; 1Pe 3:21.

• Ntshava ya Lebanoni.

  Leyi i yin’wani ya tintshava timbirhi ta ku leha ka tiko la Lebanoni. Ntshava ya Lebanoni yi le wupeladlambu kasi ntshava leyi vitaniwaka Anti-Lebanon yi le wuxeni. Tintshava leti ti hambanisiwa hi nkova wa ku leha lowu nga nona. Ntshava leyi ya Lebanoni yi kusuhi ni lwandle la Mediteraniyu naswona yi lehe kolumuyani ka 1.800 ku ya ka 2.100 wa mametru. Khale ka khaleni, Ntshava leyi ya Lebanoni a yi tale hi minsinya yayikulu ya mikedari leyi a yi li ya lisima swinene ka vanhu va matiko ya le kusuhi. (Det 1:7; Ps 29:6; 92:12) — Vona Xiyengetelo B7.

• Ntsumi yayikulu.

  Leswi vulaka “murhangeli wa tintsumi.” Ka Bibele a rito leli nge “ntsumi yayikulu” li kombetela ka ntsumi yin’we leswi kombisaka leswaku ko va ni ntsumi yin’we yayikulu ntsena. Bibele li vula swaku a vito la ntsumi leyi yayikulu i Mikayele. — Dan 12:1; Yud 9; Nhl 12:7.

• Ntungu.

  Ka Matsalwa ya Xiheberu, rito leli li vula mavabyi lama tlulelaka vanhu va vanyingi hi ku hantlisa naswona ma dlayaka, (minkama ya yinyingi a ntungu wu fambisana ni ku khatisiwa loku taka hi ka Xikwembu) kumbe mavabyi kumbe khombo leli Yehovha a li tisaka loko a khatisa vanhu. — Tin 14:12; 16:49; Eze 38:22, 23; Amo 4:10.

• Ntwananu.

  I ku pfumelelana xikarhi ka Xikwembu ni vanhu, kumbe xikarhi ka vanhu vambirhi swaku va yendla nchumu xa ku karhi kumbe va nga xi yendli. Minkama yin’wani a ku ni munhu mun’we lweyi a a fanele a yendla leswi a ku twananiwe ka swona. (Minkama yin’wani a hetisisa leswi a a swi tshembisile kambe minkama yin’wani hinkwavu lava nga yendla ntwananu a va fanele va yendla leswi va nga tshembisa ku swi yendla). Bibele li vulavula hi ntwananu lowu Xikwembu xi nga wu yendla ni vanhu, li tlhela li vulavula hi mintwananu leyi vanhu va nga yi yendla hi xivona, tinxaka, matiko kumbe mintlawa ya vanhu. Ka mintwananu leyi khumbaka vanhu va vanyingi, ku ni ntwananu lowu Xikwembu xi nga wu yendla na Abrahamu, Davhida, tiko la Israyele (ntwananu wa Nawu) na Israyele wa Xikwembu (ntwananu wa nyuwani). — Gen 9:11; 15:18; 21:27; Eks 24:7; 2Tik 21:7.

•  Nyanga.

  I munhu lweyi a vulaka leswaku wa swi kota ku vulavula ni lava va nga fa. — Lev 20:27; Det 18:10-12; 1Tih 21:6.

• Nyeleti ya nimixo.

  I nyeleti ya wugamu ku huma hi le wuxeni na dlambu li nge se voninga, nyeleti leyi yi komba leswaku se li xile. — Nhl 22:16; 2Pe 1:19.

• Nyolo.

  I karinya la maroda mambirhi leli a li kokiwa hi kavhalu naswona a li tirhisiwa hintamu anyimpini. — Eks 14:23; Vay 4:13; Min 8:28.

O

• Olibanu.

  I mafi lawa ma nga womisiwa ya minsiya ni swinsinyani swa muxaka lowu vitaniwaka Boswellia. Loko olibanu li hisiwa li nun’hwela kahle. A olibanu a li patsiwa ni mafurha man’wani ya ku nun’hwela ya ku kwetsima lawa a ma tirhisiwa ka tabernakela ni ka tempele, a li nyikeliwa ni gandzelo la swakudla, naswona a li vekiwa kusuhi ni pawu la ku kwetsima ka ndhawu ya ku kwetsima. — Eks 30:34-36; Lev 2:1; 24:7; Mat 2:11.

• Omere.

  I mpimu wa tindzoho kumbe mapa lowu ringanaka ni 2,2 wa malitru. (Eks 16:16, 18) — Vona Xiyengetelo B14.

• Onikisi.

  I ribye leli kalaka li nga li la lisima ngopfu, funtshi li tiyile. A Ribye la onikisi li ni kori ya ku basa leli nga ni malinya ya ntima, ya kaxtanyu, ya ku pshuka, ya sizentu kumbe ya vherdi. Ribye leli a li tirhisiwa ka mpahla ya ku hlawuleka ya muprista wamukulu. — Eks 28:9, 12; 1Tik 29:2; Yob 28:16.

P

• Papiru.

  I xinsinyani lexi fanaka ni lihlanga leli kumekaka ka tindhawu leti nga ni mati, a xi tirhisiwa swaku ku yendliwa swilo swa ku fana ni mindzhava, swibya ni maboti. A papiru a li tirhisiwa swaku ku yendliwa swilo swa ku tsalela ka swona, leswi yelanaka ni phepha naswona a li tirhisiwa ka mabuku ya manyingi lawa ma songiwaka. — Eks 2:3.

• Paradesi.

  I ndhawu ya ku saseka yi tlhela yi pfuleka ku fana ni jardim. Paradesi la ku sungula a ku li jardim la Edeni, leli Yehovha a nga li yendlela Adamu na Evha. Loko Yesu a vulavula ni xigevenga xin’wani lexi na xona a xi li tlhelweni la yena ka mhandzi ya nxaniso, a vule swaku misava a yi ta va paradesi. Ka 2 Vakorinto 12:4, rito leli li vula paradesi leli nga ta va kona ka nkama lowu taka naswona ka Nhlawutelo 2:7, li vula paradesi la le tilweni. — Lis 4:13; Luk 23:43.

• Pawu la ku kwetsima.

  I 12 wa mapawu lawa a ma vekiwa hi mintlawa yimbirhi. 6 ma va ka tlhelo lin’we kasi 6 ma va ka tlhelo lelin’wani la meza lowu nga ka ndhawu ya ku kwetsima ya tabernakela ni ya tempele. Gandzelo leli a li yendleliwa Xikwembu, a li susiwa hi savata yin’wani ni yin’wani se ku vekiwa mapawu lawa a ma ha ku hambiwa. Mapawu lawa a ma susiwa, minkama yinyingi a ma dliwa hi vaprista ntsena. (2Tik 2:4; Mat 12:4; Eks 25:30; Lev 24:5-9; Heb 9:2.) — Vona Xiyengetelo B5.

• Paxkwa.

  I fexta leli a li yendliwa lembe ni lembe hi diya 14 ka wheti ya Abibi (leyi hi ku famba ka nkama yi nga vitaniwa Nisani) leswaku ku khumbukiwa siku leli Vayisrayele va nga humesiwa hi lona Gibita. Leswaku li kulungeliwa, a ku dlayiwa xinyempfani (kumbe mbuti) kutani xi woxiwa, se xi dliwa ni matsavu ya ku bava ku patsa ni pawu la ku kala fermentu. — Eks 12:27; Yoh 6:4; 1Ko 5:7.

• Pentekoxta.

  Leli i fexta la wumbirhi ka mafexta manharhu yamakulu leli Vayuda hinkwavu va xinuna a va fanele va li tlangela aYerusalema. Pentekoxta, leswi vulaka “(Siku la) wu 50,” i vito leli a li tirhisiwa ka Matsalwa ya Wukreste ya Xigriki ku vula Fexta la Ku Tshovela kumbe Fexta la Mavhiki ka Matsalwa ya Xiheberu. A Fexta leli a li tlangeliwa hi siku la wu 50 loko ku kontiwa ku sukela hi 16 ka Nisani. — Eks 23:16; 34:22; Min 2:1.

•  Persiya; Vapersiya.

  I tiko ni vanhu leswi minkama ya yinyingi swi vuliwaka xikan’we naswona a swi tikomba swaku a va tirhisana ni Vameda. Khale Vapersiya a va fuma ntsena ka xiyenge lexi a xi li xikari ka sul ni wupeladlambu la Irão. Ka mfumu wa Korexe Wamukulu (lweyi hi ku ya hi van’wamatimu van’wani va khale va vulaka leswaku papayi wa yena a a li Mupersiya kasi mamani wa yena a a li Mumeda), Vapersiya a va fuma Vameda hambileswi mfumu lowu wu tameke wu vitaniwa hi mavito lamambirhi. Korexe a hlule Mfumu wa Babilona hi 539 na ku nge se va nguva ya hina (A.E.C.) kutani a pfumelela leswaku Vayuda lava a va li wukaraweni va tlhelela ka tiko la vona. Mfumu wa Peresiya a wu sukela awuxeni la Nambu wa Indo ku ya awupeladlambu la Lwandle la Egeu. Vayuda a va li hansi ka mfumu wa Vapersiya anze nkama lowu Alexandri Wamukulu a nga hlula Vapersiya hi 331 na ku nge se va nguva ya hina (A.E.C.) na Mfumu wa Persiya wu nge se sungula ku fuma Xikwembu xi wu kombe Daniyele hi ndlela ya singita naswona ku vulavuliwe hi wona ka Bibele ka buku la Ezra, Nehemiya na Estere. (Ezr 1:1; Dan 5:28; 8:20) — Vona Xiyengetelo B9.

• Pilari.

  I nchumu lexi xi tiyisaka yindlo kumbe nchumu xin’wani lexi fanaka na xona. Man’wani a ma vekiwa swaku ku khumbukiwa matimu kumbe swiyendlakalu swin’wani. Mapilari ya ku tiyisa yindlo ma tirhisiwile ka tempele ni ka yindlo ya wuhosi leyi nga yakiwa hi Solomoni. Vanhu va wukhongeli la mavunhwa a va tiyendlela mapilari va ma gandzela naswona minkama yin’wani Vayisrayele va tekelele mikhuva ya vona. (Vay 16:29; 1Tih 7:21; 14:23) — Vona MINCHUMU YA KU SASEKISA HI YONA MAPILARI.

• Pilari leli nga txintxiwa li va xikwembu.

  I mhandzi ya ku nthwii, leyi minkama ya yinyingi a yi li ya ribye naswona handle ka ku kanakana a yi li xifaniso xa xirho xa xinuna xa Bali kumbe xa swikwembu swin’wani swa mavunhwa. — Eks 23:24.

• Pimi.

  I pezu tlhelo male leyi Vafilista a va yi lava loko va lota swilo swa ku hambanahambana leswi nga hambiwa hi nsimbi. Ku talanyana ka maribye ya ku pima hi wona lawa ma nga kumiwa hi vanhu lava va txelaka swilo swa khale le Israyele ma ni maletra (consoantes) ya Xiheberu xa khale la ma nge “pimi”; maribye lawa a ma peza kolomuyani ka 8 wa magrama ya prata. — 1Sa 13:20, 21.

• Pisalema.

  I lisimu la ku dzunisa Xikwembu. Tipisalema a ku li tinsimu naswona a ti yimbeleliwa hi vanhu lava a va gandzela Xikwembu, ku patsa ni loko va gandzela Yehovha Xikwembu ka tempele ya yena aYerusalema. — Luk 20:42; Min 13:33; Yak 5:13.

• Porneía. — 

  Vona WUNTUNGA LA SWA MASANGU.

• Purimi.

  I fexta leli a li yendliwa lembe ni lembe hi diya 14 ni diya 15 ka wheti ya Adara. Fexta leli, a li khumbukisa Vayuda hi ku kutsuliwa ka vona ka ku helisiwa hi nkama wa hosi ya xisati Estere. Rito leli nge purím a hi la Xiheberu kambe li vula swaku “tinhlolo.” Fexta la Purimi kumbe Fexta la Tinhlolo, li vitaniwe hi vito lelo hi mhaka ya leswi Hamani a nga hoxa Puru (Tinhlolo) leswaku a langa siku leli a a fanele a hetisisa a planu la yena la ku dlaya Vayuda. — Est 3:7; 9:26.

R

• Rahabi.

  I rito leli nga tirhisiwa hi ndlela ya ku fanekisela ka buku la Yobo, Tipisalema ni la Esaya (a li vuli yena Rahabi lweyi ku vulavuliwaka hi yena ka buku la Yoxuwa). Ka buku la Yobo, mongo wu hi pfuna ku tiva leswaku Rahabi i xiharhi xa xikulu xa le lwandle; ka tindzimana tin’wani xiharhi lexi xa le lwandle xi tirhisiwe leswaku xi fanekisela Gibita. — Yob 9:13; Ps 87:4; Esa 30:7; 51:9, 10.

•  Rhesa.

  I male leyi a yi humesiwa hi mfumu kumbe hosi leswaku yi hakela hosi yin’wani a ku va yi kombisa leswaku ya tinyikela akuva ku ta va ni ku rhula kumbe leswaku va vhikeliwa. (2Tih 3:4; 18:14-16; 2Tik 17:11) A rito leli, li thela li tirhisiwa ka rhesa leli a li humesiwa hi vanhu. — Neh 5:4; Rom 13:7.

• Ribye la ku sila.

  I ribye la redondu leli a li vekiwa henhla ka ribye la ku fana na lona leli a li tirhiseliwa ku sila trigu li va mpupu. Xikarhi ka maribye lawa, a ku ni ximhandzani lexi a xi yendla leswaku maribye lawa ma nga hambani. Ka nkama wa ku tsaliwa ka Bibele, ka miminti ya yinyingi a ku ni maribye ya ku sila hi wona lawa a ma tirhisiwa hi vavasati. Leswi mindjangu ya yinyingi a yi tirhisa maribye lawa leswaku yi sila mapa ya ku hamba mapawu ya siku ni siku, Nawu wa Moxe a wu nga pfumeli leswaku munhu a teka ribye la ku sila kumbe ribye la le henhla loko va mu dheva. Maribye ya makulu ya ku sila lawa ma fanaka na wona a ma rhendzelekiseliwa hi swifuyu. — Det 24:6; Mar 9:42.

• Ribye la le ka ponta.

  I ribye leli vekiwaka ka ponta, lani makhumbi mambirhi ma tlhanganaka kona, se ribye leli la ma tlhanganisa li yendla leswaku ma tiya. Ribye leli a ku sunguliwa ku yakiwa hi lona a li li la lisima swinene; a ku tolovela ku tirhisiwa ribye la ku tiya swinene ka tiyindlo leti a ti tirhisiwa hi vanhu va vanyingi ni ka mimuru ya madoropa. Marito lawa ma tirhisiwa hi ndlela ya ku fanekisela loko ku vulavuliwa hi ku tumbuluxiwa ka misava, naswona Yesu a vitaniwa swaku i “ribye la lisima swinene la masungulo” (ribye la le ka ponta) la bandla la Wukreste, leli fanisiwaka ni yindlo ya Xikwembu. — Efe 2:20; Yob 38:6.

• Romã.

  I handzu wa ku fana ni maçã lowu nga ni nchumu xa ku fana ni harhi henhla ka wona, ndzeni ka wona ku ni tinyungi tatitsongo ta cor de rosa kumbe ta ku pshuka, leti nga ni mati ya manyingi ya ku tsokotsa. A nkhantxu wa azuli wa ku pfumala mavoko wa muprista wamukulu, a wu xongiseliwe hi swiphatiphati swa ma romã. Ni minchumu leyi a yi li henhla ka mapilari lama vitaniwaka Akini na Bowazi lawa a ma li phambheni ka tempele, a ma xongiseliwe hi swiphatiphati swa ma romã. — Eks 28:34; Tin 13:23; 1Tih 7:18.

S

• Samariya.

  I doropankulu la mfumu wa norte wa 10 wa tinxaka ta Israyele lowu nga va kona ku ringana 200 wa malembe naswona i vito la ndhawu yoleyo hinkwayu. Doropa leli a li yakiwile ka ntshava ya Samariya. Hi nkama wa Yesu, Samariya a ku li vito la dixtritu leli a li li xikarhi ka Galileya hi ka tlhelo la norte na Yudiya hi ka tlhelo la sul. Minkama ya yinyingi Yesu a a nga swi lavi ku chumayela ka dixtritu leli kambe minkama yin’wani a a hundza hi kona naswona a vulavule ni vanhu va kolanu. Pedru a tirhise khiya la wumbirhi la ku fanekisela la Mfumu nkama Vasamariya va nga yamukela moya wa ku kwetsima. (1Tih 16:24; Yoh 4:7; Min 8:14) — Vona Xiyengetelo B10.

• Sathana.

  I rito la Xiheberu leli vulaka swaku “Mukaneti.” Minkama ya yinyingi ka Bibele li vula Sathana Davulosi, Nala wamukulu wa Xikwembu. — Yob 1:6; Mat 4:10; Nhl 12:9.

• Savata.

  Li sukela ka rito la Xiheberu leli vulaka swaku “ku humula; ku tshika.” I siku la wu 7 ka vhiki la Xiyuda (leli sungulaka hi Sexta-Feira nimadlambu li ya hela hi Sábado nimadlambu). Masiku man’wani ya mafexta lawa a ma li kona ndzeni la lembe ku patsa ni lembe la wu 7 ni la wu 50 na wona a ma vitaniwa tisavata. Hi siku la Savata, a ku nga na ntirho lowu a wu fanele wu yendliwa loko ku nga li ntirho lowu a wu yendliwa hi muprista ka ndhawu ya ku kwetsima. Hi malembe ya Savata, masimu a ma nga fanelanga ma rimiwa naswona Muheberu a a nga fanelanga a sindzisa Muheberu mun’wani swaku a mu hakela xikweneti.  Ka Nawu wa Moxe, leswi a va nga fanelanga va swi yendla hi Savata a swi nga karhati kambe varhangeli va wukhongeli va swi yengetelile hi kutsongokutsongo, lakakuva hi nkama wa Yesu vanhu a swi va karhatela ku hlonipha siku la Savata. — Eks 20:8; Lev 25:4; Luk 13:14-16; Kol 2:16.

• Sela.

  I rito la ku hlawuleka la swa ku yimbelela kumbe mapowema, leli kumekaka ka Tipisalema ni ka Habakuki. Li nga ha vula ku nyimanyana ku koka moya loko u yimbelela, ku nyimanyana loko u chaya lisimu kumbe haswimbirhi, hi xikongomelo xa ku pimisa kumbe xa ku yendla leswaku leswa ha ku vuliwaka swi twala kahle. Ka wuhundzuluxeli la Septuaginta la Xigriki rito leli i diápsalma, leswi vulaka “lisimu.” — Ps 3:4; Hab 3:3.

• Seya.

  I nchumu xa ku pima tindzoho kumbe mapa. Hi ku ya hi mpimu wa bati a seya a yi ringana ni 7,33 wa malitru. (2Tih 7:1) — Vona Xiyengetelo B14.

• Sheol.

  I rito la Xiheberu leli fanaka ni rito la Xigriki leli nge “Hayidesi.” Li hundzuluxeliwe li va “Sirha” (na li sunguliwe hi letra lalikulu), loko li vulavula hi ku fa. — Gen 37:35; Ps 16:10; Min 2:31 (tintlhamuselo ta le hansi).

• Siku La Ku Kombela Ku Rivaleliwa.

  I siku la lisima swinene ka Vayisrayele, leli vito lin’wani la lona ku nga Yom Kippur (leli sukelaka ka rito la Xiheberu leli nge yohm hakkippurím, “siku la ku mbhonya”), leli a li va kona hi diya 10 ka wheti ya Etanimi. Leli a ku li siku lin’we ndzeni ka lembe leli muprista wamukulu a a nghena ka Ndhawu Ya Ku Kwetsima Hintamu ya tabernakela naswona hi ku famba ka nkama a ku li ya tempele. Muprista a a nyikela ngati ya gandzelo la swidjoho swa yena, swa Valevhi lavan’wani ni swa vanhu hinkwavu. A ku li nkama wa kongresu ya ku kwetsima ni wa ku titsona swakudla naswona a ku li siku la savata ni nkama wa ku tshika mintirho ya siku ni siku. — Lev 23:27, 28.

• Siku La Ku Lunghiselela.

  I vito la siku leli a li landzeliwa hi Savata, leli Vayuda a va lulamisela Savata. Siku leli a li gama loko dlambu li pela hi siku leli namuntlha li vitaniwaka Sexta-Feira, hi nkama lowu Savata a yi sungula hi wona. Siku la Xiyuda a li sungula nimadlambu li hela hi siku leli landzelaka nimadlambu. — Mar 15:42; Luk 23:54.

• Siku La Ku Yavanyisa.

  I siku kumbe nkama lowu vanhu, ntlawa wa vanhu kumbe matiko va nga ta tihlamulela ka Xikwembu. Swi nga yendleka ku va nkama lowu lava nga ta yavanyiseliwa ku fa va nga ta dlayiwa hi wona, kumbe ku ta va nkama lowu van’wani va nga ta ponisiwa va kuma wutomi la ku kala li nga heli. Yesu Kreste ni vapostolo va yena va vulavule hi “Siku La Ku Yavanyisa” leli taka lani ku nga ta yavanyisiwa lava hanyaka ni lava a va file. — Mat 12:36.

• Sinagoga.

  I rito leli vulaka swaku “ku hlengeleta; ntlhanganu,” kambe tindzimana ta tinyingi li vula yindlo kumbe ndhawu leyi Vayuda a va tlhangana ka yona leswaku va lerha Matsalwa, va djondza, va chumayela va tlhela va khongela. Ka nkama wa Yesu, madoropa hinkwawu yamakulu aIsrayele a ma ni masinagoga naswona madoropa yamakulu hintamu a ma ni masinagoga mambirhi kumbe ku tlula. — Luk 4:16; Min 13:14, 15.

• Sinedri.

  I tribunali lalikulu la Vayuda aYerusalema. Hi nkama wa Yesu, a li ni 71 wa vanhu, ku patsa ni muprista wamukulu ni vanhu van’wani lava nga tshama va va vaprista vavakulu, vanhu lava lumbaka mindjangu ya vaprista vavakulu, madoda, varhangeli, tinhloko ta mindjangu ni vatsali. — Mar 15:1; Min 5:34; 23:1, 6.

• Sirha.

  Loko letra la ku sungula li li litsongo li vula sirha la munhu mun’we; kambe loko letra la ku sungula li li likulu li vula rito la Xiheberu leli nge “Sheol” ni la Xigriki leli nge “Hayidesi” loko li vulavula hi ku fa. Ka Bibele ku vuliwa swaku  sirha i ndhawu ya ku fanekisela kumbe xiyimu lexi munhu a kalaka nga koti ku yendla nchumu naswona a kalaka a nga tivi nchumu. — Gen 47:30; Ekl 9:10; Min 2:31.

• Siriti.

  I ndhawu leyi nga ni mati lama taka hi lwandle akusuhi ni lwandle la Libiya, aNorte wa Afrika, leyi vafambisi va maboti va khale a va yi chava hi mhaka ya leswi a yi ni swidulu swa misava leswi a swi vanga nghozi leswi a swi va kona loko mati ya lwandle ma pumbeka ni loko ma tala. (Min 27:17) — Vona Xiyengetelo B13.

• Siriya; Vasiriya.

  — Vona ARAMU; VAARAMU.

• Sivhana.

  Leli i vito la wheti ya wunharhu ka kalendariyu ya wukhongeli la Xiyuda loko Vayuda se va vuyile hi wukaraweni aBabilona naswona i wheti ya wu 9 ka makalendariyu man’wani. A yi sungula xikarhi ka Maio anze xikarhi ka Junho. (Est 8:9) — Vona Xiyengetelo B15.

• Siyoni; Ntshava ya Siyoni.

  I vito la doropa leli Vayebusi a va tumbela ka lona, leli a li li ka xigangani lexi a xi li xikarhi ka tlhelo la sul ni ka tlhelo la wuxeni la Yerusalema. Loko Davhida se a hlule doropa leli, a yake doropa la yena la wuhosi kolanu naswona doropa leli li sungule ku vitaniwa swaku i “Doropa la Davhida.” (2Sa 5:7, 9) Ntshava ya Siyoni yi ve ya ku kwetsima ka Yehovha nkama lowu Davhida a nga yisa Areka ka ntshava yoleyo. Hi ku famba ka nkama, vito lelo li patse ni ndhawu leyi tempele a yi li ka yona ka Ntshava ya Moriya naswona minkama yin’wani a li patsa doropa hinkwalu la Yerusalema. Minkama ya yinyingi rito leli li tirhisiwa hi ndlela ya ku fanekisela ka Matsalwa ya Wukreste ya Xigriki. — Ps 2:6; 1Pe 2:6; Nhl 14:1.

• Swa ku khoma ndzilu.

  I swibya leswi a swi hambiwe hi woru, prata kumbe kobre, leswi a va hisela ka swona swinun’hwelisu ka tabernakela ni ka tempele ni ku susa makhala ka altari ya magandzelo ni tingoti leti nga psha ta xa ku voninga hi xona xa woru. Naswona a swi vitaniwa swibya swa ku hisela ka swona swinun’hwelisu. — Eks 37:23; 2Tik 26:19; Heb 9:4.

• Swa ku tima hi swona ndzilu.

  A swi tirhisiwa ka tabernakela ni ka tempele naswona a swi hambiwe hi woru kumbe kobre. Swi nga yendleka a swi fana ni xizoro lexi a xi tirhisiwa swaku ku tsemiwa tingoti ta swa ku voninga hi swona. — 2Tih 25:14.

• Swa ku tima ngoti ya swa ku voninga hi swona.

  I minchumu leyi a yi hambiwile hi woru, swi nga yendleka a swi yelana ni swa ku woka ndzilu, leswi a swi tirhisiwa ku tima swa ku voninga hi swona ka tabernaka ni ka tempele. — Eks 37:23.

• Swa wukhume (dízimo).

  I xiyenge xa wu 10 kumbe 10 pursentu, lexi nyikeliwaka kumbe ku hakeliwa swaku xi va rhesa ngopfungopfu ka swa wukhongeli. (Mal 3:10; Det 26:12; Mat 23:23) Ka Nawu wa Moxe, a swa wukhume la swilo leswi nga tshoveliwa amasin’wini ni la tihomu ni tinyempfu leti nga yengeteleka a swi nyikiwa Valevhi lembe ni lembe leswaku va swi kota ku tihanyisa hi swona. Valevhi na vona a va susa swa wukhume ka leswi a va nyikiwa swona leswaku, va swi nyika vaprista va ndjangu wa Aroni leswaku va va pfuna. A ku ni swilo swin’wani swa wukhume leswi a swi fanele swi nyikeliwa. A swi boheki swaku Vakreste va humesa swa wukhume.

• Swigodo (ku bohiwa ka xigodo).

  I nchumu lexi a xi tirhisiwa loko munhu a pfaleliwile leswaku va mu khatisa. Ka swigodo swin’wani munhu a a peta minenge ntsena, kasi ka swin’wani swi nga ha yendleka a a peta minenge, mavoko ni nhamu. — Yer 20:2; Min 16:24.

• Swikwembu; Ku gandzela swikwembu.

  I swifaniso swa nchumu lexi xi nga kona hikakunene kumbe nchumu lexi vanhu va ngo xi pimisa ntsena va gama va xi gandzela. Ku gandzela swikwembu i ku  swi hlonipha ni ku swi rhandza. — Ps 115:4; Min 17:16; 1Ko 10:14.

• Swilo leswi nga teketeliwa anyimpini.

  I swilo swa munhu kumbe swa le ndlwini, swifuyu kumbe swilo swin’wani swa lisima leswi nga tekeliwa valala lava nga hluliwa. — Yox 7:21; 22:8; Heb 7:4.

• Swinsinyani swa ku bava.

  I swinsinyani swa ku hambanahambana leswi nga ni matluka ya manyingi, swi bava swinene swi tlhela swi nun’hwela ngopfu. Xinsinyani lexi xi tirhisiwa hi ndlela ya ku fanekisela aBibeleni, leswaku ku tlhamuseliwa swilo swa ku biha leswi yendlekaka hi mhaka ya wunghwavani, wukarawa, ku kala wululami ni vanhu lava nga tshika Xikwembu va tlhela va xi djikela. Ka Nhlawutelo 8:11, “xinsinyani xa ku bava” xi vula nchumu lowu bavaka ni lowu nga ni vhenenu, naswona xi tlhela xi vitaniwa swaku i absintu. — Det 29:18; Swiv 5:4; Yer 9:15; Amo 5:7.

• Swinun’hwelisu.

  I mafurha ya ku hambanahambana ya ku nun’hwela lawa a ma patsiwa ni balsamu lawa loko ma hisiwa a ma psha hi kutsongokutsongo naswona a ma nun’hwela kahle. A ku ni 4 wa mixaka ya mafurha ya ku hlawuleka lawa a ma patsiwa swaku ma ta tirhisiwa ka tabernakela ni le tempeleni. A swinun’hwelisu a swi hisiwa nimixo swi tlhela swi hisiwa niwusiku ahenhla ka altari ya swinun’hwelisu ka Ndhawu Ya Ku Kwetsima, kasi hi Siku La Ku Kombela Ku Rivaleliwa a swi hisiwa ka Ndhawu Ya Ku Kwetsima Hintamu. A swinun’hwelisu a swi fanekisela ku va Xikwembu xi yamukela swikhongelo swa lava va xi tirhelaka hi ku tshembeka. Vakreste a va nyikiwa nawu wa leswaku va hisa swinun’hwelisu. — Eks 30:34, 35; Lev 16:13; Nhl 5:8.

• Swiribyani (ku hoxa swiribyani).

  Khale a ku tirhisiwa swiribyani kumbe swimhandzani swaswitsongo loko ku yendliwa swiboho. A swi phutseliwa hi nguvu kumbe swi petiwa ka xibya swi gama swi hlunguhliwa. Xiribyani kumbe ximhandzani lexi a xi rhanga xi huma kumbe xi humesiwa a ku langiwa xona. Minkama ya yinyingi a va rhanga hi ku khongela na va nga se swi hoxa. — Yox 14:2; Swiv 16:33; Mat 27:35.

• Switoyika.

  I ntlawa wa tintivi ta filozofiya ta Magriki leti a ti kholwa swaku akuva munhu a tsaka a fanele a tirhisa matimba ya yena ya ku pimisa leswaku a twisisa ni ku hanya hi ku pfumelelana ni minawu ya ntumbuluku. Hi ku ya hi vona, munhu lweyi a nga tlharhiha swinene a a nga na mhaka ni ku twa ku vava kumbe ku tsaka. — Min 17:18.

T

• Tabernakela.

  I tende la ku gandzela ka lona leli a va yendla hi ku li tlakula, leli a li tirhisiwa hi Vayisrayele loko se va humile aGibita. Ndzeni ka yona a ku ni areka ya ntwananu wa Yehovha, leyi a yi fanekisela ku va kona ka Xikwembu naswona a ku hambiwa magandzelo ka yona ku tlhela ku gandzeliwa ka yona. Naswona minkama yin’wani a yi vitaniwa swaku i “tende la ntlhanganu.” A yi hambiwile hi mapulangu lawa a ma mbhonyiwile hi tipanu leti a ti rhungeteliwe swifaniso swa makerubu. A yi ni masala mambirhi, la ku sungula a li vitaniwa Ndhawu Ya Ku Kwetsima kasi la wumbirhi a li vitaniwa Ndhawu Ya Ku Kwetsima Hintamu. (Yox 18:1; Eks 25:9) — Vona Xiyengetelo B5.

• Talenta.

  I mpimu wawukulu lowu a wu tirhisiwa hi Vaheberu loko va pima naswona talenta a yi tirhisiwa tanihi male. A yi peza 34,2 wa makilu. Talenta ya Xigriki a yi li yitsongo, a yi peza kolomuyani ka 20,4 wa makilu. (1Tik 22:14; Mat 18:24) — Vona Xiyengetelo B14.

• Tampa ya areka.

  Leyi a ku li tampa ya areka ya ntwananu, leyi muprista wamukulu a a nyima phambheni ka yona a n’wan’wasela ngati ya magandzelo ya xidjoho hi Siku la Ku Kombela Ku Rivaleliwa. A rito la Xiheberu li sukela ka rito leli vulaka swaku “ku mbhonya  (xidjoho)” kumbexana “ku limpa (xidjoho).” A tampa leyi a yi hambiwe hi woru, naswona a yi ni makerubu mambirhi, kerubu ha lin’we a li namarhetiwe amagamu ya tampa. Minkama yin’wani yi vitaniwa swaku i “tampa” ntsena. (Eks 25:17-22; 1Tik 28:11; Heb 9:5) — Vona Xiyengetelo B5.

• Tamuzi.

  1) I vito la xikwembu lexi vavasati va Vaheberu lava nga tshika ku tirhela Yehovha aYerusalema a va xi rilela. Ku pimisiwa swaku Tamuzi a ku li hosi leyi nga yendliwa xikwembu loko se yi file. Ka tsalwa la Sumer, Tamuzi a vitaniwa swaku i Dumuzi naswona a tlhamuseliwa na a li nuna kumbe mbuya ya xikwembu xa xisati lexi ku pimisiwaka swaku xi yendla vanhu va psala lexi vitaniwaka Inanna (Ishtar wa Vababilona). (Eze 8:14) 2) Leli i vito la wheti ya wu 4 ka kalendariyu la wukhongeli la Xiyuda loko Vayuda se va vuyile hi wukaraweni aBabilona naswona i wheti ya wu 10 ka makalendariyu man’wani. wheti leyi a yi sungula xikarhi ka Junho anze xikarhi ka Julho. — Vona Xiyengetelo B15.

• Tartaru.

  Hi ku ya hi Matsalwa ya Wukreste ya Xigriki i xiyimu lexi fanaka ni djele lexi danisaka lexi tintsumi leti kalaka ti nga yingisanga ka nkama wa Nowa ti nga ka xona. Ka 2 Pedru 2:4, ku tirhisiwa ka rito leli nge tartaróo (ku ‘txukumetela atartaru’) a swi vuli swona leswaku “tintsumi leti nga djoha” ti txukumeteliwe aTartaru ya wukhongeli la mawunhwa (ku nga djele leli nga hansi ka misava ni ndhawu leyi nga munyama ya swikwembu leswi kalaka swi nga pfuni nchumu). Kambe, swi kombisa leswaku tintsumi leti ti xixiwile hi Xikwembu ka tindhawu ta tona ta le tilweni ni ku tekeliwa timfanelo ta tona ti gama ti yisiwa ka xiyimu xa ku pfaliwa mimpimiso hi munyama wawukulu swaku ti nga swi tivi swikongomelo leswi tsakisaka swa Xikwembu. Naswona munyama wu kombisa lani ti nga ta gamela kona, lani Matsalwa ma kombisaka leswaku ti ta heliseliwa swa wugamu ku patsa ni hosi ya tona, Sathana Davulosi. Hi mhaka leyo, Tartaru swi vula xiyimu xa ku danisiwa hintamu ka tintsumi toleto leti nga djohela Xikwembu. Tartaru a yi fani ni “xikhele xa ku yenta” lexi ku vulavuliwaka hi xona ka Nhlawutelo 20:1-3.

• Tarxixi, maboti ya Tarxixi.

  I rito leli a ku sunguleni a li tirhisiwa ku vula maboti lawa a ma ya Tarxixi wa khale (Lani namuntlha a nga Expanya). Swi tikomba ingaku rito leli hi wugamu a li tirhisiwa ku vula maboti yamakulu lawa a ma famba mpfhuka wa ku leha. Solomoni na Yehoxafati va tirhise maboti wolawo swaku va yendla manegosiyu. — 1Tih 9:26; 10:22; 22:48.

• Tebeti.

  Leli i vito la wheti ya wu 10 ka kalendariyu la wukhongeli la Xiyuda loko Vayuda se va vuyile hi wukaraweni aBabilona naswona i wheti ya wu 4 ka makalendariyu man’wani. A yi sungula xikarhi ka wheti ya Dezembro anze xikarhi ka Janeiro. Hi ntolovelo a yi vitaniwa swaku i “wheti ya wu 10.” (Est 2:16) — Vona Xiyengetelo B15.

• Tempele.

  I yindlo ya le Yerusalema leyi nga pfaleta tabernakela leyi a va yendla hi ku yi tlakula lani Vayisrayele a va gandzela kona. Tempele ya ku sungula yi yakiwe hi Solomoni naswona yi helisiwe hi Vababilona. A ya wumbirhi yi yakiwe hi Zerubabele loko Vayuda se va vuyile hi wukaraweni aBabilona naswona hi ku famba ka nkama yi tlhele yi yakiwa hi Heroda Wamukulu. Ka Matsalwa, minkama ya yinyingi a tempele a yi vitaniwa swaku i “yindlo ya Yehovha.” (Ezr 1:3; 6:14, 15; 1Tik 29:1; 2Tik 2:4; Mat 24:1) — Vona Xiyengetelo B8 ni B11.

• Tende la ntlhanganu.

  Marito lawa ma tirhiseliwa ku vula tende la Moxe ni tabernakela ya ku kwetsima leyi a ku sunguleni a yi dzimiwe amananga. — Eks 33:7; 39:32.

•  Tenganga; basanga.

  Marito lawa ma nga ha vula ku va munhu a nga basanga ka muzimbha wa yena kumbe munhu lweyi a kalaka a nga hanyi hi minawu ya mahanyelo ya Xikwembu. Kambe ka Bibele, minkama ya yinyingi marito lawa ma vula swilo leswi kalaka swi nga yamukeleki kumbe leswi kalaka swi nga basanga, hi ku ya hi Nawu wa Moxe. (Lev 5:2; 13:45; Mat 10:1; Min 10:14; Efe 5:5) — Vona KU BASA.

• Terafimi.

  I swikwembu kumbe swifaniso swa ndjangu leswi minkama yin’wani a swi vutisiwa leswaku ku tiviwa leswi nga ta yendleka ka nkama lowu taka. (Eze 21:21) Swin’wani a swi yendliwa swi ringana ni munhu swi tlhela swi fana na yena, kasi swin’wani a swi li switsongo hintamu. (Gen 31:34; 1Sa 19:13, 16) Swilo leswi nga kumiwa aMezopotamiya hi vanhu lava txelaka swilo swa khale swaku va ta swi kambela, swi kombisa leswaku ku va munhu a ni swifaniso swa terafimi a swi fambisana ni leswaku i mani lweyi a a ta kuma tshomba la ndjangu. (Leswi swi nga ha tlhamusela xivangelo lexi nga yendla swaku Rakel a teka terafimi ya papayi wa yena.) Swi tikomba ingaku Vayisrayele a va nga ti tirhiseli leswo a titerafimi, hambileswi a ti gandzeliwa ka nkama wa vayavanyisi ni ka nkama wa tihosi, naswona ti patsiwile ka swilo leswi nga helisiwa hi Hosi ya ku tshembeka Yosiya. — Vay 17:5; 2Tih 23:24; Hos 3:4.

• Timhondzo ta altari.

  I swilo swa ku fana ni timhondzo leswi a swi li ka wa 4 wa tiponta ta maaltari man’wani. (Lev 8:15; 1Tih 2:28) — Vona Xiyengetelo B5 ni B8.

• Timpsalu tatikulu.

  I rito la Xigriki leli nga ni mongo wa nchumu lexi tsakisaka. Rito leli minkama ya yinyingi li tirhiseliwa ku vula nchumu lexi u nyikiwaka kumbe ku nyika hi ndlela ya timpsalu. Loko ku vulavuliwa hi timpsali tatikulu ta Xikwembu, rito leli li vula nyiko ya mahala leyi Xikwembu xi nga yi nyikela hi ku swi rhandza, na xi nga nyimelanga swaku xi hakeliwa nchumu. Rito leli li kombisa leswaku Xikwembu xi nyike vanhu swilo swa swinyingi, xi tlhela xi va kombisa lirhandzu ni timpsalu. Loko ku hundzuluxeliwa rito leli la Xigriki, ku tirhisiwa marito ya ku fana ni “ku tsakela” ni “nyiko.” Timpsalu tatikulu ti kombisiwa munhu lweyi a kalaka a nga titirhelanga naswona swi kalaka swi nga bohi leswaku a kombiwa tona, kambe lweyi a mu komba timpsalu o mu komba hi ku swi rhandza. — 2Ko 6:1; Efe 1:7.

• Tintsumi.

  Rito leli li sukela ka rito la Xiheberu leli nge malʼákh ni la Xigriki leli nge ággelos. Marito lawa ma vula “murhumiwa” kambe loko ku nga vulavuliwi hi vanhu va lani misaveni, ku tirhisiwe rito leli nge “ntsumi.” (Gen 16:7; 32:3; Yak 2:25; Nhl 22:8) Tintsumi ti ni muzimbha wa ku kala wu nga voneki funtshi ti ni matimba swinene naswona ti tumbuluxiwe hi Xikwembu na xi nga se hamba vanhu. Bibele yi tlhela yi ti vitana swaku i “timiriyadi ta ku kwetsima,” “vana va Xikwembu” ni “tinyeleti ta nimixo.” (Det 33:2; Yob 1:6; 38:7) A tintsumi a ti yendliwanga na ti swi kota ku psala vana, kambe Xikwembu xi ti tumbuluxe hi yin’weyin’we. Ku ni tintsumi ta ku tlula 100.000.000. (Dan 7:10) Bibele li tlhamusela swaku ti ni mavito ni wumunhu la ku kala li nga fani, kambe ta tiveka hansi hi ku yala ku gandzeliwa naswona tinyingi ta tona a ti va byeli vanhu mavito ya tona. (Gen 32:29; Luk 1:26; Nhl 22:8, 9) A tintsumi ti ni switshamu swa ku hambanahambana naswona ti nyikiwe mintirho ya ku hambanahambana ya ku fana ni ku tirha phambheni ka xitshamu xa wuhosi xa Yehovha, ku yendla leswi a ti rhumaka swona, ku pfuna vanhu va Yehovha amisaveni, ku hetisisa wuyavanyisi la Xikwembu ni ku pfunisa ka ntirho wa ku chumayela mahungu ya ku tsakisa. (2Tih 19:35; Ps 34:7; Luk 1:30, 31; Nhl 5:11; 14:6) Ka nkama lowu taka ti ta pfuna Yesu loko a lwa nyimpi ya Armajedoni. — Nhl 19:14, 15.

•  Tinyiko ta timpsalu.

  I minchumu leyi nyikiwaka swisiwana. Mhaka leyi, a ku vulavuliwi hi yona hi ku kongoma ka Matsalwa ya Xiheberu, kambe Nawu a wu vula leswaku Vayisrayele a va fanele va pfuna swisiwana. — Mat 6:2.

• Tiserafi.

  I tintsumi leti nga rhendzela a xitshamu xa wuhosi xa Yehovha amatilweni. Rito la Xiheberu leli nge serafím hi ku kongoma li vula leswaku “leti pfurhaka.” — Esa 6:2, 6.

• Tixiri.

  — Vona ETANIMI ni Xiyengetelo B15.

• Trigu la ku pshuka.

  I muxaka wa trigu la xiyimu xa le hansi (Triticum spelta), lowu tindzoho ta kona ti kalaka ti nga hambani ni muhungu hi toxe. — Eks 9:32.

U

• Urimi ni Tumimi.

  I minchumu leyi a yi tirhisiwa hi muprista wamukulu ku fana ni leswi swiribyani a swi tirhisisiwa xiswona, swaku va tiva leswaku Xikwembu xi li yini loko tiko li lava nhlamulu ya swivutiso swa lisima ka Yehovha. Urimi ni Tumimi a swi petiwa ndzeni ka xipaxtani xa xifuva xa muprista wamukulu loko a nghena ka tabernakela. Swi tikomba na swi nyime ku tirhisiwa nkama Vababilona va nga helisa Yerusalema. — Eks 28:30; Neh 7:65.

V

• Vafarisi.

  I ntlawa wa wukhongeli la Xiyuda lowu a wu voniwa na wu li wa lisima funtshi a wu tiviwa hintamu aminkameni ya vapostolo. A va nga li vatukulu va vaprista kambe a va khomelela hintamu ka Nawu, naswona a va vona minawu ya mahanyelo ya vona na yi li ya lisima ku fana ni Nawu wa Moxe. (Mat 23:23) A va lwisana ni minawu ya mahanyelo ya Vagriki naswona leswi a va wu tiva kahle Nawu wa Moxe ni minawu ya vona ya mahanyelo, a va rhangela vanhu. (Mat 23:2-6) Van’wani va vona a va lumba Tribunali Lalikulu La Vayuda. A va tolovela ku kaneta Yesu ka mhaka ya ku hlonipha Savata, minawu ya mahanyelo, ku tshama ni vadjohi ni vahakelisi va rhesa. Van’wani va ve Vakreste, ku fana na Sawulo wa le Tarsu. — Mat 9:11; 12:14; Mar 7:5; Luk 6:2; Min 26:5.

• Vagwardu va Hosi.

  I ntlawa wa masocha ya Varoma lawa a ma vonelela hosi ya Roma. Vagwardu lava va ve ntlawa wa masonchwa ya politika lawa a ma ni matimba ya ku seketela kumbe ku susa hosi. — Filp 1:13.

• Vameda; Meda.

  I lixaka la vatukulu va Madayi n’wana wa Yafeti; a va tshama ka tiko la tintshava leli nga Irão leli hi ku famba ka nkama a li tiviwa swaku i tiko la Meda. Vameda va patsane ni vanhu va Babilona leswaku va hlula tiko la Asiriya. Hi nkama wolowo provhinsiya la Persiya a li lumba Meda, kambe Korexe a terekile se Vameda va tipatsa ni Vapersiya va va Mfumu wa Vameda ni Vapersiya lowu nga hlula Mfumu wa Nyuwani wa Babilona hi 539 na ku nga se va nguva ya hina (A.E.C.) Vameda a va li kona aYerusalema hi Pentekoxta la 33 ka nguva ya hina (E.C.) (Dan 5:28, 31; Min 2:9) — Vona Xiyengetelo B9.

• Vana va Aroni.

  I vatukulu va Aroni lweyi a a li ntukulu wa Levhi. Aroni a a langiwile leswaku a va muprista wamukulu wa ku sungula hansi ka Nawu wa Moxe. Vana va Aroni a va yendla mintirho ya vaprista ka tabernakela ni ka tempele. — 1Tik 23:28.

• Vanetinewu.

  I vanhu lava a va tirha ka tempele lava a va nga li Vayisrayele. Rito leli la Xiheberu li vula swaku “Lava Nga Nyikeliwa,” leswi vulaka swaku a va nyikeliwa leswaku va tirha atempeleni. Swi nga ha yendleka Vanetinewu vavanyingi a va li vatukulu va Vagibiyoni, lava Yoxuwa a nga va yendla swaku “va rholela tihunyi ni ku khela xitshungu hinkwaxu mati, ni ku tlhela va rholela tihunyi ni ku kha mati ya altari ya Yehovha.” — Yox 9:23, 27; 1Tik 9:2; Ezr 8:17.

• Varhangeli va vagovhernadori.

  I govhernadori wa provhinsiya ka mfumu wa Babilona ni wa Persiya. Varhangeli  lava a va langiwa hi hosi swaku va fuma. — Ezr 8:36; Dan 6:1.

• Vasaduki.

  I ntlawa wa wukhongeli la Xiyuda lowu a wu voniwa na wu li wa lisima swinene funtshi a wu tiviwa hintamu, ntlawa lowu a wu ni vanhu lava a va ganyile ni vaprista lava a a li vona a va rhangela mintirho leyi a yi yendliwa atempeleni. A va nga yi pfumeli minawu yanyingi ya mahanyelo leyi a yi tirhisiwa hi Vafarisi ku patsa ni tidjondzo tin’wani leti Vafarisi a va pfumela ka tona. A va nga kholwi swaku lava nga fa va ta pfuxiwa kumbe leswaku tintsumi ti kona. A va kaneta Yesu. — Mat 16:1; Min 23:8.

• Vasamariya.

  A ku sunguleni, vito leli a li vula Vayisrayele va mfumu wa norte wa 10 wa tinxaka kambe loko Samariya se a hluliwile hi Vaasiriya hi 740 na ku nge se va nguva ya hina (A.E.C.), a li patsa ni vanhu lava a va ta hi ka matiko man’wani lava nga tisiwa hi Vaasiriya. Ka nkama wa Yesu, vito leli minkama ya yinyingi a li vula vanhu lava a va li va ntlawa wa wukhongeli lowu a wu li kusuhi ni khale ka doropa la Xikeme ni Samariya. Vito leli a li nga kombisi xikheto kumbe swa politika. Lava a va lumba ntlawa lowu wa wukhongeli a va kholwa ka tidjondzo leti a ti hambanile swinene ni ta wukhongeli la Xiyuda. — Yoh 8:48.

• Vaseketeli va Heroda.

  A ku li ntlawa wa vanhu lava rhandzaka tiko, lava a va seketela maplanu ni wuhosi la vanhu lava vitaniwaka Vaheroda lava a va fuma hansi ka mfumu wa Roma. Swi nga yendleka leswaku Vasaduki van’wani a va lumba ntlawa lowu. Vaseketeli va Heroda va hambe maplanu ni Vafarisi leswaku va kaneta na Yesu. — Mar 3:6.

• Vayavanyisi.

  I vavanuna lava nga langiwa hi Yehovha leswaku va ponisa vanhu va yena hi nkama lowu a ku nga se va ni tihosi aIsrayele. — Vay 2:16.

• Vayepikuru.

  I vativi va filozofiya lava a va landzela mutivi wa filozofiya wa Mugriki lweyi vito la yena a ku li Epicurus (341-270 A.E.C.). Vayepikuru a va djondzisa leswaku munhu a fanele a hanyela ku yendla leswi nga ta mu tsakisa ntsena. — Min 17:18.

W

• Wuloyi.

  I ku tirhisiwa ka matimba lawa ku kholwiwaka swaku ma ta hi ka madimoni. — 2Tik 33:6.

• Wumbhisa.

  — Vona WUNTUNGA LA SWA MASANGU.

• Wumboni.

  Rito leli nge “Wumboni” minkama yinyingi li vula 10 wa Minawu leyi nga tsaliwa ka maribye mambirhi lawa ma nga nyikiwa Moxe. — Eks 31:18.

• Wungoma.

  I djondzo ya leswaku loko vanhu va fa, a mimoya ya vona yi sala yi hanya funtshi ya swi kota ku vulavula ni vanhu lava hanyaka, ngopfungopfu hi ku tirhisa munhu (mungoma) lweyi a tirhisiwaka hi yona. A rito la Xigriki la “ku tirhisa wungoma” i farmakía, leli hi ku kongoma li vulaka swaku “ku dzahisa mun’wani mbangi.” Rito leli li sungule ku fambisana ni wungoma hikusa ka minkama ya khale, a ku tirhisiwa timbangi loko ku kombeliwa matimba ya madimoni leswaku ku ta yendliwa wuloyi. — Gal 5:20; Nhl 21:8.

• Wuntunga la swa masangu.

  Rito leli li ta hi ka rito la Xigriki leli nge porneía, leli vulaka swilo swinʼwani swa masangu swa ku kala swi nga pfumeleliwi hi Xikwembu. Li patsa ku mbuyeta, wunghwavani, ku va vanhu lava kalaka va nga chadanga xikan’we va famba masangu, ku va wanuna ni wanuna va famba masangu, wansati ni wansati va famba xikan’we masangu ni ku famba masangu ni xiharhi. Ka buku la Nhlawutelo rito leli li tirhisiwe swaku li fanekisela mintirho ya “Babilona Wamukulu” lweyi a fanisiwaka ni nghwavani ya wukhongeli leyi yendlaka wunghanu hi tihosi ta misava leyi leswaku yi ganya ni ku va ni matimba. (Nhl 14:8; 17:2; 18:3; Mat 5:32; Min 15:29; Gal 5:19) — Vona NGHWAVANI.

•  Wuprofeta.

  I mhaka leyi taka hi ka Xikwembu, ku nga ha va ku tlhamuseliwa ka ku rhandza ka Xikwembu kumbe ku tivisiwa ka kona. Wuprofeta ku nga ha va djondzo ya mahanyelo yamanene, nawu kumbe wuyavanyisi leli taka hi ka Xikwembu, kumbe ku tivisiwa ka swilo swa nkama lowu taka. — Eze 37:9, 10; Dan 9:24; Mat 13:14; 2Pe 1:20, 21.

X

• Xebata.

  Leli i vito la wheti ya wu 11 ka kalendariyu la wukhongeli la Xiyuda loko Vayuda se va vuyile hi wukaraweni aBabilona naswona i wheti ya wu 5 ka makalendariyu man’wani. A yi sungula xikarhi ka Janeiro anze xikarhi ka Fevereiro. (Zak 1:7) — Vona Xiyengetelo B15.

• Xeminiti.

  I rito leli tirhisiwaka ka swa ku yimbelela, leli hi ku kongoma li vulaka swaku “xa wu 8” leli nga ha vulaka nota ya le hansi. Ka swilo swa ku chaya hi swona, rito leli swi nga ha yendleka a li vula leswi a swi humesa guwa lalikulu (bezi). Ka tinsimu, swi nga ha yendleka a li vula wunanga leli chayiwaka hi manota ya le hansi na ku yimbeleliwa. — 1Tik 15:21; Ps 6:Xingheniso; 12:Xingheniso.

• Xiaramu.

  I lirimi leli fanakanyana ni Xiheberu naswona li tirhisa maletra ya ku fana ni ya Xiheberu. A ku sunguleni a Xiaramu a xi vulavuliwa hi Vaaramu kambe hi ku famba ka nkama a xi tirhisiwa hi vanhu hinkwavu ka swa manegosiyu ni loko ku vulavuliwa ka mfumu wa Asiriya ni wa Babilona. Naswona a Xiaramu a xi tirhisiwa ka manegosiyu ka Mfumu wa Persiya. (Ezr 4:7) Swiyenge swin’wani swa buku ya Ezra, Yeremiya na Daniyele a swi tsaliwe hi Xiaramu. — Ezr 4:8–6:18; 7:12-26; Yer 10:11; Dan 2:4b–​7:28.

• Xibalakatsa.

  I ngoti ya ku hambiwa hi xikhumba kumbe swilo swa ku fana ni minsiha ya swiharhi, byanyi kumbe mavoya ya swiharhi. Xikarhi ka xona lani a ku yanamile minkama ya yinyingi a ku vekiwa ribye. Ponta yin’we ya xibalakatsa a yi boheleliwa ka voko kasi ponta leyin’wani a yi khomiwa hi voko se xi tshiketeliwa loko xibalakatsa xi ndzuluteliwa. Matiko ya khale a ma teka vavanuna lava kotaka ku txopa hi swibalakatsa va va peta ka mintlawa ya vona ya masonchwa. — Vay 20:16; 1Sa 17:50.

• Xifunengeto xa nhloko.

  I panu leyi a yi bohiwa ka nhloko. Muprista wamukulu a a boha xifunengeto xa nhloko lexi nga yendliwa hi panu ya xiyimu xa le henhla, lexi nga ni xixapani xa woru lexi a xi li phambheni ka xona funtshi a xi bohiwile hi ngoti ya azuli. Hosi a yi boha xifunengeto xa nhloko hansi ka harhi ya yona. Yobo a tirhise marito lawa hi ndlela ya ku fanekisela loko a fanisa wululami la yena ni xifunengeto xa nhloko. — Eks 28:36, 37; Yob 29:14; Eze 21:26.

• Xigriki; Mugriki.

  A Xigriki i lirimi leli vulavuliwaka hi vanhu va Gresiya kasi Mugriki i munhu lweyi a taka hi Gresiya kumbe lweyi ndjangu wa yena wu taka hi kona. Ka Matsalwa ya Wukreste ya Xigriki rito leli li ni mintlhamuselo ya yinyingi, li vula vanhu lava kalaka va nga li Vayuda kumbe lava va tirhisaka lirimi la Xigriki ni ku hanya hi minawu ya mahanyelo ya Magriki. — Yuw 3:6; Yoh 12:20.

• Xihundla xa ku kwetsima.

  Hi leswi Xikwembu xi lavaka ku swi yendla, leswi tshamaka na swi li xihundla anze ku fika nkama wa xona funtshi xi swi byela ntsena lava xi lavaka leswaku va swi tiva. — Mar 4:11; Kol 1:26.

• Xikele.

  A yi tirhisiwa hi Vaheberu loko va pima minchumu va tlhela va yi tirhisa swaku yi va male. Xikele a yi peza 11,4 wa magrama. Swi nga ha yendleka leswaku marito lawa ma nge “xikele ya ndhawu ya ku kwetsima” a ma tirhisiwa ku kombisa swaku a balansa a li fanele li pima kahle kumbe leswaku li fanele li fambisana ni balansa leli a li li kona ka tabernakela. Swi nga ha yendleka leswaku a ku ni xikele ya le wuhosini (leyi a yi hambanile ni xikele ya ku toloveleka)  kumbe balansa leli nga ka yindlo ya wuhosi. — Eks 30:13.

• Xikhele xa ku yenta.

  I rito leli li sukelaka ka rito la Xigriki leli nge ábyssos, leswi vulaka “ku yenta swinene” kumbe “ku pfumala magamu.” Ka Matsalwa ya Wukreste ya Xigriki rito leli li tirhisiwe ku vula ku pfaleliwa kumbe ndhawu ya ku pfaleliwa ka yona. Li patsa ni sirha kambe a li vuli leswo ntsena. — Luk 8:31; Rom 10:7; Nhl 20:3.

• Xikombiso.

  I nchumu xa ku karhi, ntirho, xiyimu kumbe nchumu xa lisima lexi kalaka xi nga tolovelekanga lexi kombisaka leswi nga ta yendleka swoswi kumbe ka nkama lowu taka. — Gen 9:12, 13; 2Tih 20:9; Mat 24:3; Nhl 1:1.

• Xikwembu xa ntiyiso.

  I wuhundzuluxeli la rito la Xiheberu leli vulaka “Xikwembu.” Minkama ya yinyingi, a Xiheberu xi tirhisa lona leswaku xi hambanisa Yehovha lweyi a nga Xikwembu xin’we xa ntiyiso ka swikwembu swa mavunhwa. A ku hundzuluxela hi ndlela leyi nge “Xikwembu xa ntiyiso” swi yendla swaku ntlhamuselo hinkwawu wa rito leli la Xiheberu wu nga lahleki ka tindhawu toleto. — Gen 5:22, 24; 46:3; Det 4:39.

• Xilalelo xa Hosi.

  A ku dliwa pawu la ku kala fermentu ku tlhela ku phuziwa vhinyu leswi a swi fanekisela muzimbha wa Kreste ni ngati ya yena; i ku khumbuka ku fa ka Yesu. Leswi Matsalwa ma byelaka Vakreste leswaku va fanele va xi khumbuka swa twala leswi xi vitaniwaka swaku i “Xitsundzuxu.” — 1Ko 11:20, 23-26.

• Xingheniso.

  I nhlokomhaka leyi nga ku sunguleni ka tipisalema, leyi kombisaka leswaku yi tsaliwile hi mani, yi tlhamusela mhaka leyi ku vulavuliwaka hi yona, yi tlhamusela leswi yi faneleke yi yimbelelisiwa xiswona kumbe yi kombisa ndlela leyi tipisalema ti tirhaka hi yona kumbe leswi ti nga tsaleliwa swona. — Vona swingheniso swa Tipisalema 3, 4, 5, 6, 7, 30, 38, 60, 92, 102.

• Xipaxtani xa xifuva.

  Xipaxtani lexi a xi sasekisiwe hi maribye ya lisima, naswona a xi yambaliwa hi muprista wamukulu wa Israyele ka xifuva xa yena nkama hinkwawu loko a nghena ka Ndhawu Ya Ku Kwetsima. A xi vitaniwa swaku i “xipaxtani xa xifuva xa wuyavanyisi” hikusa a xi ni Urimi ni Tumimi leswi a swi tirhisiwa loko Vayisrayele va lava ku tiva wuyavanyisi la Yehovha. (Eks 28:15-30) — Vona Xiyengetelo B5.

• Xirhuku.

  I ku chavisela kumbe ku rhuka munhu kumbe nchumu. Xirhuku a hi ku rhuketela nhlambha kumbe ku kwata swinene. Rito leli li tolovela ku tirhisiwa swaku ku vuliwa nchumu xa ku biha lexi nga ta yendleka, kambe loko li vuliwa hi Xikwembu kumbe munhu lweyi a nga rhumiwa, swi va na swi fambisana ni wuprofeta. — Gen 12:3; Tin 22:12; Gal 3:10.

• Xisungunu.

  I mpimu lowu leheke ku sukela ka kotovhelu anze ka magamu ya xintihwani xa xikarhi xa voko. Minkama yinyingi a xisungunu xa Vayisrayele a xi lehe kolomuyani ka 44,5 wa masentimetru kambe a va tirhisa ni xisungunu xa ku leha lexi a xi lehe kolomuyani ka 51,8 wa masentimetru. (Gen 6:15; Luk 12:25) — Vona Xiyengetelo B14.

• Xitiko (xikhele xa ndzilu).

  I ndhawu leyi a yi tirhiseliwa swaku ku dereterisiwa nsimbi naswona a yi tirhiseliwa ku hisa swibya swa vumba. Ka minkama ya Bibele xitiko a xi hambiwa hi switini kumbe maribye. — Gen 15:17; Dan 3:17; Nhl 9:2.

• Xitiyisekisu.

  I nchumu lexi loko munhu a hambe xikweneti a a xi khomisa lweyi a nga lomba ka yena swaku a mu tiyisekisa leswaku hikakunene a ta mu hakela xikweneti xa yena. Nawu wa Moxe a wu ni minawu ya switiyisekisu leswaku ku vhikeliwa swisiwana ni lava a va tshama tikweni lava kalaka va nga swi koti ku tivhikela. — Eks 22:26; Eze 18:7.

• Xitshamu xa ku yavanyisa.

  I ndhawu leyi a yi kumekela handle, leyi fanaka ni  palku leyi a ku khweliwa ka yona hi swikada. Ka ndhawu leyi, a ku tshama varhangeli leswaku va vulavula ni vanhu ni ku va byela swiboho leswi va nga swi yendla. Marito lawa ma nge “xitshamu xa Xikwembu xa ku yavanyisa” ni lawa ma nge “xitshamu xa Kreste xa ku yavanyisa” ma fanekisela lulamiselu la Yehovha la ku yavanyisa vanhu. — Rom 14:10; 2Ko 5:10; Yoh 19:13.

• Xivuriso (xihlayahlaya).

  I marito ya wutlharhi kumbe mhaka ya ku goma leyi djondzisaka kumbe yi tlhamuselaka ntiyiso wa lisima hi marito yamatsongo swinene. Xivuriso xa le Bibeleni xi nga ha va xitekateka. Xivuriso xi tlhamusela ntiyiso hi ndlela ya ku tsakisa, naswona minkama ya yinyingi xi tirhisa marito lawa ma kalaka ma nga kongomi mhaka. Swivuriso swin’wani swi game swi va marito lawa ma tirhisiwaka hintamu swaku ku poyiliwa vanhu van’wani. — Ekl 12:9; 2Pe 2:22.

Y

• Yakobe.

  I n’wana wa Izaki na Rabeka. Hi ku famba ka nkama Xikwembu xi mu chule vito la Israyele naswona a ve vhovho wa vanhu va Israyele (lava vitaniwaka Vayisrayele naswona hi ku famba ka nkama va nga vitaniwa swaku i Vayuda). A a ni 12 wa vana va madjaha, naswona vana lava ni vana va vona va game va va 12 wa tinxaka ta tiko la Israyele. Vito leli la Yakobe li tirhisiwe ku vula tiko kumbe vanhu va Israyele. — Gen 32:28; Mat 22:32.

• Yedutani.

  I rito leli ntlhamuselo wa kona wu kalaka wu nga tiviwi naswona li kumeka ka swingheniso swa Tipisalema 39, 62 ni 77. Swingheniso leswi i minawu ya leswi tipisalema ti faneleke ti yimbelelisiwa swona, swi nga yendleka swi tlhamusela xitilu kumbe nchumu xa ku chaya hi xona. A ku ni muchayi wa Mulevhi lweyi a a vitaniwa swaku i Yedutani, hi mhaka leyo swi nga yendleka xitilu lexi kumbe nchumu lexi xa ku chaya hi xona a xi fambisana na yena kumbe vana va yena va madjaha.

• Yehovha.

  I vito la Xichangana leli tiviwaka ngopfu leli nga hundzuluxeliwa na li sukela ka Tetragrama (ku nga 4 wa maletra ya ya Xiheberu lawa ma nyimelaka vito ra Xikwembu), vito leli li kumeka ku tlula 7.000 wa makhambi ka Bibele leli. — Vona Xiyengetelo A4 ni A5.

• Yuda.

  I n’wana wa wu 4 wa Yakobe na Leya. Nkama Yakobe a a li kusuhi ni ku fa, a profete leswaku hosi yayikulu, leyi nga ta fuma hi masiku ni masiku a yi ta ta hi ka ndjangu wa Yuda. Nkama Yesu a nga psaliwa lani misaveni a a lumba ndjangu wa Yuda. Vito leli nge Yuda li tlhela li vula lixaka la Yuda naswona hi ku famba ka nkama ku ve ni mfumu lowu a wu vitaniwa swaku i Yuda. Lixaka la Yuda leli vitaniwaka mfumu wa sul, a li ta hi ka tinxaka ta Israyele ku nga Yuda na Benjamini naswona a ti patsa vaprista ni Valevhi. A Yuda a ku li xiyenge xa sul xa tiko lani Yerusalema ni tempele a swi kumeka kona. — Gen 29:35; 49:10; 1Tih 4:20; Heb 7:14.

Z

• Zewusi.

  I xikwembu xaxikulu xa Magriki lawa a ma gandzela swikwembu swa swinyingi. A Lixtra, hi xihoxo Barnaba a vitiwe swaku i Zewusi. Timhaka ta khale leti ti nga tsaliwa ka maribye lawa ma nga kumiwa akusuhi ni le Lixtra ti vulavula hi “vaprista va Zewusi” na “Zewusi xikwembu xa dlambu.” Ka boti leli Pawulo a nga famba hi lona ku sukela ka xihlala xa Malta a ku tsaliwe swaku “Vana va Zewusi” ka nhloko ya boti, ku nga mahahla lama vitaniwaka Castor na Pollux. — Min 14:12; 28:11.

• Zivhi.

  Leli i vito la ku sungula la wheti ya wumbirhi ka kalendariyu la wukhongeli la Xiyuda naswona i wheti ya 8 ka makalendariyu man’wani. A yi sungula xikarhi ka Abril anze xikarhi ka Maio. Yi chuliwe swaku i Iyara ka Talmud ya Xiyuda ni ka mabuku man’wani lawa ma nga tsaliwa loko Vayuda se va vuyile hi wukareweni aBabilona. (1Tih 6:37) — Vona Xiyengetelo B15.